چشم اسفندیار کلید فتح

ولادت صنعت پتروشیمی در اواخر قرن نوزدهم میلادی، زاییده رشد و ارتقای سطح دانش و فن‌آوری‌های بشری است. طی دوره‌های فراز و فرود حیات این صنعت نیز دانش و فن‌آوری همیشه نقشی مؤثر و سهمی کلیدی را در شکل‌دهی به میزان و کیفیت قدرت صاحبان صنعت پتروشیمی داشته است.
در حقیقت می‌توان گفت از ابتدای ظهور صنعت پتروشیمی در جهان، دارندگان یا مبدعان دانش و فن‌آوری ایجاد صنعت پتروشیمی و واحدهای صنعتی وابسته به آن، همواره برندگان واقعی میدان کسب‌وکار در این صنعت بوده‌اند. ‌ ‌
به موازات، هر کشوری که ارکان صنعتی آن دانش محور بوده و به موضوع تحقیقات و پژوهش‌های علمی - صنعتی با نگاهی حرفه‌ای می‌نگرد، در کسب فن‌آوری مربوط به صنعت پتروشیمی پیشتاز بوده است. به تعبیری دیگر، پژوهش و تحقیق را می‌توان معیار و ملاک سنجش قدرتمندی کشورها یا کمپانی‌های فعال در صنعت پتروشیمی جهان دانست. از دهه ۷۰ و با دگرگونی در شرایط اقتصادی بازار نفت - که به رشد تدریجی بهای نفت منجر شد - بزرگان دانش و‌ فن‌آوری صنعت پتروشیمی جهان کوشیدند تا بخشی از فن‌آوری‌های دست دوم و پیچیده خود را به کشورهای نفت‌خیز جهان سومی بفروشند تا با تولید انبوه محصولات شیمیایی و پتروشیمی پُرکاربرد در کشورهای نفت‌خیز، اثرگرانی نفت را بر ساختارهای اقتصادی کشورهای توسعه یافته خنثی و یا حداقل کم اثر کنند. ‌ ‌
واقعیت این است که با وجود سابقه ۵۰ ساله صنعت پتروشیمی در میان کشورهای دارنده ذخایر نفت و گاز و علیرغم آن که میلیون‌ها تن محصول پتروشیمی در این کشورها تولید می‌شود، اما منشا دانش و فن‌آوری پتروشیمی هنوز در لابراتوارهای کشورهای توسعه یافته است. کشورهای نفت خیز در حال توسعه، همچنان مصرف‌کنندگان دانش و فن‌آوری صنعت پتروشیمی قلمداد می‌شوند و متأسفانه از آنجا که بسیاری از آنها، نسبت به خلق و ابداع دانش‌های نوین پتروشیمی بی‌توجه و یا اصولاً ضعیف هستند، احتمالاً در قرن حاضر هم ساختار تولید دانش پتروشیمی در جهان صنعتی و مصرف آن توسط کشورهای در حال توسعه ادامه خواهد یافت. ‌ ‌
در ایران، صنعت پتروشیمی با پیروی از نظم دست‌ساخته کشورهای صنعتی ایجاد شد. غالب مجتمع‌های پتروشیمی ایران، برآمده از دانش بومی و فن‌آوری ایران است که از دانش تولید شده در جهان توسعه یافته اقتباس شده است. این روند گرچه به پیدایش قابلیت تولید میلیون‌ها تن محصول پتروشیمی منجر شد اما به دلیل عدم بهره‌مندی از سرمنشا علمی بومی، نمی‌توانست ضامن آینده پُرفروغ صنعت پتروشیمی ایران باشد. ‌ ‌
از ۶ سال قبل، ضرورت دستیابی به دانش بومی صنعت پتروشیمی، مقوله دانش، پژوهش و تحقیق برای نیل به فن‌آوری‌های جدید در صنعت پتروشیمی، ایران را به مسیری نو هدایت کرد. با تأسیس شرکت پتروشیمی و فن‌آوری پتروشیمی، نگاه کلان این صنعت در چرخشی آشکار از تولید محوری به سوی دانش محوری حرکت کرد. نگاهی به واقعیت‌های موضوع پژوهش و تحقیقات کاربردی در حیطه مسایل اقتصادی و خاصه در عرصه تولیدگرایی در ایران، حاکی از آن است که نوعی شعا‌رزدگی بر نظام توجیه و تشویق پژوهش حاکم شده است. امروزه بسیاری از سازمان‌ها و ارگان‌های دولتی از لزوم توجه به پژوهش دم می‌زنند، بی آن که در عمل اعتقاد راستین خود را به این ضرورت ثابت کنند. می‌توان احساس کرد که همان عارضه اعتماد و اتکا به درآمدهای آسان حاصل از صدور نفت خام، اهمیت پژوهش را برای دستیابی