نقش مدارس و معلمان در تقویت و توسعه تفکر پژوهشی

قریب به یک سوم جمعیت کشور ایران را دانش آموزان ، معلمان و مدیران و کارکنان ستادی و غیر ستادی آموزش و پرورش تشکیل می دهند . قابلیت چنین جمعیتی که به عنوان نیروی انسانی فعال می تواند در جهت رشد و توسعه سیاسی ، اجتماعی و اقتصادی و فرهنگی تاثیر گذار باشد بر هیچ کس پوشیده نیست . ولی تحقق این هدف در شرایط فعلی منوط به نهادینه شدن فرهنگ پژوهشی در بین جوانان و دانشجویان آینده ساز جامعه و به کارگیری دانش های پژوهش – محور و فناوریهای نوین توسط آنهاست. این مقاله ضمن بررسی راهکارهای پیشین نهاد آموزش و پرورش در این زمینه ، پیشنهاد می کند با تغییر اساسی در ساختار نظام آموزشی و به کارگیری رویکرد پژوهش – محور در برنامه های درسی دانش آموزان ، مدارس و معلمان کشور می توانند نقش تعیین کننده ای در اشاعه تفکر پژوهشی و پژوهشگری داشته و بدین ترتیب نیروی انسانی مورد نیاز آینده کشورمان را در جهت رشد و توسعه تامین نماید.
● مقدمه :
حس کنجکاوی و حقیقت جویی امری فطری است كه در نهاد تك تك اعضای سالم نونهالان جامعه به ودیعت نهاده شده است و می بایستی با فراهم آوردن شرایط مناسب به تدریج فعلیت یابد . بدیهی است این استعداد ذاتی ابتدائاً باید در محیط خانواده و آموزشگاه بروز یافته و شكوفا گردد و سپس در محیطهای سایر نهادهای اجتماعی نشوونما كند . اما در دنیای امروز نقش نظام آموزشی به دلیل تحولات اقتصادی ، علمی ، فنی در این زمینه چشمگیر تر از سایر نهاد ها می باشد . نقش نظام آموزشی از آن جهت حائز اهمیت است كه از قلمرو و دامنه شمول بسیار گسترده ای برخوردار بوده و مدت زمان نسبتا زیادی از اوقات مفید اعضای جامعه مشتمل بر نو نهالان و كودكان و نوجوانان و جوانان را در بر می گیرد. البته نظام آموزشی صرفاً در برگیرنده دانش آموزان و معلمین و مدیران مدارس نیست بلكه ساختار سازمانی و بستری كه اینگونه افراد در آن كار می كنند و قوانین و سیاست هایی كه آنها را تحت تاثیر قرار می دهند نیز باید مد نظر باشد.
با نگاهی به نقش نظام آموزش و پرورش به عنوان تربیت كننده و آموزش دهنده سرمایه های انسانی خلاق و پژوهشگر بایستی این سوال كلیدی و مهم را مطرح كرد كه نظام آموزش و پرورش ما تا چه حد فراگیران را به این سمت سوق می دهد
در پاسخ می توان گفت : پژوهش و نو آوری در جامعه ای توسعه پیدا می كند كه نظام آموزشی و فرهنگی ، زمینه و بستر مناسبی برای آن را تدارك دیده باشد . بنابراین تحقیق را می توان در كنار آموزش یكی از اهداف بسیار مهم آموزش و پرورش دانست كه باید مورد توجه قرار گیرد و به نظر می رسد که مدارس و معلمان در این میان دارای وظیفه بسیار مهم و حساسی هستند كه می توانند علاوه بر فعالیت های تحقیقاتی روح و انگیزه تحقیق و روش های درست پژوهش را در میان دانش آموزان نهادینه كنند .
● جایگاه پژوهش در آموزش و پرورش
از جمله عوامل بسیار مهم در شناخت مشكلات جامعه و یافتن راه حل برای آنها ، امر پژوهش و تحقیق است . پژوهش از دو بعد دارای اهمیت است . نخست اینكه چاره گشای مشكلات فردی و اجتماعی است و دیگر اینكه با افزایش دانسته های انسان به او كمك می كند تا با انتقال یافته های خود به دیگران در حل مشكلات جامعه كمك مضاعف كند . اما نكته مهم این است كه خود پژوهش نیز نیازمند آموزش است چرا كه پژوهش در حقیقت یك فن است و روش های مختلفی دارد كه یادگیری و به كار بستن آنها جز با آموزش میسر نیست . در واقع تاكیدی كه در تعریف تحقیق بر روش های منظم شده است ما را به آنجا راهنمایی می كند كه روش های منظم فقط با آموزش حاصل می شوند نه به صورت تصادفی( ۱۰ ).
