طرح فرسوده شد، بافت ها احیا نشد

در همین دهه بود که باغ های قدیمی اش تبدیل به آسمانخراش شد و به یمن فروش تراکم، حریم خصوصی خانه های شهروندانش در هم شکست و درخت های کهنسالش در آتش حرص و آز بسازوبفروش ها خاکستر شد تا با اغماض متولیان شهر، بتوانند ساختمان هایی فاقد کیفیت و البته با بهای گزاف به شهروندان تحویل دهند؛ ساختمان هایی ناپایدار در برابر زلزله که هر چند سازندگان غیرمتخصص آن به ظاهر آنها بها می دادند اما حتی از نظر ظاهری هم مجموعه ای از ساختمان هایی با نماهای مختلف رومی، هنری، شیشه ای و غیره را پدید آورد که هیچ تناسبی با فرهنگ و پیشینه معماری غنی ملی- اسلامی ایران ندارد. هر چه بود ثروت بادآورده ای نصیب دلالان و بساز و بفروش ها کرد و البته همه اینها در جلوی چشمان مدیران شهری اتفاق افتاد و از همین روست که افزون بر بافت قدیمی شهر، اغلب ساختمان های نوساز نیز در برابر زلزله احتمالی، غیر ایمن و ناپایدار است. کما اینکه بدون زلزله هم در گوشه و کنار شهر- چه در مناطق شمالی (سعادت آباد) و چه در جنوب تهران (منطقه ۱۹)- شاهد فرو ریختن ساختمان هایی با عمر کمتر از ۲۰ سال بوده ایم. هر چه هست، تهران ایمن نیست؛ باور کنیم یا نکنیم، در گزارشی که از نظرتان می گذرد، تلاش شده تا دیدگاه های برخی از دست اندرکاران و متولیان ساخت و ساز در خصوص چگونگی ترمیم و ایمن سازی بافت های فرسوده منعکس شود.
مهندس امیر فرجامی- معاون معماری و شهرسازی وزارت مسکن- معتقد است: «بازسازی بافت فرسوده به معنای انبوه سازی نیست و این تصور که در صورت ورود این طرح به مناطق مرکزی شهرها، شاهد ساخته شدن برج ها و آپارتمان های مرتفع در قلب تاریخی شهر خواهیم بود، اشتباه است» .
به گفته وی «امسال شهرداری ها و وزارت مسکن یک هزار میلیارد ریال اوراق مشارکت برای بهسازی و نوسازی بافت های فرسوده در کلانشهرهای کشور توزیع می کنند... . علاوه بر این ۳۰۰ میلیون دلار به صورت فاینانس برای مشارکت بخش خصوصی و سرمایه گذاری در ترمیم بافت های فرسوده شهرها در نظر گرفته شده است» .
فرجامی با تأکید بر اهمیت نقش و نحوه مداخله و میزان دخالت دولت در بازسازی بافت های فرسوده، معتقد است: «بافت های فرسوده می توانند به یک کار اقتصادی بزرگ برای وزارت مسکن و شهرسازی تبدیل شوند» .
این در حالی است که دکتر پیروز حناچی- مشاور وزیر مسکن و شهرسازی- می گوید: «شورای عالی شهرسازی، سند راهنمای مداخله در بافت های فرسوده شهری را به تصویب رسانده که طی آن چگونگی برخورد با بافت های فرسوده مد نظر قرار گرفته است» .
حناچی که پیش از این معاونت معماری و شهرسازی وزارت مسکن را برعهده داشته، در کارگاه تخصصی بافت های مسئله دار با اشاره به اینکه بازسازی بافت های فرسوده در دنیا تجربه شده است، گفت: «اقداماتی در زمینه بازسازی بافت های فرسوده صورت گرفته که تنها تأمین کننده منافع سرمایه داران و سیاستگذاران این عرصه است لذا مردم نسبت به مداخله در بافته های فرسوده نظر خوشبینانه ای ندارند» .
وی تأکید کرد: «بازسازی بافت های فرسوده باید هر چه زودتر و به روش های صحیح آغاز شود که این امر مستلزم مطالعات فراوان است» .
مهندس علی اکبر آقایی _ رئیس کمیسیون عمران مجلس شورای اسلامی- با اشاره به اینکه ۸۵ درصد از سازه های موجود کشور، در برابر زلزله ناپایدار است، می گوید: «۸ میلیون ساختمان فاقد استحکام لازم در کشور وجود دارد که ۵۰ درصد آن از گل ساخته شده است.»
وی بافت های فرسوده را تهدیدی برای کشور دانسته و می افزاید: «نباید از مقاوم سازی غافل شد!»
در این میان، اظهارنظر مهندس حسن بیادی _ نایب رئیس شورای شهر تهران- در خصوص بافت های فرسوده قابل توجه است؛ به اعتقاد وی «تفکر مدیریت بحران در کشور، از عبارت«علاج واقعه بعد از وقوع باید کرد! »پیروی می کند که نظریه ای کاملاً شکست خورده است.» وی همچنین معتقد است: «مسئولان بحث بافت های فرسوده را به شوخی گرفته اند!»
