منشور نسل جوان در سیره امام صادق علیه السلام

جوانان و نوجوانان در هر جامعه‏ ای گنجینه‏ های سرشاری هستند که اگر مربیان و متولیان برای آنان سرمایه گذاری شایسته انجام دهند و این گروه فعال و پرشور را با رفتار حکیمانه ، تکریم شخصیت و احترام به نیازها ، به اهداف مطلوب و ایده ‏آل خود هدایت نمایند ، علاوه بر این که آنان را از خطر انحراف و تردید در هویت و آسیب‏های اجتماعی مصونیت ‏بخشیده ‏اند ، قلب‏های پاک و زلال آنان را به سوی نیکی ها ، زیبایی‏ها و اخلاق پسندیده رهنمون می شوند و جامعه آینده را از نظر سلامت و حفظ ارزش‏ها و فرهنگ ، بیمه نموده ‏اند.
امام صادق‏ علیه السلام در مورد سرمایه گذاری معنوی برای نسل نو و حفاظت نوجوانان از گروه‏های منحرف و کج اندیش ، می‏فرمایند: « نوجوانان خود را با احادیث ما آشنا کنید قبل از این که مرجعه (یکی از گروه‏های منحرف) بر شما پیشی گیرند. » (۱)
● ارتباط با نسل جوان
هدایت و تربیت نسل جوان به لحاظ اهمیتی که دارد امروزه بیش از گذشته مورد توجه اندیشمندان و جوامع مختلف قرار گرفته است. جوان دارای خصوصیات عاطفی ، اجتماعی و جسمانی است. حساسیت ، تنوع خصلت‏های رفتاری ، هیجان‏های درونی ، علاقه شدید به دوستی با همسالان ، عدم کنترل رفتار ، حب ذات ، الگو پذیری و تقلید ، افتخار به شخصیت و تشخص‏ طلبی و میل به آزادی ، شمه‏ای از ویژگی‏های اوست.
با توجه به این ویژگی‏ها ، شیوه رفتاری امام صادق‏ علیه السلام با جوانان ، و همچنین سخنان و دستور العمل‏های آن حضرت برای جوانان و برخورد با آنان ، بهترین نسخه شفا بخش و راه گشاست. نگاه‏های مهربان ، بزرگداشت ‏شخصیت ، توجه به استعداد و صلاحیت آنان ، احترام به نیازهای فردی و اجتماعی ، رفتار محبت ‏آمیز و حکیمانه و سرشار از عاطفه و خلوص ، موجب جذب جوانان به سوی آن حضرت بود.
آن حضرت به سرعت پذیرش سجایای اخلاقی در نوجوانان توجه کرده و به ابوجعفر ; مؤمن طاق می‏فرماید:
« بر تو باد تربیت نوجوانان ، زیرا آنان زودتر از دیگران خوبی‏ها را می‏پذیرند.» (۲)
در اینجا به ذکر چند نمونه از شیوه‏ ها و راه کارهای عملی برخورد و هدایت جوانان در پرتو گفتار و رفتار صادق آل محمد علیه السلام می‏پردازیم:
۱) رفتار نیکو و ملایم
نوجوان ، قلبی پاک ، روحی حساس و دلی نازک و عاطفی دارد پس در برخورد با او باید راه نرمی و ملایمت پیش گرفت. نگاه مهربان ، ارزش دادن به شخصیت و رفتار خوش ، بهترین شیوه ارتباط با اوست. محبت ، اظهار علاقه ، صدا کردن با القاب ، عناوین و نام‏های زیبا او را به سوی مبلغ و مربی جذب می‏کند و در این حال می‏ توان ارتباط قلبی و عاطفی با او ایجاد کرد ، سخنانش را شنید ، راهنمایی کرد ، لغزش‏ها را متذکر شد و بالاخره در عالم دوستی که یک ارتباط شدید روحی و عاطفی برقرار است ، می‏توان صفات زیبا را به او القاء نمود ، نیازهای بسیاری را از او برطرف کرد و او را از آلودگی‏ها بر حذر داشت ، زیرا گرایش جوان به خوبی‏ها و زیبایی‏ها از دیگران بهتر و سریع‏تر انجام می‏پذیرد.
امام صادق علیه السلام فرمود:« هر کس سه خصلت را دارا نباشد از ایمان خود سودی نخواهد برد: اول - بردباری ، که جهل نادان را برطرف کند. دوم - پارسائی ، که او را از حرام باز دارد و سوم - رفتار نیکو که با مردم مدارا نماید.» (۳)
۲) آگاهی دادن در مسائل دینی
یکی از علل دین گریزی برخی جوانان و نوجوانان ، عدم آگاهی به مسائل دینی است ؛ زیرا انسان طبیعتا هر چه را نشناسد به سویش نمی‏رود و افکار و احساسات و حواس خود را به سوی آن معطوف نمی‏دارد. اما شناخت و آگاهی از خوبی‏ها و زیبائی‏ها به ویژه اطلاع از منافع آن ، سریعا انسان نفع طلب را جذب کرده و آن را در نزد وی ، دوست داشتنی می‏کند. برای همین اگر جوانان با آثار ، برکات ، احکام و معارف دین آشنا شوند ، فاصله شان با حقایق دینی کم خواهد شد.