اما متاسفانه هنوز فرهنگ پژوهش در كشور ما نهادینه نشده و باور راستین برای پژوهش در بخشهای گوناگون آموزشی و فرهنگی تقویت نگشته است که بتوان از آن در جهت توسعه و پیشرفت کشور استفاده نمود . اعتقاد به اینكه پژوهش می تواند بسیاری از مسائل را حل كند یا آنها را كاهش دهد در میان مسئولان چندان قوی نیست و هنوز بسیاری از دست اندر كاران طعم شیرین استفاده از نتایج تحقیق را نچشیده اند. این قضیه در مورد نهادهایی كه رسماً متولی این امرند و نام تحقیقات را با خود یدك می كشند نیز صادق است. در حال حاضر مقوله پژوهش در دانشگاهها های سراسر كشور به عنوان كار تفریحی و درجه دوم تلقی شده و برای تربیت پژوهشگر حرفه ای هیچگاه تدبیری جدی اندیشیده نشده است . آمار موجود نشان می دهد كه در كشور ما به ازای هر یك میلیون نفر ۳۴۸ محقق داریم و از نظر سهم تحقیقات از تولید ناخاص ملی ۳۱ /۰ درصد به امر تحقیق اختصاص یافته است. در حالیكه در کشورهای پیشرفته ۳ هزار نفر به ازای هر یک میلیون نفر محقق به چشم می خورد و قریب به ۴ درصد از تولید ناخالص ملی برای تحقیقات منظور شده است (۳ ) . لذا برای رشد و گسترش فعالیتهای پژوهشی در كشور باید به مراتب بیش از آنچه تا کنون انجام شده است به امر تحقیق توجه شود . زیرا پژوهش در هر كشوری زیربنای توسعه به شمار می رود و هر كشور خواهان پیشرفت باید در رئوس برنامه های خود به پژوهش و تحقیق اهمیت ویژه ای قائل شود.
شكی نیست كه مهمترین و اساسی ترین ركن نظام پژوهشی را نیروی انسانی محقق كه از توانایی ها ، قابلیت ها و مهارت های لازم پژوهشی برخوردار باشند تشكیل می دهند. آموزش و پرورش به عنوان اولین پایگاه رسمی فرهنگ سازی در این زمینه وظیفه ای خطیر و بزرگ بر عهده دارد كه همانا تربیت نسلی جستجوگر ، اندیشمند ، دانا و توانا است . شواهد نشان می دهد این نهاد در این زمینه چندان كامیاب نبوده است. هم اینک در آموزش و پرورش نیاز گسترده ای به تربیت نیروی انسانی پژوهشگر وجود دارد و با رفع این نقیصه است كه می توان آینده ای را متصور شد كه محققین و پژوهشگران قابلی از ایران پروژه های پژوهشی استراتژیكی را در سطح جهانی به انجام رسانند . امر پروهش باید با قدرت ، قوت ، جدیت و گستردگی بیشتری در نظام آموزشی كشور ( از پیش دبستان تا تحصیلات تكمیلی و آكادمیك ) توسعه و دنبال شود تا دانش آموزان به پژوهش و پژوهش گری علاقه مند شده و آینده تحقیقاتی كشور را به نحو مطلوب محقق نمایند .
● پیشینه :
در زمینه گسترش فرهنگ پژوهشی ، نهاد آموزش و پرورش راهكارهای متعددی را تا كنون در قالب تاسیس مراكز پژوهشی ، طرح ها و برنامه هایی در سطح دانش آموزان و معلمان به اجرا در آورده است كه برخی از آنها عبارتند از :
الف ) تاسیس پژوهشکده های آموزش و پرورش
وزارت آموزش و پرورش در راستای حمایت از امر پژوهش و تربیت مربیان پژوهشگر آزموده و شایسته و ارتباط لازم بین نظام آموزشی با نظام پژوهشی و تحقیقاتی در تهران و چند شهر بزرگ کشور پژوهشکده هایی به وجود آورده است . در این پژوهشکده ها سعی بر این است که متودولوژی پژوهشی متناسب با مشخصات بومی و مسائل فرهنگی و مقتضیات زمانی و مكانی انتخاب گردد و اطلاعات و یافته های ناشی از مطالعات پژوهشی در زمینه های آموزشی به کار بست درآیند. اما اغلب آنها دو هدف مهم در پیش دارند : انجام پژوهش های علمی _ آموزشی در زمینه آموزش و پرورش و ارتقای کیفیت آموزش و پرورش کشور.(۴)
ب) طرح معلم پژوهنده
