سیاست دوگانه برای تولید محصولات ارگانیک

روش علمی و نوین كشاورزی ارگانیك كه از دهه ۱۹۲۰ شكل گرفت، در آغاز شكل گیری و فعالیت با مخالفت شدید گروه های طرفدار كاربرد مواد شیمیایی در كشاورزی روبه رو بود. در سال ۱۹۲۴ میلادی دانشمندی آلمانی به نام رودلف اشتاینر اصول این كشاورزی را كه مبتنی بر دیدگاه اقتصاد كشاورزی بوده در قالب مجموعه سخنرانی های خود در برسلا لهستان ارائه داد.براساس این اصول مواد شیمیایی در تغذیه انسان ها، حیوانات و گیاهان نقش كمی دارند و نیروهای پویا و اشعه های اثرگذار در تغذیه موجودات زنده موثرترند. به طوری كه این نیروها از سیستم های ذخیره سازی آكومولاتور یا تركیبات بیولوژیكی دینامیك و نیز ابزارهای كمكی كوددهی، حفظ نباتات و... برای تكامل و رشد گیاهان استفاده می كنند. در تداوم این نظریه بعدها دو اندیشمند دیگر آلمانی به نام های مولر و راش توانستند روش كشت بیولوژیكی موسوم به ارگانیك بیولوژیك را پایه ریزی كنند. به طوری كه با استفاده از این نظریه برخی افراد جوامع غربی به لحاظ برخورداری از قدرت خرید بالا و با توجه به مسائل سلامتی، متقاضی محصولات كشاورزی با این روش شدند. در سال ۱۹۴۰ حكومت نازی ها با تحت فشار قرار دادن كارخانجات مواد شیمیایی آلمان بنا به دلایل مدنظر، از رواج و توسعه كشاورزی ارگانیك ممانعت به عمل آوردند، سپس نورث برن در این زمان كشاورزی تلفیقی، غیرمتمركز و عاری از مواد شیمیایی را طرح كرد.
به طوری كه در اواخر دهه ۱۹۴۰ منابع علمی متعددی در خصوص «كشاورزی ارگانیك» به چاپ رسید. در دهه ۱۹۶۰ میلادی نظریات «هاروارد و بالفور» طرح شد. این نظریه ها بر نقش حاصلخیزی خاك در تولیدات محصولات زراعی و دامی سالم و بهداشتی تاكید داشت و ارتباط آنها را با سلامت انسان بیان می كرد. بر همین اساس نظریه های اندیشمندان از یك طرف و آشكار شدن زیان های ناشی از سموم و كودهای شیمیایی در زنجیره غذایی از طرف دیگر توانست مردم جوامع را نسبت به آثار سوء تكنولوژی های مدرن بر محیط زیست آگاه كند، تا برخی از مردم به تدریج از كشاورزی آغشته به مواد شیمیایی فاصله گیرند و به «كشاورزی ارگانیك» كه متكی بر كودهای طبیعی و عاری از مواد مضر است، روی آورند. از این رو در فاصله دهه ۱۹۷۰ تا ۱۹۸۰ میلادی با افزایش جهانی میزان تقاضای محصولات پاك و ارگانیك و توجه به مسائل زیست محیطی، طرح ها و پروژه های ارگانیكی به اجرا درآمد. بر همین اساس از سال ۱۹۸۰ میلادی به بعد «كشاورزی ارگانیك» به صورت رسمی مورد پذیرش قرار گرفت و استانداردهای ملی و بین المللی مربوط به آن تعیین شد. به طوری كه در اواخر دهه ۱۹۸۰ میلادی دولت های اروپایی سوئد، آلمان و دانمارك بعد از تدوین اصول و قوانین «كشاورزی ارگانیك» در اتحادیه اروپا، روش های رایج شیوه های «كشاورزی ارگانیك» را به اجرا درآوردند.