امام صادق علیه السلام به بشیر دهـّان (روغن فروش) فرمود: « از دوستان ما کسی که در دین خود اندیشه و تفقه نکند ارزش ندارد. ای بشیر! اگر یکی از دوستان ما در دین خود تفقه نکند و به مسائل و احکام آن آشنا نباشد ، به دیگران (مخالفین ما) محتاج می‏شود ، هر گاه به آن‏ها نیاز پیدا کرد آنان او را در خط انحراف و گمراهی قرار می‏دهند در حالی که خودش نمی‏داند.»(۴)
ضرورت یادگیری احکام دینی در منظر پیشوای ششم آن قدر مهم است که می‏فرماید: « اگر به جوانی از جوانان شیعه برخورد نمایم که در دین تفقه نمی‏کند او را تأدیب خواهم کرد.» (۵)
۳) شناساندن آسیب‏های اجتماعی
آشنا نبودن نسل جدید با آفت‏های اجتماعی ، موجب افت ارزش‏های اخلاقی ، توفیق دشمنان فرهنگی و رواج خلاف و حرام در میان آنان می‏باشد. اگر جوانان مسلمان با این آفت‏ها آشنا باشند و از عواقب بد آن در میان افراد جامعه اطلاع یابند ، بنابر فطرت پاکی که خداوند در نهاد ایشان قرار داده از آن آفات‏ فاصله خواهند گرفت و دامن خویش را به چنین آفات اجتماعی ، آلوده نخواهند کرد. صادق آل محمد علیه السلام مواردی از آفت‏های اجتماعی را چنین فهرست کرده است : « به برادر ایمانی خود ستم ننماید ، او را فریب ندهد ، به او خیانت نکند ، او را کوچک نشمارد ، او را دروغگو نخواند ، به او اف نگوید و اگر به او اف بگوید (غرغر کند) دوستی ‏بین آن دو قطع می‏شود و اگر به برادر ایمانی ‏اش بگوید تو دشمن من هستی ، یکی از آن دو کافر [باطنی ] می‏شود و اگر برادرش را متهم نماید ، ایمان در قلب او ذوب می‏شود مانند ذوب شدن نمک در آب.»
۴) ترغیب به دانش افزایی
یک جوان مسلمان باید از علوم روز آگاهی کافی داشته باشد. تخصص در کنار تعهد یک اصل مسلم و تردید ناپذیر در فرهنگ ما است. کسانی در عرصه زندگی به اهداف دلخواه خود می‏رسند که با شناخت دانش‏ها و مهارت‏های عصر خود به قله‏ های سعادت نائل شده و با تعهد و ایمان خویش ، اعتماد افراد جامعه را به خود جلب کنند.
از منظر حضرت صادق‏ علیه السلام ، کسب دانش و مهارت‏ های فنی برای یک جوان ضروری است ، آن حضرت می‏فرماید: « هیچ وقت دوست ندارم یکی از جوانان شما (شیعه) را ببینم مگر اینکه در یکی از دو حال ، شب و روز خود را سپری کند : یا دانا باشد یا یاد گیرنده . » (۷)
۵) عادت دادن به حسابرسی
یک تاجر زمانی در کار خود پیشرفت می‏کند که در هر شبانه روز به حساب خود رسیدگی کرده و سود و زیان معاملات خویش را بداند در غیر این صورت بعد از مدت کوتاهی سرمایه و هستی خود را از دست ‏خواهد داد. جوانی ، یک سرمایه و فرصت ‏بسیار عالی برای هر شخص است .
اگر جوانی به حساب عمر خود رسیدگی نکند و نداند که در مقابل عمر خویش چه چیزی به دست آورده است ، در آینده‏ ای نه چندان دور سرمایه ی معنوی خویش را به باد فنا خواهد داد. اما اگر به حساب روزانه ‏اش برسد و ببیند که در مقابل هر روز از دست رفته ، یک قدم به سوی کمال برداشته ، مسلما خوشحال شده و آن را تکرار می کند و در مقابل انحطاط فکری و اخلاقی غمگین گشته و سعی در جبران آن داشته باشد ، بدیهی است که رو به سوی رشد و ترقی خواهد نهاد .