به منظور ترغیب به حل مسائل آموزشی و تربیتی از طریق پژوهش در عمل ، توسعه اندیشه پژوهشگری در بین معلمان و سایر كاركنان، بهره گیری از تجارب معلمان پژوهنده و نوآور و ارج نهادن به فعالیتهای پژوهشی برنامه معلم پژوهنده از سال ۷۵ به ابتکار پژوهشكده تعلیم وتربیت و با مشاركت فعال شورای تحقیقات استانها در سراسر كشور به اجرا درآمده است که از طریق آن همكاران فرهنگی می توانند به اقدام پژوهی بپردازند . یعنی معلمان و مربیان آگاه و علاقمند می توانند در مورد مسائلی كه در كلاس درس یا مدرسه با آن مواجه هستند به پژوهش بپردازند. زمینه‌ها و محورهای موضوعی ،گزارش معلمان در مورد مسائلی است كه در كلاس درس یا مدرسه با آن مواجه بوده‌اند . این موضوعات عبارت از چگونگی تدریس یك مفهوم علمی با موضوع درسی، تولید روش حل مسایل رفتاری دانش‌آموزان در موارد خاص و شیوه‌های اداره كلاس مرتبط با تعلیم وتربیت بودهاست.(۲)
واقعیت این است كه فلسفه وجودی این پژوهشكده ها و طرح معلم پژوهنده برای رفع و علاج موانع, مشکلات و نارسایی های فعلی آموزش و پرورش بوده است نه درجهت گسترش فرهنگ پژوهشی در كشور . علیرغم اینكه در هفته پژوهش فراخوانهای مقالات و همایش های پژوهشی عدیده ای همه ساله برگزار می گردد ولی در جهت گسترش تفكر پژوهشی موفقیت چندانی حاصل نشده است .
ج ) پژوهشسراهای دانش آموزی
ایجاد شرایط و امكاناتی كه رشد خلاقیت ها و ارتقای دانش وتوانایی دانش آموزان را به تناسب استعدادهای آنان فراهم نماید یكی از اهداف اساسی آموزش وپرورش است . تحقق این هدف با توجه به تفاوت توانمندیهای دانش آموزان و نیز كثرت جمعیت دانش آموزی مستلزم دسترسی به منابع و امكانات مناسب است , ولی محدودیتهای موجود عمدتاً انجام برنامه های مبتنی برگستره استعدادها وتفاوتهای فردی دانش آموزان را با مشكل مواجه می سازد. لذا ایجاد زمینه هایی بـرای افـراد عـلاقمند ومستعدی كه با روحیه تحقیق وپژوهش در تعمیق و گسترش آموخته های خود اهتمام دارند امری ضروری به نظر می رسد . به همین منظور برنامه ای به صورت دستورالعمل تأسیس پژوهشسراهای دانش آموزی درسال ۱۳۸۲ از طرف معاون آموزش وپرورش نظری ومهارتی وزارت متبوع به كلیه استانها ابلاغ گردید. ولی از آنجا که تا کنون تعداد اندكی پژوهشسرای دانش آموزی در سراسرکشور تاسیس شده است نمی توان به این زودی انتظار داشت كه نتیجه مطلوبی در این زمینه حاصل آید .
د ) واحد درسی مطالعات پژوهشی
چند سالی است که در جهت آشنایی دانش آموزان با مبانی تحقیق در مقطع دبیرستان درس "مطالعات پژوهشی " تدارك دیده شده است ولی به دلیل اختیاری بودن آن و عدم آشنایی بسیاری از معلمان با اصول تحقیقاتی و عدم وجود امكانات مناسب، این درس چندان جدی گرفته نمی شود و می توان گفت که عملا كار پژوهش صورت نمی گیرد
ه ) مسابقات انشاء و مقاله نویسی
گاهی از سوی برخی ارگانهای دولتی مانند سازمان بهزیستی و یا سازمان آب و غیره موضوعاتی مانند رعایت بهداشت یا صرفه جویی در مصرف آب به عنوان موضوع انشاء یا مسابقه مقاله نویسی در مدارس طرح می شود و یا یك سری مسابقات فرهنگی کشوری مانند پرسش مهر از سوی آموزش و پرورش انجام می گیرد كه بر اساس آن دانش آموزان اقدام به تهیه مقاله ، تحقیق و .. می كنند. اینگونه تلاشها قطعاً درجهت گسترش فرهنگ پژوهشی در سطح آموزش و پرورش نقش موثری خواهد داشت ، ولی معلوم نیست كه حاصل این برنامه ها چه اندازه از اعتبار برخوردار است و آمار و ارقام مستندی در زمینه پیشرفت این برنامه وجود ندارد كه بتوان بدان استناد كرد و بر اساس آن برای برنامه ریزی آینده تصمیم گرفت .
