دوتار شرق مازندارن

دوتار یکی از مهم ترین سازهای رایج درشرق مازندران است که هم درهمراهی آواز و هم به تنهایی استفاده می شود. رپرتوار اصلی دوتار حتی زمانی که به تنهایی می نوازد، چیزی جز مقام ها و آوازها و ترانه های رایج در منطقه نیست . به عبارت دیگر دوتار شرق مازندران رپرتوار مستقلی جز مقام ها و ترانه های آوازی ندارد.
● ویژگی های ظاهری و ساختاری
دوتار شرق مازندران نیز از خانواده سازهای زهی زخمه ای است . کاسه طنینی این ساز به صورت نیمه گلابی و یک تکه است. دوتارهای شرق مازندران از نظر شکل و حجم کاسه با هم متفاوت اند . به طور کلی ، آن وحدت نسبی شکل که در دوتارهای شرق و شمال خراسان و به ویژه دوتار ترکمنی وجود دارد،دردوتارشرق مازندران دیده نمی شود. شاید یکی ازدلایل ناهماهنگی در شکل این سازاین باشدکه توسط خنیاگران مانند همه کولی ها معمولا تابع اسلوب های ثابت و معینی نیستند ،ازهر خرمنی ،گلی می چینندو هر چیزی را با ذائقه و اصول زیبایی شناسی خودترکیب می کنند . به همین دلیل است که شکل کاسه دوتار شرق مازندران ، آمیخته ای از دوتارهای ترکمنی و شمال خراسان است. دوتارهای قدیمی این منطقه کاسه ای نسبتا کشیده باعمق کم دارند. روی دسته نسبتا ظریف این ساز حداکثر ۷ تا ۸ دستان بسته شده است.تعداد دستان های دوتارهای قدیمی معمولا از ۴ یا ۵ دستان بیش تر نبود. میانگین تعداد دستانهای دوتارشرق مازندران ۶ عدد است. ازاین ۶ دستان ، ۴ دستان همیشه مورد استفاده قرار می گیرد و از ۲ دستان دیگر بیش تر برای اجرای تزیین ها و ریزه کاریهای مورد نیاز درمنظومه هرایی و درشاخه های گل و بلبل استفاده می شود . اگر نوازنده ای بخواهد آواز امیری را که مربوط به نواحی مرکزی مازندارن است ، با دوتاراجراکند، به ۸ دستان نیاز دارد. محل بسته شده دستان ها ی دوتار شرق مازندران در دو ساز مختلف ،گاه بسیار متفاوت است . دستان ها در قدیم از جنس ابریشم یا روده گوسفند بودند و امروزه جنس بعضی از آن ها ، سیم های مسی رشته ای است . سه جنس یاد شده ،یعنی ابریشم ، زه و سیم مسی رشته ای امکان جابه جایی دستان ها را بر روی دسته میسر می سازد، اما برخی ازدوتارهای این منطقه مانند دوتار ترکمنی دستانهایی از جنس مفتول فولادی دارند که پس از بسته شدن، امکان جابه جایی ندارند. دو وتردوتارشرق مازندران که امروزه از جنس سیم فولادی اند در قدیم از جنس ابریشم بوده اند . وترها از یک طرف به سیم گیر و از طرف دیگر پس از عبور از خرک و شیطانک به دور گوشی ها پیچیده شده اند .گوشی ها در انتهای دسته و پس از شیطانک قرار دارند.این ساز لانه کوک ( جعبه گوشی ها ) نداردو گوشی ها مستقیما به داخل دسته فرورفته اند. یکی ازدو گوشی درجهت صفحه دوتار ( برای وترزیر) و دیگری عمود بر آن ( برای وتر بم ) قرار گرفته است . دسته دوتار شرق مازندران تا حدودی گرد است و این ویژگی به نوازنده کمک می کند تا عمل انگشت گذاری با شست دست چپ را آسان تر انجام دهد . دو وتر فلزی ازنظرقطر با هم برابرند. یکی ازاین دو وتر ( وتر زیر) وظیفه احرای نغمه ودیگری ( وتر بم) وظیفه اجرای واخوان را به عهده دارند. البته نقش وتر بم به مراتب فراتراز یک واخوان طبیعی است. صفحه چوبی روی کاسه یکپارچه ساز قرار دارد و خرک معمولا روی صفحه چسبانده می شود. روی صفحه تعداد ی سوراخ کوچک نیز وجود دارند که درجنس و طنین صدای سازموثرند . بنا بر این ، قسمت های مختلف این ساز عبارتند از:
▪ کاسه یکپارچه ،
▪ صفحه ،
▪ دسته ،
▪ گوشی ها،
▪ شیطانک ،
▪ دستانها ،
▪ وترها،
▪ خرک
▪ سیم گیر.