امام صادق‏ علیه السلام به ابن جندب که جوانی فعال ، پرشور و با ایمان بود می‏ فرماید: « ای پسر جندب! هر مسلمانی که ما را می‏شناسد شایسته است که رفتار و کردار خود را در هر شبانه روز برخود عرضه دارد و حسابگر نفس خویش باشد تا اگر کار نیکی در آن‏ها دید ، بر آن بیفزاید و اگر کار بدی در اعمال خود مشاهده نمود ، از آن‏ها توبه کند ، تا در روز قیامت دچار ذلت و حقارت نشود. » (۸)
۶) تعدیل حس دوست‏خواهی
انسان با انس به دوستانش احساس مسرت و لذت می‏کند. او در همنشینی با رفیق شفیق ، نشاط و نیرو می‏گیرد و این یک نیاز طبیعی اوست که باید نسبت به آن ارضاء شود. یک جوان در اثر این حس ، به سمت دوستان و همفکران خود کشیده می‏شود ، او عاشق رفاقت است و دنبال ارتباط با هم سن و سالان خود می‏باشد. از طرف دیگر بر اثر غلبه احساسات و شور و شوق جوانی و نپختگی نگرش عقلانی ، ممکن است در دام دوستان ناباب بیفتد.
از این رو در انتخاب یک دوست ممکن است دچار مشکلات گردد . امام جعفر صادق علیه السلام دقیقا روی همین نکته و به جوانان چنین رهنمود می‏دهد: « دوستان سه دسته هستند:۱- کسی که مانند غذا در هر زمان به او نیاز هست و او دوست عاقل است. ۲- کسی که [برای انسان] مانند بیماری و درد [رنج آور] است، او دوست احمق [و نادان] است و ۳- کسی که وجودش برای فرد همانند داروی حیات بخش است ، که او رفیق روشن بین [و اهل تفکر] است.» (۹)
۷) ضرورت ازدواج
هر جوانی فطرتاً نیازمند ازدواج است و باید به این نیاز خدادادی و طبیعی خود از طریق مشروع پاسخ دهد . اما بعضی جوانان با بهانه قرار دادن بعضی مشکلات و سختی‏ها از این سنت الهی روی بر تافته و خود را در دام نفس شیطانی گرفتار می‏کنند. به آنان باید توجه داده شود که این پیمان مقدس در میان تمام ملت‏ها وجود داشته و محبوب ترین بنیان نزد خداوند متعال است. با ازدواج ، شخصیت و ایمان دو جوان کامل می‏شود. صادق آل محمد علیه السلام فرمود: «من تزوج احرز نصف دینه فلیتق الله فی النصف الآخر؛ (۱۳) کسی که ازدواج کند نصف دینش را حفظ کرده است ، پس باید در نصف دیگرش تقوای الهی پیشه کند.» (۱۰)
و در حدیث دیگری آن حضرت به جوانان چنین پیام داد: « دو رکعت نماز فرد متاهل بر ۷۰ رکعت ، نماز فرد مجرد برتری دارد.» (۱۱)
۸) تشویق به نماز
بر اساس متون دینی ِ ما ، نماز عامل کمال انسان و حافظ او از آلودگی‏ها و صفات مذموم و ناپسند است. همچنین این رفتار معنوی تاثیر بسزایی در بیدار کردن روح نظم و حفظ نظام انسان دارد . نماز ، تسلی بخش و آرامش بخش دل‏های مضطرب در انسان‏های خسته و نگران است. نماز شاخص رهروان راه خدا و بهترین وسیله ارتباط صمیمانه رب العالمین است. « [روز قیامت] اولین چیزی که از بنده محاسبه می‏شود نماز است. اگر از او نماز پذیرفته شد ، سایر اعمالش پذیرفته می‏شود اما اگر نماز او رد شد سایر اعمال [نیک] او نیز رد خواهد شد.» (۱۲)
آن حضرت در مورد زیان‏هایی که در اثر دوری از نماز برای انسان رخ می‏دهد به ابن جُندب فرمود: « وای بر آن‏ها که از نماز غفلت کنند ، در خلوت بخوابند و خدا و آیاتش را در دوران ضعف دین استهزاء کنند ، آنان کسانی هستند که در آخرت بهره ندارند و خدا در روز قیامت ‏با آنان سخن نخواهد گفت ، آنان را تبرئه نخواهد کرد و عذاب دردناک برای آن‏هاست.» (۱۳)

پی‏نوشت‏ها:
۱) التهذیب، ج ۸، ص ۱۱۱.
۲) الکافی، ج ۸، ص ۹۳.
۳) بحارالانوار، ج ۷۵، ص ۲۳۷.
۴) منیهٔ المرید، ص ۳۷۵; اصول کافی ج ۱، ص ۲۵.
۵) بحار الانوار، ج ۱، ص ۲۱۴.
۶) وسائل الشیعه، ج ۱۲، ص ۲۰۸.
۷) امالی طوسی، ص ۳۰۳.
۸) تحف العقول، ص ۳۰۱.
۹) بحارالانوار، ج ۷۵، ص ۲۳۷.
۱۰) همان، ج ۱۰۰، ص ۲۱۹.
۱۱) روضهٔ الواعظین، ج ۲، ص ۳۷۴.
۱۲) من لا یحضره الفقیه، ج ۱، ص ۲۰۸.
۱۳) تحف العقول، ص ۳۰۲.

منبع : عرفان