و ) پژوهش دانش آموزی
یكی دیگر از مباحثی كه طی چندین سال اخیر در نظام آموزش و پرورش كشورمان مد نظر قرار گرفته انجام تحقیق و پژوهش توسط دانش آموزان است . اوایل سال تحصیلی ۷۹-۸۰ بخشنامه ای به مدارس ارسال گردید و از دبیران خواسته شد ضمن دو نوبتی شدن امتحانات شیوه ارزشیابی از آموخته های دانش آموزان نیز تغییر كند که درآن مسئله نمره تحقیق به عنوان تكلیف درسی مطرح گردید ، ولی اشاره ای به این نشد كه تحقیق توسط دانش آموز و ارزشیابی آن چگونه باید باشد ؟ مراحل مختلف یك تحقیق دانش آموزی و نظارت معلمان چگونه باید صورت گیرد ؟
در پی ابلاغ این بخشنامه به مدارس، معلمان بدون اینكه از پژوهش دانش آموزی و اجرای صحیح آن آگاهی لازم داشته باشند. از آن هنگام تا کنون در حیطه هر درسی موضوعاتی را به دانش آموزان پیشنهاد کرده اند تا در مورد آنها تحقیق نمایند . انتخاب موضوعات بر حسب اینكه پژوهش فردی یا گروهی باشد متنوع بوده است و هر معلمی برای درسی كه آموزش می دهد در این امر كاملا سلیقه ای عمل کرده است . اما از آنجا كه دانش آموزان از پیش روش تحقیق را آموزش ندیده اند بسیاری از تحقیقاتی را كه انجام داده اند با اسلوب صحیح تحقیق منطبق نبوده است. وانگهی تحقیق مستلزم امكانات و منابع و زمان كافی است كه متاسفانه این شرایط برای دانش آموزان مهیا نبوده است . حتی در كتابخانه های مدارس كتابهای لازم برای انجام تحقیق در دسترس نبوده و یا تهیه آنها مستلزم هزینه بوده است كه بی شک از عهده همه والدین دانش آموزان بر نمی آید . همچنین زمان كافی برای این كار اختصاص نیافته و بلكه انجام تحقیق در دروس مختلف همزمان بوده است . یعنی دانش آموز باید در ظرف یك ماه چند تحقیق در مورد چند درس متفاوت مثل زبان و ادبیات فارسی و عربی و .... را انجام دهد . تردیدی نیست که این كار، دانش آموز را بیش از حد خسته و نسبت به كار پژوهشی بی رغبت می كند ، بخصوص كه موضوع تحقیقات سنگین و نامتناسب با سن دانش آموز باشد كه در این صورت به ناچار از دیگران كمك گرفته می شود و همین مسئله هم باعث اعتراض اولیای دانش آموزان نسبت به این برنامه شده است .● ضرورت آموزش پژوهش – محور ( inquiry based instruction)
باید توجه داشت برای سالهای آتی كه كشور ما فاقد منابع عمده درآمد زای زیر زمینی خواهد شد ، راهی جز تحقیق و نوآوری جهت اداره جامعه نمی ماند كه این امر قهراً می تواند به دست پژوهشگران و هیئتهای علمی محقق گردد. بنابراین با توجه به اهمیت پژوهش و نقش كلیدی آن در رشد و توسعه جوامع ، گسترش و تقویت نهاد های علمی و پژوهشی و اهتمام در جهت اشاعه فرهنگ پژوهش و ارتقاء جایگاه تحقیقات در كشور ، برای سرعت بخشیدن به روند توسعه یكی از لوازم و ضرورت های بنیادین جامعه است .
علیرغم تلاشهایی كه در جهت اشاعه فرهنگ پژوهش در آموزش و پرورش انجام می گیرد متاسفانه فعالیتهای فرهنگی لازم برای شناسایی اهمیت پژوهش بخوبی انجام نشده و در مدارس ما امر پژوهش چندان جدی گرفته نمی شود. به همین علت دانش آموزان پس گذراندن دوران دبیرستان و ورود به دانشگاه به علت عدم آشنایی با این مقوله حتی علاقه ای به كارهای تحقیقی و عملی نشان نمی دهند و ما همواره شاهد تحقیقاتی سطحی ، ناكارآمد و حتی كپی برداری شده در دانشگاهها هستیم . علت این است که نظام آموزشی در دبیرستانهای ما به جای تربیت پژوهشگر با ارائه مسائل تئوریك دانش آموزان را با یك سری آموزشهای تئوریک و محفوظات كاملا مشخص تعلیم داده است .