●قوانین و استانداردهای حاكم
جنبش «كشاورزی ارگانیك» با وضع قوانین و استانداردهای خاص شرایط مقبولی را برای بازار محصولات ارگانیك ایجاد كرده است. این قوانین از طرفی سعی دارند مصرف كنندگان را به مصرف محصولات و كالاهای ارگانیكی و پاك ترغیب كنند و از طرف دیگر كشاورزان ارگانیك خلاق و مبتكر را به تولید محصولات عاری از مواد مضر تشویق كنند تا پلی برای تبادل محصولات ارگانیك در میان كشورها باشند.امروزه برخی از كشورهای تولیدكننده و مصرف كننده محصولات ارگانیك جدای از استانداردهای بین المللی از استانداردهای ملی و محلی خود برای گواهی این محصولات استفاده می كنند.برای مثال فرانسه اولین كشور اروپایی است كه بر چسب دولتی AB را به معنی «كشاورزی ارگانیك» برای غلات، میوه ها و سبزیجات ارگانیك ارائه داده است. از این رو مصرف كنندگان فرانسوی با علامت AB كاملا آشنا بوده و فروشگاه های بزرگ با این علامت میوه ها و سبزیجات تازه ارگانیكی را وارد بازار مصرف می كنند.در اروپا مقررات تولید محصولات ارگانیك برای این جامعه با حداقل استانداردها منظور شده است. به طوری كه در كشورهای اروپای شمالی بیشتر كشاورزان تولیدكننده محصولات ارگانیك، عضو انجمن هایی هستند كه دارای آرم و استاندارد مخصوص به خود هستند. برای مثال اغلب انجمن های تولیدكننده محصولات ارگانیك كاربرد تركیبات «مسی» را محدود كرده اند. از این رو برخی از باغات میوه به دلیل كوچكی و ممنوعیت مصرف بسیاری از مواد حفظ كننده، دارای باردهی كم و همچنین عملكرد پایین هستند یا باغات ارگانیك در مناطق مرطوب، بیماری لكه سیاه و آفت تولیدكننده لكه های میوه با گوگرد آهك دار و پودر صابون قابل حل و قابل مبارزه است. بر همین اساس باغداران در فصل رویش تیمارهای متعددی را اعمال می كنند.برای ضمانت محصولات ارگانیك و اطمینان خریداران از سالم بودن محصول و جلوگیری از مشكلات بعدی، از ابتدای دهه ۱۹۹۰ استانداردهای مشخصی برای محصولات پاك تعیین شد. به طوری كه این امر به دریافت گواهی كشاورزان تحت نظر آژانس های مربوط منجر شد. این گواهی دارای شاخص های زیر است:
رعایت استانداردها در تولید و رشد محصول
بذر و نهال محصولات
مدیریت كنترل آفات و علف های هرز در مزرعه
مدیریت و نظارت بر بسته بندی، آماده سازی، شست وشو، انبارداری، حمل و نقل و روش های برچسب گذاری یكی از مهم ترین مزیت های دریافت گواهی ارگانیك دسترسی راحت به بازار محصولات ارگانیك بوده كه به این محصولات در بازار، بیمه تعلق می گیرد.
كاهش هزینه نهاده ها، ساخت و بهبود كیفیت خاك، افزایش سلامتی در مقابل كاهش استفاده از مواد شیمیایی، كاهش آفات و علف های هرز از مزیت هایی است كه این اطمینان را به مصرف كننده می دهد كه به مصرف كالاها و محصولات عاری از مواد مضر ترغیب شوند. وضع قوانین اتحادیه اروپا بر تعداد استانداردهای تصویب شده كشورهای عضو تاثیر بسزایی داشت. به طوری كه اكنون صادرات محصولات ارگانیك و پاك به اتحادیه اروپا فقط از كشورهایی مجاز است كه تولیدكنندگان ارگانیك مصوبات اتحادیه فوق الذكر را رعایت كنند.فدراسیون بین المللی جنبش كشاورزی ارگانیك كوشش های وسیعی را برای تدوین قوانین تولید و مصرف محصولات ارگانیك در سطح جهانی به عمل آورده است. بر همین اساس اكثر موسسات و نهادهایی كه در عرصه كشاورزی ارگانیك فعالیت دارند تحت پوشش و یا وابسته به این فدراسیون هستند. فدراسیون بین المللی جنبش «كشاورزی ارگانیك» با تدوین مجموعه ای از حداقل استانداردهای تولید محصولات ارگانیك و پاك، تمامی اعضای خود را ملزم به رعایت این استانداردها كرده است. از این رو مجموعه قوانین استانداردهای این فدراسیون مبنایی برای قوانین اتحادیه اروپا و سایر كشورها شناخته می شود.
