قلمرو رفقای سابق

کدام تحلیلگر مسائل بین المللی فکر می کرد زمانی فرا برسد که روسیه از جانب مرزهای غربی اش با شرق اروپا، از سوی کشور سومی مورد تهدید قرار بگیرد. شرق اروپایی که زمانی زیر چکمه های سربازان ارتش اتحاد جماهیر شوروی به خود می لرزید و غرش تانک های شوروی از جای جای آن به گوش می رسید. شرق اروپا همان جایی است که در جنگ جهانی دوم، پس از عقب رانده شدن هیتلر توسط اتحاد جماهیر شوروی سابق هم از نظر ایدئولوژیک و امنیتی تحت لوای شوروی سابق قرار داشت. اما امروز روسیه از همان نقطه یی که زمانی نقطه قوتش بود، مورد تهدید واقع شده است.
با امضای توافقنامه موشکی میان امریکا و لهستان که پنجشنبه هفته گذشته انجام شد، تهدید روسیه از سوی مرزهای غربی اش با اروپا شکل ملموس تری به خود گرفت. و روس ها را وادار کرد در اقدامی پیشگیرانه حتی تا تهدید اتمی لهستان نیز پیش بروند. این روزها با تغییر مشهود در استفاده از ادبیات دیپلماتیک میان روسیه و امریکا، شاهد شکل گرفتن این واقعیت هستیم که روابط بین المللی میان قدرت های بزرگ شکل تهدیدآمیزی به خود گرفته و یکی پس از دیگری به کشورهای دیگر نیز سرایت می کند. البته در این میان این روسیه و امریکا هستند که رو در روی یکدیگر قرار گرفته اند. واکنش خشمگینانه روسیه به امضای توافقنامه موشکی میان امریکا و لهستان که به امریکا اجازه می دهد ده موشک رهگیر خود را در نزدیکی مرز لهستان با روسیه مستقر کند موجب شده است روابط روسیه و امریکا بیش از پیش تیره و تار شود. این در حالی است که پیش از این نیز در خلال جنگ روسیه و گرجستان، مقامات روسی همواره از سیاست های حمایتی امریکا در قبال گرجستان انتقاد کرده و دیپلمات های عالی رتبه دو کشور یکدیگر را آماج حملات لفظی خود قرار داده بودند. نقطه اوج این حملات را می توان سخنان آناتولی نوگوویتسین ژنرال عالی رتبه روسی به حساب آورد که در یک کنفرانس مطبوعاتی ایراد شد. نوگوویتسین در واکنش به امضای پیمان موشکی میان امریکا و لهستان به صراحت اعلام کرد لهستان با این اقدام خود را در معرض هدف روسیه قرار داده و روسیه نمی تواند از تنبیه لهستان صرف نظر کند. نکته نخست در رابطه با این سخنان این است که این ادبیات تهدید آمیز نه از سوی یک دیپلمات وزارت امور خارجه روسیه یا یک مقام دولتی این کشور، بلکه از سوی یک ژنرال ارشد ارتش روسیه عنوان شده است. این خود به این معنی است که روسیه خود را در معرض تهدید نظامی و تسلیحاتی می بیند. نکته دوم اینکه روسیه با سیاست قاطعی که در قبال جنگ اخیر در قفقاز در پیش گرفت و سپس با اعلام موضع تهدیدآمیز خود در قبال امضای توافقنامه موشکی امریکا و لهستان قصد دارد بار دیگر خود را به عنوان قدرتی جهانی در عرصه بین المللی مطرح کند.بدیهی است که در این مسیر هرگونه اقدامی که هدفش ممانعت از پیش رفتن روسیه در مسیر تبدیل شدن به یک قدرت بزرگ در نظام جهانی باشد از سوی دولتمردان روسیه قابل قبول نخواهد بود. امروز روسیه به طرح سپر موشکی امریکا در اروپای شرقی به عنوان حربه یی برای تضعیف توان موشکی و تسلیحاتی خود می نگرد. توانی بازدارنده که امروز در عرصه جهانی یکی از مولفه های قدرت هر کشور و برگ برنده قدرت های بزرگ در تعاملات منطقه یی و بین المللی است. امروز روسیه، امریکا را در پشت مرزهای خود با اروپای شرقی می بیند و این مساله را تهدیدی برای امنیت ملی خود به حساب می آورد.