در مقاطع ابتدایی و راهنمایی نیز به جرئت می توان گفت كه دانش آموزان با پژوهش نا آشنا هستند . در اینجا هم مهمترین دلیل آن سیستم آموزشی سنتی حاکم بر مدارس ، تكیه بر محفوظات و تئوریها و همچنین عدم آگاهی از اهمیت پژوهش می باشد .یعنی معلمان به جای آشنا کردن آنها به تکنیک و روش تحقیق و اثبات آن فقط به آنها می آموزند که درس را حفظ کنند . در حالیكه کودکان در این سن قدرت یادگیری بیشتر و انرژی سرشاری برای دیدن ، درک و درک مطلب و جستجو و تفحص دارند و وقتشان باید در آزمایشگاهها و کتابخانه ها صرف پژوهش و تحقیق شود نه اینكه فقط به حفظ کتابها و جزوه ها های درسی محدود گردد. یعنی به جای اینكه به آنها اندیشیدن را بیاموزند اندیشه ها را به آنها می آموزند . یك ضرب المثل شرقی است كه می گوید : اگر كسی یك ماهی به من بدهد او یك وعده غذا به من داده است . اگر دو ماهی به من بدهد دو وعده غذا داده است و اگر سه وعده غذا به من بدهد او سه وعده غذا به من داده است . اما اگر به من ماهیگیری بیاموزد یك عمر به من غذا داده است
كارشناسان علوم تربیتی معتقدند در صورتی كه كودكان مستعد در شرایط مناسب آموزش دیده و فعالانه در جریان یادگیری شركت داشته باشند در آینده به مبتكران و نوآورانی مبدل خواهند شد كه سهم وافری در فرایند پیشرفت و توسعه علمی در ابعاد منطقه ای و ملی و بین المللی ایفا می كنند . با انجام پژوهش در مقاطع ابتدایی می توان میزان یاد گیری افراد را افزایش داد . بنابراین باید پژوهش از همان دوران ابتدایی به كودكان آموزش داده شود تا در آینده شاهد تحقیقاتی كاربردی و پر بار باشیم .یعنی روحیه محقق پروری باید از دبستان و بلكه درست تر آن است كه از خانه شروع شود و كلمات مقدس چه ؟ چرا ؟ چگونه و كه ؟ كی ؟ كجا ؟ چند ؟ كدام ؟ و ... بر ورد زبان باشند . متاسفانه در فرهنگ ما این كلمات وقتی از سوی كسی به كار برده می شوند معمولا یا به فضولی شخص تلقی می شوند و یا از ترس كشف بی سوادی فردی كه قرار است به این سوالا ت پاسخ گوید ، عقیم می مانند .
بنابراین برای ایجاد و تقویت روحیه پژوهشگری در محیط پرورشی مدرسه باید به کودکان اجازه سوال كردن داده شود و در پاسخ به سوال آنها معلمان باید بروند یاد بگیرند و اگر پاسخش را پیدا نكردند از دیگران بپرسند ، اما هیچگاه استعداد کودک را كور نكنند و در تقویت فرهنگ و تحقیق در خردسالان كوشش و سعی وافی بنمایند. توجه به این اصل اساسی در نظام آموزشی و برنامه ریزی درسی ما را به رویكرد مهم و نوینی به نام رویكرد پژوهش - محور روبرو می سازد.
● رویکرد پژوهش – محور در برنامه های درسی
در میان رویكردهای آموزشی رویكرد دانش آموز – محور ( student- centered) در حال حاضر از مهمترین رویكردهای حاكم بر برنامه درسی است. این رویكرد انواعی دارد كه متداولترین آن در نظام آموزشی فعلی رویكرد فعال یا فعالیت - محور( activity- centered ) می باشد. رویكرد فعالیت - محور هم اكنون به عنوان الگویی تازه سر لوحه كار كارشناسان دفتر برنامه ریزی و تالیف كتب درسی است .
در مقابل رویكرد یاد شده فوق ، رویكرد پژوهش - محور ( inquiry-centered ) قرار دارد كه در آن فعالیت ها از بطن پرسش ها و علاقه مندی های دانش آموز بر می خیزد و طبیعتا نمی توان آنها را مانند رویكرد فعالیت - محور بسته بندی و فرموله كرد . این فعالیت ها برای دانش آموزان متفاوت نیز به ناچار یكسان نیست . در این رویكرد دانش آموز خود به دنبال الگوها و روابطی مرتبط با مشاهده هایش از جهان پیرامون است و به عبارت دیگر نقطه شروع ، مراحل كار و نقطه پایان فعالیت ها را خود تعیین می كند. در رویكرد پژوهش- محور هنگامی كه فعالیت ها از بطن پرسشهای دانش آموز بر می خیزد و بر اساس تجارب او شكل می گیرد به وی فرصت داده می شود تا تجارب و مشاهده های خود را همزمان به كار گیرد . علوم برای او بسیار ملموس ، هیجان انگیز ، قابل دسترس و به عبارتی جزئی از زندگی روزانه او می شود . (۱۲ )
▪ اجمالی از برنامه درسی آموزش پژوهش- محور
ـ زمان :
برخلاف كلاس فعالیت - محور كه یك جلسه حدود پنجاه دقیقه است ، زمان كلاس پژوهشگرا طولانی است و گاهی بیش از پنج جلسه زمان لازم دارد .