●وضعیت محصولات كشاورزی ارگانیك
تولیدكنندگان در ابتدای پیدایش كشاورزی ارگانیك، با كشت و كار در اراضی نامرغوب و دوردست و به دلیل عدم نظارت، كنترل و تضمین قیمت محصولات پاك با درآمد بسیار كم مواجه بودند. به طوری كه امروزه جنبش كشاورزان ارگانیك، با برخورداری از جایگاه سیاسی نزد طرفداران محیط زیست و علاقه مندان به كشاورزی ارگانیك از موقعیت ممتازی بهره مند هستند و با برپایی تعاونی های بازاریابی محصولات عاری از مواد مضر توانسته اند این محصولات را با چند برابر قیمت محصولات غیرارگانیكی در بازار مصرف عرضه كنند. آمارها نشان می دهد در سال ۲۰۰۳ میلادی سهمی حدود ۲۰ تا ۲۵ میلیارد دلار از تجارت خارجی به محصولات عاری از مواد مضر اختصاص یافته است.طبق برآورد SOEL «موسسه اكولوژی و كشاورزی آلمان» در سال های ۲۰۰۰ تا ۲۰۰۳ میلادی به طور متوسط ۲۰ میلیون هكتار از اراضی كشاورزی كشورهای مختلف جهان به زیر كشت كشاورزی ارگانیك رفته است. به طوری كه در سال ۲۰۰۳ میلادی این شیوه از كشاورزی در ۱۰۰ كشور گسترش یافته است كه قاره اقیانوسیه بیشترین اراضی را به خود اختصاص داده است. برای مثال، استرالیا حدود ۱۰۰۶۱ هكتار برابر ۸۴۱ درصد از اراضی كشاورزی ارگانیك در جهان را دارا است. این در صورتی است كه برخی از كشورهای آمریكای لاتین، اروپا، آمریكای شمالی، آسیا و آفریقا هر یك بخشی از سهم این شیوه از كشاورزی را دارند. در سال های ۲۰۰۳ ۲۰۰۰ میلادی قاره اقیانوسیه بیشترین سطح زیر كشت را با متوسط نرخ رشد ۶۳۰ درصد سالانه نسبت به سایر مناطق دیگر دارا است. از طرفی دیگر سه منطقه اقیانوسیه، آمریكای لاتین و اروپا با ۲۱۴۴۶ هكتار معادل ۱۸۹ درصد از سطح زیركشت محصولات پاك به عنوان فعال ترین مناطق در این زمینه هستند.●بازار محصولات كشاورزی ارگانیك
در سال های ۲۰۰۳۲۰۰۱ ارزش تجارت محصولات ارگانیك جهان حدود ۲۵۲۰ میلیارد دلار است. به طوری كه اشاعه فرهنگ، افزایش سطح درآمد مصرف كنندگان و توجه به سلامت افراد جوامع سبب شده كه تقاضای محصولات كشاورزی ارگانیك روز به روز افزایش یابد. امروزه بخش اعظم صادرات این محصولات به كشورهای آمریكای شمالی، اروپا و ژاپن است. از طرفی كاهش سطح درآمد در كشورهای در حال توسعه و كشورهای فقیر سبب شده به كارگیری این روش از كشاورزی در این جوامع به كندی انجام شود. براساس بررسی رفتاری از مصرف كنندگان محصولات ارگانیك در كشورهای مختلف می توان تصویری كلی را از نگرش آنها به محصولات پاك به شرح زیر ارائه داد:
مصرف كنندگان محصولات ارگانیك بیشتر در نواحی شهری و در نقاط خوب و مطلوب هر شهر زندگی می كنند.
مصرف كنندگان محصولات ارگانیك به محتویات و عناصر مواد تشكیل دهنده این محصولات به لحاظ كیفیت، منشاء تولید و روش های تولید اهمیت بیشتری می دهند.
مصرف كنندگان محصولات ارگانیك بیشتر از طبقات اجتماعی بالا و دارای تحصیلات آكادمیكی هستند.
مصرف كنندگان محصولات ارگانیك دارای درآمد بالا و كم تر متوسط بوده و از قدرت خرید بالایی برخوردار هستند.
عوامل فوق و سایر عوامل دیگر نشان از درآمد بالای افرادی بوده كه قادر و علاقه مند به خرید محصولات كشاورزی ارگانیك هستند. برهمین اساس می توان بیان داشت در یك جامعه مصرف محصولات ارگانیك، نسبت مستقیمی با قدرت خرید افراد آن جامعه و وضعیت اقتصادی آنها دارد.
تولید محصولات ارگانیك در شرایط مطلوب در كشورها ناشی از توجه ویژه محصولات به بخش كشاورزی، افزایش آگاهی تولیدكنندگان و مصرف كنندگان و اهمیت به امر صادرات است.