●صاحبان بافت های فرسوده، مهم ترین مانع نوسازی
دکتر فریبرز ناطق الهی _ استاد پژوهشگاه بین المللی زلزله در خصوص موانع موجود بر سر راه بهسازی و احیای بافت های فرسوده در تهران می گوید: «از آنجایی که بافت های فرسوده در دست دولت یا شهرداری نبوده و متعلق به افراد متعدد با روحیات و مسائل مختلف اقتصادی و اجتماعی است، تجمیع ساختمان های واقع در این بافت ها و هماهنگ کردن آنها یک پروسه طولانی است که از توان دولت خارج است، بر این اساس می توان گفت بزرگ ترین مشکل موجود بر سر راه بازسازی بافت های فرسوده، صاحبان این بافت هاست.»
وی با اشاره به اینکه برنامه های تدوین شده برای احیای بافت های فرسوده نیاز به بازنگری جدی دارد، معتقد است: «باید در بازنگری برای احیا و بهسازی، اولویت قایل شد و براساس آن برای مناطقی که در وضعیت اضطراری قرار دارد برنامه ریزی شدت بگیرد و در مناطق دیگر با اولویت ثانویه اقدام شود.»
این استاد دانشگاه، اطلاق واژه بافت های فرسوده به بافت های قدیمی را نادرست دانسته و می گوید: «ساختمان های فرسوده، بافت های قدیمی هستند که امکان بازسازی، مرمت و پایداری آنها وجود دارد، ولی در بعضی مناطق ممکن است مقرون به صرفه نباشد که در این صورت باید بازسازی و نوسازی در دستور کار قرار بگیرد، اما باید توجه داشت که بسیاری از مناطق و بخش های موجود در بافت های فرسوده، از جاذبه فرهنگی ویژه ای برخوردارند که در نتیجه باید با تمهیدات خاصی این بافت ها را به حد پایداری رساند.»
ناطق الهی با اشاره به نقش اساسی وزارت مسکن و شهرسازی، شهرداری، نظام مهندسی و بانک ها در بازسازی بافت های فرسوده می گوید: «ممکن است افرادی که در بافت های فرسوده زندگی می کنند به دلیل وضعیت نامناسب مالی نتوانند در احیای منطقه، نقش کارسازی ایفا کنند، از این رو ضروری است با ترفندهایی مثل مشارکت، تجمیع ساختمان در یک منطقه و آزادسازی مناطق دیگر و همچنین تأمین منابع مالی درازمدت از طریق بانک ها، زمینه احیا و مرمت این بافت ها را فراهم ساخت.»
راه حل های اجتماعی، جامعه شناسی و اقتصادی، نیاز اولیه است
مهندس بهرام غفاری _ مدیر اجرایی سازمان نظام مهندسی- ضمن انتقاد از روند موجود در بازسازی و احیای بافت های فرسوده می گوید: «در حالی که نیمی از شهر تهران نیازمند بهسازی و احیاست، جامعه مهندسی هیچ تمرینی در این زمینه ندارد و مشاوران نیز فاقد تجربه لازم هستند و تنها تجربه ما منوط به نوسازی ساختمان ها در مقیاس تک بناست؛ در حالی که در بافت های فرسوده با وضعیتی مواجهیم که در آن شهروندانی زندگی می کنند که با صدها رشته علاقه به اجزای محله و منطقه سکونت و کار خود وابسته اند و هزاران پیوند اجتماعی وجود دارد، پیوندهایی که نمی توان به یک باره آنها را گسست. بر این اساس، جنبه فنی و مهندسی در بازسازی این بافت ها در مرحله آخر قرار گرفته و بخش کوچکی از مسأله محسوب می شود و مهم، جنبه های اقتصادی و اجتماعی است.»
مهندس منوچهر شیبانی اصل _ عضو هیأت مدیره سازمان نظام مهندسی ساختمان استان تهران- که ریاست انجمن صنفی مهندسان عمران شهر تهران را نیز بر عهده دارد، عوامل مؤثر در نوسازی و احیای بافت های فرسوده را در قالب عوامل اقتصادی، اجتماعی و فنی طبقه بندی کرده و می گوید:
«عوامل اقتصادی و اجتماعی بیش از عوامل فنی در احیای بافت های فرسوده اثر گذار است؛ با این استدلال که ضوابط فنی مربوط به احداث ساختمان های ایمن، بهداشتی و با صرفه مشخص است اما به دلیل مرکزیت بافت های فرسوده در شهرها و روابط اجتماعی قوی و محکم و دلبستگی شهروندان به این مناطق و همچنین وجود ده ها شغل و پیشه در این مناطق، بهسازی و نوسازی این فضاها با چالش های جدی مواجه است، به طوری که مقوله بهسازی و نوسازی در نقشه و محاسبه سازه ها خلاصه نمی شود، بلکه مطالعات گسترده ای از علوم انسانی گرفته تا شهرسازی، نقشه برداری، ترافیک و زیرساخت های شهری را دربرمی گیرد که در نهایت به مهندسی ساختمان منتهی می شود» .