ـ طراحی :
برنامه كلی مشخص است ولی جزئیات آن برخلاف كلاس فعالیت- محور كه از پیش دقیقاٌ مرحله به مرحله مشخص است ، انعطاف پذیر می باشد .
ـ نتایج :
۱) نتایج را نه معلم می داند و نه دانش آموز و در كتاب درسی هم نیامده است .
۲) نتایج پژوهش ها به بحث گذاشته می شود و در مورد آنها گفتگو می شود .
▪ مواد لازم :
مواد لازم مانند بسته های آموزشی از پیش آماده نیست بلكه بر اساس تقاضای دانش آموز تعیین می شود و معلم و دانش آموز هر دو در تهیه آن مسئولند
▪ت ئوری كار :
تئوری كار از پیش مشخص نیست بلكه بر اساس پرسش دانش آموزان و تجارب خود آنها شكل می گیرد
▪ نقش معلم :
۱) معلم و دانش آموز با یكدیگر كلاس را كنترل می كنند . معلم قدرت مطلقه در كلاس نیست .
۲) معلم باید خود را با فضای كلاس همگون كند .
۳) درگیری های ذهنی برای معلم وجود دارد
۴) كلاس شلوغ است اما یادگیری زیاد اتفاق می افتد
۵) معلم و دانش آموز در یادگیری مشاركت دارند و در مورد آنچه یافته اند با هم گفتگو می كنند .
۶) كلاس پر جنب و جوش و بعلت تعاملهای ذهنی دانش آموزان شلوغ است .
▪ نقش دانش آموز :
۱) دانش آموز خود روش كار و فهرست مواد و وسایل لازم را می نویسد .
۲) نتایج به عنوان یافته های دانش آموزان است نه نسخه از پیش نوشته شده .
۳) کار تدریس بر اساس پرسش فردی یا گروهی دانش آموزان ، دنبال می شود .
۴) معلم لزوما پاسخ را نمی داند چون پرسش را دانش آموز خود طرح می كند .
۵) ممكن است چندین پاسخ از سوی دانش آموزان وجود داشته باشد .
۶) دانش آموز فعال است . از جمله های " من می خواهم " یا " ما می خواهیم كه جواب را پیدا كنیم " زیاد استفاده می كند .
۷) كلاس شلوغ است .
۸) درگیری های ذهنی بین دانش آموزان جریان دارد تا حالت تعادل برقرار شود .
▪ ارزشیابی :
۱) مدت ارزشیابی محدود و كوتاه نیست .
۲) ارزشیابی ناظر به فرایند كار است.
۳) برای هر دانش آموز یا هر گروه به تناسب فعالیت فهرست ارزشیابی معینی تهیه می شود .
▪ آموخته های دانش آموزان :
۱) مهارت های شناختی سطوح بالا مانند مهارت مشاهده در دانش آموزان تقویت می شود .
۲) نتایجی كه با دلایل علمی و منطقی نمی خواند ، ریخته می شود .
۳) از تفاوت ها و اختلاف نظر ها برای شروع كار استفاده می كند .
۴) هر فردی را شایسته فهم ، علم و انجام كارهای علمی می دانند .
۵) علم را به عنوان الگو و شكل دهنده جهان می شناسد .
۶) علم را یك فرایند پیوسته ، در هم آمیخته و حتی قابل پیش بینی می داند .
۷) دانش در حین انجام دادن و آموختن علم بدست می آید .(۱۳ )
▪ استفاده از فناوری اطلاعات
۱) دانش آموزان خود متعهد به یادگیری می گردند.
۲) دانش آموزان به جستجو سامان داده به تحلیل اطلاعات پرداخته و ایده های خود را با دیگران مبادله می كنند .
۳) دانش آموزان در پروژه یادگیری درگیر می شوند .
۴) فرصت های برابر آموزشی برای همه گروههای دانش آموزی قومی فراهم می شود .
۵) مرزهای كلاسی با جامعه شیشه ای شده و ارتباط مستمر و پایداری شكل می گیرد .