به دانش در خدمت تولید صنعتی تحت تأثیر قرار داده و ضرورت آن را در عرصه عمل کم‌رنگ ساخته است. در حوزه صنعت پتروشیمی اما تلاش شده تا با دوری از شعارگرایی، ضرورت رسیدن به سطح دانش پیشرفته برای درمان دردهای اقتصاد وابسته به نفت کشورمان تا حدی درمان شود و یا لااقل باور به توانایی تولید دانش در عرصه پتروشیمی به نمادی قابل اقتباس برای سایر اجزای پیکره اقتصاد ملی بدل گردد. فراتر از این، تصمیم‌سازان صنعت پتروشیمی ایران و به ویژه دست‌اندرکاران مقوله پژوهش و فن‌آوری پتروشیمی، در توجیه ضرورت و الزام به توسعه سطح تولید دانش معتقدند که امروزه، بزرگترین شرکت‌های پتروشیمی در جهان توسعه یافته، سخت افزارهای تولید محصول خود را روانه جهان سوم کرده و خود از نقش فروشندگان محصولات به فروشندگان دانش و فن‌آوری پتروشیمی تبدیل شده‌اند. ‌
در همین راستا و در توجیه عقلانی ضروت توجه به پژوهش در پتروشیمی، همگام با الزام به اجرای اصل ۴۴ و واگذاری مجتمع‌ها می‌توان گفت در صورتی که در شرکت ملی صنایع پتروشیمی ایران، موضوع دسترسی و دستیابی به دانش و فن‌آوری را به جدیت دنبال و برای آن سرمایه‌گذاری انبوهی انجام دهد، بی‌تردید در زمانی که اصل ۴۴ در این صنعت فراگیر شد و مجتمع‌های تولیدی به بخش‌های غیردولتی واگذار گردیدند، می‌تواند در نقش منبع تغذیه دانش فنی و فن‌آوری پتروشیمی، جایگاه برجسته‌ای را کسب کند. این جایگاه بی‌شک، نقطه آرمانی توسعه یافتگی صنعت پتروشیمی در آستانه سال ۱۴۰۰ خورشیدی برای کشور خواهد بود که در نتیجه آن، بخش خصوصی به تولید صنعتی و اجرای طرح‌های توسعه خطوط تولید محصولات مشغول خواهد بود و بخش حاکمیتی و شرکت ملی صنایع پتروشیمی، با دور شدن کامل از تصدی‌گری، در کسوت پژوهشگر، محقق و تولیدکننده دانش پیشرفته صنعت پتروشیمی، مکمل و ضامن تعالی صنعتی با محوریت فن‌آوری روز باشد. ‌ ‌
● تولید علم در پتروشیمی
طی عمر کوتاه استقلال مقوله پژوهش و فن‌آوری در عرصه پتروشیمی، دستاوردهای بی‌بدیلی کسب شده است که آینده‌ای امیدوارکننده را نوید می‌دهد. طرح MTP یا فرآیند تولید متانول به پروپیلن که برای نخستین بار در جهان، با محوریت دانشمندان جوان و نخبه ایرانی و همکاری فنی شرکت لورگی آلمان به صورت ”نیمه صنعتی“ در ماهشهر در حال اجرا است، صنعت پتروشیمی ایران را برای نخستین بار طی عمر ۵۰ ساله حیاتش از یک صنعت مصرف‌کننده تکنولوژی به خالق و تولیدکننده دانش و فن‌آوری و صاحب حق لیسانس فنی تبدیل کرد. در این فرایند که حاصل دانش و تخصص جوانان ایرانی است، ماده متانول در چرخه‌ای به پروپیلن تبدیل می‌گردد. چرخه ای که خروجی آن حداقل ۵ برابر ارزشمندتر از ماده ورودی آن است و به همین دلیل، این ارزش افزوده چشمگیر می‌تواند انقلابی در عرصه سودآوری صنعت پتروشیمی ایران (که متانول را در سطحی انبوه تولید می‌کند) به راه اندازد. ‌ ‌
گرچه باید گفت بودجه پژوهش و تحقیقات علمی - صنعتی در صنعت پتروشیمی همچون بسیاری دیگر از بخش‌های موظف به تولید دانش در کشورمان بسیار اندک است. با توسعه پرشتابی که طی دهه اخیر در عرصه واحدهای تولیدکننده محصولات پتروشیمی در ایران رخ داده است، تولید انبوه علم و فن‌آوری مربوط به صنعت پتروشیمی در ۱۰ سال آینده، می‌تواند صنعت پتروشیمی را به دروازه‌های طلایی توسعه رهنمون سازد و گرنه باید مراقب آسیب‌پذیری چشم‌اسفندیار باشیم. ‌ ‌

منبع : ماهنامه اقتصاد ایران