وضعیت توزیع سموم و كودهای شیمیایی
عدم مصرف سموم و كودهای شیمیایی در تولید محصولات از بارزترین خصوصیات كشت ارگانیك است. بررسی میزان سموم شیمیایی توزیع شده در دو دهه اخیر ۱۳۸۰۱۳۶۲ در كشور نشان می دهد به طور میانگین سالانه ۲۸۰۳۸ تن انواع سموم شیمیایی توزیع شده است و بالاترین میزان سموم توزیعی در این دوره در سال ۱۳۶۹ به میزان ۵۳۹۶۴ تن بوده است. توزیع سموم پس از این سال سیر نزولی داشته و از سال ۱۳۷۳ تا پایان سال ۱۳۸۰ میزان آن همواره پایین تر از میانگین سموم توزیع شده در دوره بررسی شده ۱۳۸۰۱۳۶۲ بوده است.
صرف نظر از میزان كل سموم توزیع شده تركیب سموم مصرفی نیز از اهمیت ویژه ای برخوردار است. تركیب سموم در كشورهای توسعه یافته مشتمل بر ۱۷ درصد حشره كش، ۳۵ درصد قارچ كش و ۴۸ درصد علف كش است و در كشورهای در حال توسعه شامل ۵۰ درصد حشره كش، ۳۵ درصد قارچ كش و ۱۵ درصد علف كش است. با توجه به آثار سوء سموم حشره كش بر سلامت انسان و محیط زیست، مشاهده می شود میزان مصرف سموم حشره كش در كشورهای توسعه یافته تفاوت بسیار چشمگیری با كشورهای در حال توسعه دارد. به طوری كه این كشورها با استفاده از سایر روش های مبارزه با آفات، نظیر مبارزه بیولوژیك و كشاورزی ارگانیك توانسته اند ضمن حفظ محیط زیست، مصرف سموم علف كش را كاهش دهند. اما متاسفانه در كشورهای در حال توسعه چنین تحولی انجام نشده است. از طرف دیگر تركیب سموم در ایران در سال های ۱۳۷۸۱۳۷۶ شامل ۹۴۸ درصد حشره كش، ۱۰۱۸ درصد قارچ كش و ۳۳ درصد علف كش بود كه در سه سال اول برنامه سوم توسعه ۱۳۸۱۱۳۷۹ تركیب سموم به صورت ۲۴۸ درصد حشره كش، ۷۱۶ درصد قارچ كش و ۱۳۵ درصد علف كش تغییر یافت. اما هنوز این نسبت ها بسیار بالا است. به نظر می رسد شاید پرداخت یارانه ها به سموم و كودهای شیمیایی سبب شده كه كشاورزان رغبت چندانی به كاربرد سایر روش های مبارزه با آفات، امراض و علف های هرز نشان ندهند.آگاهی و دانش كم تولیدكنندگان در زمینه چگونگی استفاده از سموم از نظر میزان و زمان مصرف سبب شده است كه مصرف كنندگان از طعم ناخوشایند برخی از میوه ها و سبزیجات، آثار سموم جذب شده در بدن و بیماری های خطرناك آن اظهار نگرانی كنند. از این رو آشنایی با سموم كودهای شیمیایی و... ضروری است.
●●نتیجه گیری
كشاورزی ارگانیك نظامی اقتصادی، اجتماعی و مدیریت تولیدی اكولوژیك است كه شناخت كاملی از خاك و اجزای تشكیل دهنده آن دارد. این نظام با افزایش حاصلخیزی خاك برای تولید مواد غذایی انسان در چرخه بیولوژیكی سعی دارد از ورود هر گونه نهاده های خارجی كودهای شیمیایی، آفت كش ها و علف كش ها به فرآیند تولید جلوگیری كند تا با حداقل هزینه به رابطه پایدار میان انسان، محیط زیست و موجودات زنده بینجامد. از این رو اهداف این نظام را می توان در دو قالب زیر دنبال كرد:
۱ تغییر روش از تاكید بر تولیدات بیشتر محصولات كشاورزی به سمت كاهش هزینه ها با توجه به بهبود كیفیت فرآورده ها، زمینه سازی و جایگزین كردن نهاده های گران و مضر كودهای شیمیایی و آفت كش ها و... با روش های تولید از طریق به كارگیری دانش و آگاهی كشاورزی اكولوژیكی، نیروی كار و تكنیك های غیرشیمیایی.
۲ حمایت از فلوئور گیاهی و گونه های جانوری در تمامی زمینه ها برای استقرار یك اكوسیستم كشاورزی به عنوان روش پیشگیری موثر در برابر طغیان و شیوع آفات، بیماری ها وعلف های هرز.