۶) درك اجتماعی دانش آموزان برای مشاركت در انجام پروژه های یادگیری افزایش یابد .(۷● فرهنگ و تفكر پژوهشی
فرهنگ و تفكر پژوهشی به مجموعه الگوی های رفتاری یك فرد پژوهشگر گفته می شود كه شامل دانش، عقاید، هنر، اخلاق ، آداب و هرگونه عادت و توانایی ناشی از انگیزه علمی است و او آنها را به عنوان عضوی از جامعه علمی از روح جستجوگری و عقل نقاد و عقل جمعی کسب می کند. از شاخصه های این فرهنگ غنی عبارتند از : تفکرنقاد ، تفکرخلاق ، ارزیابی ، استنتاج ، کاوشگری ، تحلیل ، روشمندی، طرح مسئله ، حل مسئله ، دانش كاربردی ،استدلال ، سوال كردن و تجربه كردن
در سطوح گوناگونی از آموزش دانش آموزان با مفاهیم و اصطلاحات روش تحقیق مانند فرض و پیش فرض، متغیر ، جامعه ، نمونه ، داده ، حجم ، یافته ، تابع مستقل، مزاحم ، کنترل ، نمونه گیری ، آمار ، اندازه گیری و آزمون آشنا می شوند و به انواع شیوه های روایی سنجی ، اعتبار سنجی ، نگرش سنجی ، امكان سنجی ، نیاز سنجی ، مصاحبه ، طرح پرسشنامه ، فیش نویسی ، جمع آوری داده ها ، نویسندگی و آیین نگارش ، گزارش نویسی و شیوه تهیه طرح پژوهشی... تسلط می یابند .
در واقع طرح تحقیقات در سطح دانش آموزی و نقش آن در ارتقای پژوهش در سطح ملی و منطقه از مهمترین راهکارهایی است که می تواند از نظر نیروهای انسانی تاثیر بسزایی در توسعه سیاسی، اجتماعی ، اقتصادی و فرهنگی داشته باشد . هدف این سطح از تحقیقات را می توان تقویت تمایل و گرایش روحیه کنجکاوی و حقیقت طلبی دانش پژوهان و اعطای مهارتهای ضروری برای دستیابی به پژوهش و کشف مجهول و یافتن حل مسئله در دانش آموزان دانست. بنابراین یکی از مهمترین عوامل تقویت فرهنگ پژوهش بالا بردن روحیه جستجوگری ، کاوش و کشف در کودک و سپس آموزش روند پژوهش از دوران ابتدایی است . چرا که اکتشافات علمی همیشه مبتنی بر روحیه تحقیق می باشد.
● نقش مدارس در نهادینه کردن فرهنگ پژوهشی
امروزه در دنیا علاوه بر دانشگاهها ، مدارس نیز به عنوان بستر اصلی تفكر ، تتبع و تفحص مسائل مبتلابه در جامعه شناخته شده اند . در صورتی که مدارس با رویکرد پژوهش- محور برنامه های درسی خود را تدوین کنند و آنها را به اجرا در آورند . توجه به نكات ذیل با رویکرد پژوهش - محور نقش آنها را در توسعه ملی و ارتقای دانش و تكنولوژی بخوبی تضمین خواهد نمود :
۱) ایجاد زمینه برای بروز خلاقیت های دانش آموزان و رشد وتوسعه بنیه علمی و پژوهشی آنان
۲) فراهم نمودن امكان دستیابی دانش آموزان به یافته های جدید علمی و پژوهشی داخل وخارج كشور در سطح خودشان
۳ ایجاد بانك اطلاعاتی مورد نیاز دانش آموزان
۴) ایجاد كارگاهها وآزمایشگاهها وكتابخانه مورد نیاز برای انجام پژوهشهای دانش آموزی
۵) حمایت از دانش آموزان پژوهشگر و نظارت و هدایت طرحهای تحقیقاتی آنان
۶) ایجاد زمینه برقراری ارتباط پژوهشگران دانش آموز با سایر نهادها و موسسات علمی و پژوهشی وآموزشی
۷) تشكیل انجمنهای علمی و پژوهشی دانش آموزی در مدرسه
۸) بكارگیری دبیران و اساتید مجرب برای آموزش و راهنمایی طرح های پژوهشی دانش آموزان
۹) اشاعه تجربه‌های پژوهش و نوآوری‌‌های معلمان در مدرسه و ایجاد انگیزه برای رشد و بالندگی
۱۰) مستندسازی تجربه‌های مفید معلمان برای استفاده كلیه دست‌اندركاران آموزش و پرورش
۱۱) تقویت خودباوری در معلمان و كمك به رشد و شكوفائی استعدادهای بالقوه آنان در حل مسایل
۱۲) فراهم ساختن زمینه‌ ارتقای دانش‌ پژوهشی معلمان
۱۳) كاربست یافته ‌های پژوهشی معلمان و دانش آموزا ن
۱۴) برگزاری مسابقات علمی - پژوهشی وآزمایشگاهی
۱۵) تشكیل نمایشگاههایی از دست ساخته ها و نتایج پژوهشی دانش آموزان
۱۶) فراهم نمودن زمینه های مشاركت دانش آموزان پژوهشگر در پژوهشهای ملی و منطقه ای
۱۷) جلب نظر دبیران به اهمیت تحقیق و پژوهش در فرآیند یاددهی یادگیری
۱۸) تامین و تجهیز فضاهای لازم جهت دایر نمودن آزمایشگاهها، كارگاه ، سایت ، كتابخانه ، سالن مطالعه و همایش ، نمایشگاه و ...