● موارد و نوع استفاده
دوتار یکی از مهم ترین سازها در همراهی آوازهای شرق مازندران است . اصولا اجرای بسیاری از مقام ها و آهنگ ها از جمله منظومه هرایی با سازهای دیگر یا ممکن نیست یا نتیجه مطلوب به بار نمی آورد . این منظومه یکی از مهم ترین مقام های این ناحیه و مهم ترین بخش از رپرتوار دوتار شرق مازندران نیز محسوب می شود. دوتار نوازی دراین منطقه نیز مبتنی بر بداهه سرایی است، اگر چه نقش این ساز در تک نوازی در مقایسه با سازهای مشابه در دیگر نواحی ایران به مراتب کمتر است و گروه نوزای دوتار در این منطقه هنوز عمومیت نیافته است.در شرق مازندران دوتار نوازان معمولا آواز نیز می خوانند ،اما خوانندگانی هم هستند که دوتار نمی نوازند.
دوتارشرق مازندران معمولا توسط هیچ سازی همراهی نمی شود.نوازندگان گدارگاه درمجلس عروسی ، کمانچه را با دوتار همراهی می کنند که در این صورت دایره و گاه تمبک نیز به جمع سازها می پیوندد.
این ساز غالبا درمحافل و مناسبتهای زیر حضور داشته است :
● مجلس عروسی
مجلس عروسی مهم ترین جایی بودکه دوتار نوازان منطقه ، به خصوص دوتار نوازان گدار در آن هنرنمایی می کردند . نوازندگان گدار همیشه گردانندگان اصلی مجالس عروسی و شادمانی درنواحی شرق و حتی مرکزی مازندران بوده اند. دردوره هایی که موسیقی و ساز بامنع وتحریم مواجه بود و بسیاری از نوازندگان غیر گداراز موسیقی و نواختن ساز روی بر می تافتند، تنها حافظان و اشاعه دهندگان موسیقی شرق مازندران ،نوازندگان گدار بودند جایگاه اصلی ارائه این موسیقی نیز مجلس عروسی بود . این هنرمندان از آن جا که اهل تساهل بودند، در بسیاری از مجالس عروسی علاوه بر اجرای موسیقی شرق مازندران و روایت های گداری ، به درخواست حاضران ، آهنگ ها و آوازهای خارج ازحوزه موسیقی شرق مازندران را نیز اجرامی کردند.
دوتار نوازان قابلی در شرق مازندران بوده اند که جملگی درگذشته اند .از این میان می توان به دونوازنده گداربه نام های چر دتار چی و نظام شکارچیان اشاره کرد که تاثیر عمده ای بر موسیقی شرق مازندران و شیوه های اجرایی دوتار گذاشته اند. تمام دوتار نوازان این منطقه بر قدرت نوازندگی چر دتارچی هم قول هستند. محمد رضا اسحاقی نقل می کند که در قدیم ،نوازندگان معمولی دوتار به چر دتارچی باج می دادند تا درعروسی ها ظاهر نشود و کار بقیه را خراب نکند. میرزاحسین گرجی ، حسن علی پور و سلطان ابراهیم نژاد نیز ازجمله نوازندگان قدیمی غیر گدار بودند که دوتارمی نواختند .