امریکا اما اعلام کرده است که هدفش از استقرار سپر موشکی در کشورهای جمهوری چک و لهستان حفاظت اروپا از تهدیدات موشکی کشورهای خطرناک است. اگر نگاهی به فهرست کشورهای دیگر که از سوی وزارت خارجه امریکا اعلام شده بیندازیم در مرحله نخست نام کشورهایی نظیر ایران و کره شمالی در آن به چشم می خورد. آنچه واضح است این است که ایران به هیچ عنوان از توان موشکی به آن گونه که بتواند اروپا را مورد تهدید قرار دهد برخوردار نیست. وانگهی ایران هرگز کشوری جنگ طلب نبوده و تهدید اروپا از سوی ایران تصوری باطل است. حال اگر بر فرض محال ایران دارای چنان توان موشکی بود و باز هم بر فرض محال حتی از انگیزه های لازم برای تهدید اروپا برخوردار بود باز هم استقرار سپر موشکی امریکا در اروپای شرقی آن هم برای دفاع از اروپا در مقابل تهدید ایران کاری بیهوده و به دور از منطق است. امریکا می توانست پایگاه موشکی خود را در منطقه یی نزدیک به مرزهای ایران مستقر کند تا موشک های شلیک شده ایران را از همان ابتدای کار رهگیری کند. و در این چارچوب امریکا می توانست از پیشنهاد روسیه مبنی بر استفاده از پایگاه راداری روسیه در آذربایجان که «قبله» نام دارد استفاده کند. البته امریکایی ها از این پیشنهاد استقبال کرده و حتی هیات بازرسی متشکل از کارشناسان خود را به این پایگاه اعزام کردند اما بعدها معلوم شد که این اقدام امریکا تنها اقدامی دیپلماتیک برای کاهش تنش روابط خود با روسیه بوده و در عمل امریکا هیچ علاقه یی به استفاده از این پایگاه راداری ندارد. بنابراین می توان گفت ادعای امریکا مبنی بر دفاع از اروپا در برابر تهدید موشکی ایران بنابر دلایلی که در دو بخش ارائه شد کاملاً واهی و بیهوده است. در خصوص کره شمالی نیز سناریویی مشابه قابل طرح است. با این تفاوت که کره شمالی کماکان از قابلیت موشکی پیشرفته یی برخوردار است.
از سوی دیگر همزمانی امضای پیمان موشکی امریکا با لهستان با وقایع اخیر قفقاز و درگیری روسیه و گرجستان در خصوص تعمد زمانی امریکا در امضای این توافقنامه شبهه ایجاد می کند. لهستان نیز مانند امریکا از متحدان اصلی گرجستان محسوب می شود و توافق ناگهانی امریکا و لهستان در امضای توافقنامه موشکی می تواند پیامی تهدید آمیز برای مسکو به حساب بیاید. سومین موقعیت استقرار سامانه سپر موشکی امریکا در حالی مشخص شد که به رغم تقاضا های مکرر روسیه از ایالات متحده امریکا برای اعلام دقیق موقعیت استقرار سامانه دفاع موشکی این کشور، مسکو هنوز پاسخ دقیق دریافت نکرده است. سرگئی لاوروف وزیر امور خارجه روسیه نیز در اعتراض به این رفتار امریکا اعلام کرد امریکا هنوز به تعهد خود مبنی بر شفاف عمل کردن و اعمال اقدامات اعتمادساز عمل نکرده است. مساله دیگر این است که روسیه در خصوص سپر دفاع موشکی با ناتو نیز دچار اختلافات جدی است و با توجه به این مساله پاسخ به این سوال که آیا روسیه به سپر موشکی اروپا خواهد پیوست یا اینکه تنها بخشی از سپر دفاع موشکی امریکا خواهد شد کمی دشوار می نماید اما پاسخ به این سوال زمانی شکل جدی تری به خود گرفت که در سال ۲۰۰۷ ، امریکایی ها ترسیم خطوط فرضی برای نصب موشک های رهگیر و سامانه رهگیر سپر دفاع موشکی خود را در لهستان و جمهوری چک آغاز کردند.