● نقش معلمان در گسترش فرهنگ پژوهشی
امروزه بار مسئولیت سنگین گسترش فرهنگ پژوهش در سطح جامعه بر دوش معلمان است . البته معلمان هم بدون زمینه و امکانات و شرایط لازم و کافی نمی توانند کاری درزمینه گسترش تفکر پژوهشی و پژوهشگری پیش ببرند. بنابراین پیش از آنكه معلمان در امر پژوهش نقش داشته باشند ابتدا باید فرهنگ پژوهش در میان آنها به اندازه كافی گسترش یافته و همه گیرشود . برای این كار لازم است همه تنگناها و مشکلات اقتصادی و عوامل دیگر همچون ساختار اداری آموزش و پرورش و دیدگاههای منفی مسئولان ارشد این وزارتخانه نسبت به پژوهش رفع شود تا همه معلمان بتوانند معلم پژوهنده شوند. فقط معلمان پژوهنده هستند كه می توانند در گسترش فرهنگ پژوهش در بین خود و دانش آموزان اقدام نقش موثری ایفا نمایند(۲ ).
▪ فعالیتهایی كه معلمان می توانند در این زمینه انجام دهند عبارتند از :
۱) تشویق دانش آموزان به مطالعه و تحقیق
۲) مشاركت در مجامع علمی و پژوهشی
۳) انتشار یك نشریه بصورت سالنامه یا فصلنامه یا ماهنامه با توجه به توانایی وامكانات مدرسه
۴) ارائه تحقیق های فردی وگروهی در بین دانش آموزان
۵) تشویق وترغیب دانش آموزان به تلفیق دانش نظری و فعالیت های عملی وكاربردی
۶) هدایت و راهنمایی دانش آموزان در جهت علایق و استعدادهایشان
۷) تقویت روحیه همكاری و مشاركت دانش آموزان درانجام فعالیتهای علمی وپژوهشی
۸) شرکت در كنفرانس ها و همایش های علمی و پژوهشی
۹) مشاركت در انجام پژوهش
۱۰) پروژه های تحقیقاتی با مدیریت معلم و همکاری دانش آموزان با نظارت مدرسه(school- based research)
● نتیجه :
طراحی و تبیین الگوی مناسب آموزشی در مدارس بدون توجه به پژوهش كاری پر هزینه و گاه بی فایده است . فقط در صورت همسویی آموزش با جریان پژوهش است كه می توان به تحقق اهداف توسعه امیدوار بود . آموزش صحیح روش تحقیق می تواند دانش آموزان را برای سالهای بعد بویژه در دوره های آموزش عالی آماده كند . مسیر علم آموزی و علم اندوزی در مدارس باید با آموزش و یادگیری مبتنی بر پژوهش همراه باشد. . مواجه ساختن دانش آموزان با مسائل واقعی جامعه و كمك به آنها برای پژوهش و جستجوی راه حل های مناسب نه تنها آنان را در مسیر صحیح یادگیری قرار می دهد ، بلكه مهارتهای اساسی تفكر چون شناسایی و تبیین مسائل شیوه جمع آوری و دسته بند ی اطلاعات ، زمینه سازی و آزمون فرضیه ها را به آنان می آموزد . این کار فقط با تدوین و اجرای برنامه درسی پژوهش – محور میسر است که همت والای دست اندرکاران و برنامه ریزان آموزش و پرورش کشور را می طلبد.

نویسنده : حسن ستایش
منبع: danaee.com
فهرست منابع
۱- امید، محمود . استفاده كاربردی از فناوری اینترنت به عنوان ابزار تحقیق . كتابداری ، دفتر ۳۷ ، ۱۳۸۰. صص ۶۷-۸۳
۲- ایرانی ، یوسف. روش تحقیق عملی ( اقدام پژوهی ) با ضمیمه معلم پژوهنده. تهران ، لوح زرین .۱۳۸۲.
۳- خلجی ، علیرضا . تحقیق و پژوهش زیر بنای توسعه پایدار . صنعت خودرو، شماره ۷۰ ،ص ۲۴

منبع : باشگاه اندیشه