● مجالس ،محافل و شب نشینی
دوتار نوازان شرق مازندران علاوه بر مجالس عروسی در محافل و شب نشینی ها نیز شرکت می کردند. البته این مجالس در قدیم بیش تر توسط خان ها و ثروتمندان منطقه بر پا می شده است.
● تسکین بیماران
افراد کهن سال شرق مازندران نقل می کنند که درگذشته برای تسکین کسی که درجنگل ترسیده بود ازدوتاراستفاده می کردند. محمد رضااسحاقی می گوید: « مدت یک هفته نواختن دوتار و خواندن آواز از خوابیدن بیمارجلوگیری می کردند. اطرافیان بیمار معتقد بودند اگر بیمار به خواب رود، ازحالت طبیعی خارج خواهد شد. »
پیر زنی ازاهالی گرجی محله بهشهر نقل می کند که در قدیم به بیماری گفته بودند تاچهل روزمجاز به نوشیدن آب نیست و تنها می تواند شیر بنوشد . دراین مدت چهل شبانه روز- شب ها تا صبح برای او دوتار می زدند و آوازمی خواندند.
● جنس و مواد به کار رفته درساختمان دوتار شرق مازندران
▪ کاسه طنینی
کاسه طنینی دوتار شرق مازندران ازچوب درخت شاه توت ( حدود ۱۰ سانتی متر بالاتر از ریشه به سمت تنه مناسب تر است ) ساخته می شود و یکپارچه است .
▪ صفحه
صفحه ترجیحا ازچوب درخت توت قندی (که آوندهای آن به هم نزدیک تر است ) یااز چوب درخت آزاد ساخته می شود.
▪ دسته
چون در شرق مازندران درخت زردآلو کم است ، دسته دوتار را از چوب گردو ،آزاد یا حتی توت می سازند .
▪ گوشی ها
گوشی ها معمولا ازچوب گردو ( آغوز) یا چوب توت ساخته می شوند. نگارنده چند دوتار قدیمی شکسته را دراین منطقه مشاهده کرده است که گوشی های آن ها مانند دوتار ترکمنی از فلز است . این گوشی ها ی فلزی نشان دهنده نوعی خویشاوندی میان دوتارهای این منطقه ودوتارهای ترکمنی است.
▪ شیطانک
شیطانک می تواند از چوب باشد البته ازنوعی گیاه حصیر مانند نیز که در مازندران به آن « کوک » می گویند برای ساختن شیطانک استفاده می شود.
▪ سیم گیر
دربسیاری از دوتارهای مورد مطالعه در شرق مازندران ،سیم گیر چیزی نیست جز دو عدد میخ که درانتهای کاسه کوبیده شده است ، اما در برخی ازدوتارهای جدید،سیم گیر ازجنس چوب ، استخوان یا شاخ است که عمومیت دارد.
▪ خرک
خرک معمولا از چوب شمشاد( شیشا) و گاهی از چوب آزاد یا چوب توت ساخته می شود، اما چوب شمشاد مناسب تراست .
▪ وترها
جنس وتر ها درقدیم از ابریشم خام تابیده شده بود .محمد رضا اسحاقی معتقداست که وترهای زیر و بم از نظر قطر ابریشم یکسان بودند و هر وتر متشکل از سه رشته ابریشم خام بوده است . باتوجه به این که دوتار شرق مازندران را معمولا در کوک پایین و بم می نوازند و اکنون نیز اغلب ازسیم های نمره ۲۰/. تا ۲۲/. استفاده می شود، به نظر می رسد که سه رشته ای بودن ابریشم درهر وتر، خطا باشد . به هرحال جنس وترها امروزه از سیم های فولادی نمره ۱۸/. ، ۲۰/.و ۲۲/. است. مسلما وترهای ابریشمین صدای شان کم تر از صدای وترهای فلزی امروزی بوده است .
▪ دستان ها
جنس دستان ها درقدیم اززه ( روده تابیده شده گوسفند) وگاه ابریشم بوده است.امروزه بیش تر از مفتول های فلزی یا سیم های مسی و رشته ای شش لا استفاده می شود.

منبع : سایت دوستان