به اعتقاد وی: «برخورد با بافت های فرسوده مسئله ای پیچیده و چندبعدی است که نیازمند مطالعه و کار سیستمی و همه جانبه است و موارد متعددی را شامل می شود که از آن جمله عبارتند از: شناسایی مناطق، ساختمان ها و طبقه بندی آنها، طراحی شبکه های ارتباطی مناسب اعم از سواره رو و پیاه رو، شبکه های آب و گاز و فاضلاب، فضای سبز، مبلمان شهری و ایجاد ساختمان های مقاوم و پایدار یا بهبود مقاومت و پایداری ساختمان های باارزش موجود. بر این اساس، ضروری است در مطالعات اولیه، ابعاد اقتصادی و اجتماعی به طور کامل در نظر گرفته شود و در کنار آن با شناسایی علل فرسودگی و رفع آنها، طول عمر بافت های دیگر افزایش یابد. در این زمینه، هدایت و حمایت از بخش خصوصی در چارچوب تعریف شده، احداث خانه های سازمانی یا نهادهای فرهنگی و ورزشی در این بافت ها، به روزسازی ساختمان ها با تکیه بر فناوری و ضوابط جدید، تجمیع قطعات کوچک تر و سرمایه گذاری و مشارکت بانک ها از سیاست ها و راهکارهایی است که می تواند کارساز و راهگشا باشد» .
●ناهماهنگی دستگاه های تصمیم گیر
مهدی مؤذن- رئیس کانون کاردان های فنی ساختمان- می گوید: «به دلیل نبود هماهنگی میان دستگاه های ذی ربط و تصمیم گیر، تاکنون هیچ اقدام عملی درخصوص احیا و نوسازی بافت های فرسوده صورت نگرفته و فقط به تدوین آیین نامه هایی بسنده شده که جنبه اجرایی ندارند و این ناشی از آن است که هنوز باور واقعی نسبت به شرایطی که پس از زلزله ۷ریشتری در تهران رخ خواهد داد، ایجاد نشده؛ زلزله ای که زمان آن معلوم نیست اما همه متخصصان به وقوع آن اعتقاد دارند» .
مؤذن می افزاید: «برای آنکه هر راهکاری به صورت عملی ارائه شود، ضروری است که پیشاپیش زمینه های کارشناسی آن بررسی و تبیین شود. برای نمونه، آیا در زمینه احیای بافت های فرسوده، وزارت مسکن و شهرسازی، وزارت کشور، شهرداری و شورای عالی معماری و شهرسازی به نتیجه واحدی رسیده اند؟ یا مانند اجرای محدودیت فروش تراکم، دستگاه های مختلف باید تا مدت ها با استدلال معایب و محاسن این تصمیم را بررسی و تبیین کنند؟ آیا طرح اجرایی اولیه برای عملیاتی شدن آماده است؟ آیا روش تجمیع و تملک واحدهای کوچک که باید تبدیل به بلوک های بزرگ بشوند، مشخص شده است؟ آیا تمهیدات لازم برای پیشگیری از رانت خواری زمین به عمل آمده است؟ آیا برنامه حمایتی دولت شامل تسهیلات با نرخ ارزان در حد وسیع پیش بینی شده و منابع مالی آن تأمین شده است؟ آیا روش های اجرا مشخص شده یا همچنان باید شاهد احداث ساختمان هایی با عمر ۳۰سال باشیم؟ اینها از جمله مواردی است که مانع از عملیاتی شدن آیین نامه هاست» .
مؤذن با اشاره به نقش کاردان ها در ساخت و ساز ایمن و با کیفیت می گوید: «ارکان علمی صنعت ساختمان در کشور متشکل از مهندسان و کاردان های فنی است، در حالی که متأسفانه این اصل همواره در تدوین آیین نامه ها نادیده گرفته شده است، به طوری که علی رغم گذشت ۴ سال از تشکیل کانون کاردان های فنی ساختمان در کشور، مسئولان ذی ربط، این موضوع را جدی نگرفته و با ایجاد فراز و نشیب های فراوان در آیین نامه ها پیوسته حضور کاردان های فنی را در عرصه ساخت و ساز کمرنگ کرده اند. این درحالی است که اگر زمینه حضور کاردان های فنی ساختمان که حلقه مفقوده ساخت و ساز کشور محسوب می شوند در عرصه ساخت و ساز فراهم نشود اصل مقاوم سازی ساختمان ها در حد شعار باقی خواهد ماند و نباید انتظار احداث ساختمان های ایمن و با دوام را داشته باشیم» .
اسدالله افلاکی

منبع : روزنامه همشهری