از این رو كشاورزی ارگانیك سعی دارد برای رسیدن به اهداف مذكور از طریق قوانین حاكم بر این نظام، كشورهای تولیدكننده محصولات كشاورزی را با معیارهای زیر آشنا كند:
بهره برداری صحیح از منابع طبیعی
روابط صحیح اجتماعی با مدنظر داشتن جنبه های اقتصادی
ارزش های اخلاقی حاكم بر تولید محصولات كشاورزی
●حفظ محیط زیست
بر همین اساس فدراسیون بین المللی جنبش كشاورزی ارگانیك SFOAM محصولات كشاورزی ارگانیك تولیدكنندگان را از طریق شاخص های زیر اندازه گیری می كند:
رعایت استانداردهای تولید در رشد محصول
بذر و نهال محصولات
●مدیریت كنترل آفات و علف های هرز در مزرعه
مدیریت و نظارت بر بسته بندی، آماده سازی و شست وشو، انبارداری، حمل و نقل و روش های برچسب گذاری.از این رو در جهان مناطق زیادی به كشاورزی ارگانیك روی آورده اند. به طوری كه تا سال ۲۰۰۲ میلادی بیش از ۲۴ میلیون هكتار از اراضی كشاورزی مناطق جهانی به كشت ارگانیك تخصیص یافت و در این میان بیشترین سطح زیر كشت به ترتیب به مناطق اقیانوسیه ۸۴۱ درصد، قاره آمریكا ۱۳۰ درصد و اروپا ۱۲۳ درصد اختصاص داشت و دو قاره آسیا و آفریقا از سطح زیر كشت كمی نسبت به سایرین برخوردار بوده اند.به لحاظ تجارت خارجی و بازار فقط در سال ۲۰۰۳ میلادی حدود ۲۵ میلیارد دلار ارزش فروش محصولات كشاورزی ارگانیك بود. به طوری كه سه منطقه آمریكای شمالی، اروپا و ژاپن بازارهای مهم مصرف این نوع محصولات شناخته شدند. از این رو بررسی ها نشان می دهد، سه منطقه مذكور به لحاظ وضعیت مناسب درآمد سرانه، در تلاشند با آگاهی و اطلاع رسانی مناسب افراد جوامع خود را به مصرف این محصولات برای بالا بردن سلامت جسم و روح ترغیب كنند. از این رو پیش بینی می شود ضمن افزایش و ارتقای فرهنگ مصرف محصولات كشاورزی ارگانیك نسبت به غیرارگانیك در اروپا، آمریكای شمالی و ژاپن، بازار مصرف چندین برابر بازار مصرف فعلی شود برای مثال دو كشور آمریكا و كانادا در سال ۲۰۰۳ حدود ۷۵۱۱ میلیارد دلار و اروپا ۵۱۰ میلیارد دلار مصرف كننده محصولات كشاورزی ارگانیك بوده اند.با نگاهی به بازار صادرات محصولات ارگانیك، آرژانتین و استرالیا از مناطقی هستند كه عمده صادرات این محصولات را در انحصار خود قرار داده اند. به طوری كه در سال ۲۰۰۳ فقط آرژانتین از فروش محصولات ارگانیكی مانند حبوبات، قهوه، شكر و گوشت حدود ۴ میلیارد دلار درآمد ارزی به دست آورده است.از آنجایی كه كشور ایران تاكنون فعالیت رسمی در این باره نداشته است و اگر اندك فعالیت موردی نیز مشاهده شده به صورت غیربرنامه ریزی شده بوده است، از این رو ضرورت دارد در این زمینه فعالیت های جدی به مرحله اجرا گذاشته شود.
براساس اطلاعات سازمان خواروبار كشاورزی ملل متحد از تعداد ۶۶ محصول ۴۱ محصول زراعی و ۲۵ محصول باغی اصلی تولیدات كشاورزی جهان، ایران با ۷ محصول زراعی و ۱۵ محصول باغی در رتبه های اول تا دهم قرار دارد و بر این اساس مقدار قابل توجهی از حجم تولیدات جهانی را به خود اختصاص داده است. از این روز به جز در برخی از محصولات زراعی كه فعلا نیازمند افزایش تولید از طریق بهینه كردن مصرف كود و سموم شیمیایی هستیم، در سایر موارد مانند زعفران، زیره، محصولات باغبانی، دامی و شیلاتی و... می توانیم فعالیت های گسترده ای را برای شروع و حضور در تولید محصولات ارگانیك در جهان داشته باشیم. به طوری كه با برنامه ریزی از سوی متخصصین بخش كشاورزی می توان سهمی از محصولات صادراتی از قبیل خشكبار پسته، مغز پسته، كشمش، خرما، میوه سیب درختی، هندوانه، مركبات، محصولات دریایی خاویار، میگو، محصولات حیوانی پوست، روده، پشم، زیره و زعفران را به صورت ارگانیك به جهان عرضه كرد.

منبع : خبرگزاری ایسنا