به موازات این اقدامات رایزنی ها میان دولت های امریکا، لهستان و جمهوری چک برای جلب نظر موافق ورشو و پراگ آغاز شد. جمهوری چک پذیرفت که در قبال دریافت تمام اطلاعات راداری سامانه راداری امریکا و برخی دیگر از مشارکت های نظامی با امریکا، اجازه نصب سامانه راداری دفاع موشکی امریکا را در خاک خود صادر کند. از سوی دیگر ورشو نیز در عوض برخی کمک های نظامی و تضمین های امنیتی از سوی امریکا پذیرفت که اجازه استقرار ۱۰ موشک رهگیر را در خاک کشورش صادر کند. البته واشنگتن هیچ تمایلی به ارائه چنین تضمین هایی به لهستان نداشت. بنابراین سوال این است که تضمین های امنیتی برای لهستان چه ارزشی برای این کشور دارند که لهستان تا بدین حد به ارائه آنها اصرار دارد؟ واقعیت این است که سیستم دفاع موشکی روسیه نمی تواند موشک های رهگیر شلیک شده از خاک لهستان را از موشک های بالستیک تشخیص دهد. بنابراین اگر سامانه دفاع موشکی امریکا اقدام به شلیک یک موشک رهگیر کند، سامانه دفاع موشکی روسیه آن موشک را به عنوان یک موشک بالستیک به حساب آورده و به طور اتوماتیک دستور شلیک موشک بالستیک دیگری را برای پاسخ به حمله فرض شده صادر خواهد کرد. این پاسخ نه تنها با هدف منهدم کردن سامانه شلیک موشک رهگیر صادر خواهد شد بلکه اهداف دیگری را نیز در خاک لهستان در بر خواهد گرفت.
چراکه در منطق استراتژیک جنگ، پاسخ به حمله از خود حمله شدیدتر و سخت تر خواهد بود. البته واضح است که امریکا خود را تنها به جمهوری چک و لهستان محدود نخواهد کرد و بسیاری از تحلیلگران مسائل نظامی معتقدند که پس از لهستان و چک امریکا خواهد توانست هر سال یک سامانه راداری را در نقطه یی دیگر مستقر کند. و در آینده نزدیک روسیه با ده ها سامانه دفاع موشکی امریکا در نقطه نقطه مرزهای خود مواجه خواهد بود. مساله دیگری که نگرانی روسیه را دوچندان می کند، امکان استقرار سامانه یی مشابه لهستان و چک، در اوکراین است. مقامات امریکایی اعلام کرده اند که اوکراین مکان بسیار مناسبی برای نصب سامانه دفاع موشکی امریکا است.
بنابراین در صورت نصب سامانه دفاع موشکی امریکا در اوکراین، تهدید موشکی روسیه به نزدیک ترین فاصله از مرزهای روسیه خواهد رسید. روسیه اما هیچ تمایلی ندارد که بار دیگر وارد یک مسابقه تسلیحاتی جدید با امریکا شود اما مقامات روسی به هیچ عنوان از تهدیدات اینچنینی غفلت نخواهند کرد. ممکن است روسیه اقدامات دیگری را برای مقابله با این تهدید در پی بگیرد. ممکن است مقامات روسیه در سیاست های خود در قبال سلاح های هسته یی تجدید نظر کنند. چنانچه سال گذشته سخن از تصمیم مشابهی در خصوص خروج از پیمان سلاح های غیرمتعارف با امریکا به میان آمده بود. این بار شاید روسیه بخواهد به تعهدات چندجانبه خود در خصوص کاهش سلاح های هسته یی خاتمه دهد.
آنچه مسلم است این است که روسیه با یک تهدید واقعی مواجه است. تهدیدی که روسیه آن را مدت ها تحمل کرده است. اما حقیقت این است که صرف نظر از اظهارات مقامات امریکا و روسیه، نه امریکا و نه روسیه نمی توانند کاملاً از خود در برابر حملات موشکی محافظت کنند.

آرمین منتظری

منبع : روزنامه اعتماد