خط لوله صلح و تاثیر آن بر همگرایی منطقه ای قلب خاورمیانه

در جهان کنونی قدرت اقتصادی و سیاسی کشورها به میزان دسترسی و یا کنترل آنها بر منابع انرژی بستگی دارد که می تواند درگیریها و چالش های فراوانی را ایجاد نماید. اما از سویی دیگر شاید بتوان این طور استدلال نمود که هرچه فعالیت های اقتصادی و تجاری یک منطقه جغرافیایی در هم تنیده و مبتنی بر اولویت های توسعه پایدار باشد همگرایی و کاهش تنش در روابط حکومت ها و درجه ثبات و امنیت در منطقه افزایش خواهد یافت.
در این میان کشور ایران با توجه به موقعیت جغرافیایی خود یعنی قرار گرفتن بین ۲ منطقه انرژی- خلیج فارس و دریای خزر- می تواند نقش اصلی را در معادله انتقال انرژی به شرق وغرب بازی کند.
یکی از مسیرهای مهم انتقال انرژی به جنوب آسیا خط لوله صلح می باشد. آهنگ رو به رشد کشورهای جنوب آسیا و پیش بینی نیازهای آتی آنها به انرژی باعث اهمیت این خط لوله گردیده است. ضمن اینکه هند و پاکستان اختلافات دیرینه خود بر سر کشمیر را فعلا مسکوت گذاشته و به این نتیجه رسیده اند که در خصوص چگونگی تامین انرژی مورد نیاز خود به انعطاف و پیدا کردن راههای سازش روی آورند. به همین خاطر است که این خط لوله، خط لوله صلح نام گرفته است.
این پروژه عظیم اقتصادی رخدادهای سیاسی و مناسبات کشورهای منطقه را نیز تحت تاثیر قرار داده و طبیعی است که واکنش های مختلفی را نیز به همراه داشته باشد. اما علیرغم همه کارشکنی های قدرت های بزرگ جهان، نمی توان منکر پیامدهای مثبت و اهمیت این خط لوله در ابعاد گوناگون شد. اهمیت نمادین دارد و ۳ کشور امیدوارند از آن به عنوان نقطه عزیمت به سوی طرحی منطقه ای استفاده کنند که در پرتو منافع گسترده تری صلح پایدار را توجیه کند. ضمن اینکه بهره برداری از این خط لوله می تواند همگرایی منطقه ای را نیز به همراه داشته باشد. همگرایی که بر پایه نیازهای اقتصادی شکل گرفته، بنابراین پایدار و باثبات می باشد. این همان نکته ای است که رهبران هند و پاکستان و ایران احتمالا آن را دریافته اند. برای هندی ها و پاکستانی ها اکنون دیپلماسی لوله ها ادامه دیپلماسی کریکت(رفت و برگشت) است که سالها پیش آغاز کرده اند و برای ایران ادامه دیپلماسی توازن منطقه ای جنوب آسیاست.
جای تردید نیست که صدور گاز ایران یک راهبرد اقتصادی، سیاسی و امنیتی برای ایران محسوب می شود و باید تلاش نمود تا هرچه زودتر این طرح تحقق یابد و رویای خط لوله صلح به واقعیت بپیوندد.
مطالعات و مذاکرات مربوط به احداث خط لوله گاز ایران به پاکستان از سال ۱۹۹۰ آغاز شده است پروژه احداث خط لوله ایران- پاکستان- هند در سال ۱۹۹۴ مطرح شد. براساس این طرح، طول خط لوله گاز ایران به هند از مسیر خشکی ۲۷۷۵ کیلومتر خواهد بود که ۱۱۱۵ کیلومتر آن در خاک ایران، ۷۶۰ کیلومتر در خاک پاکستان و ۹۰۰کیلومتر در خاک هند و میزان گاز انتقالی بنا به توافق طرفین، در حدود ۲۷ میلیارد مترمکعب در سال خواهند بود. احداث این خط لوله حدود ۳۰۰میلیون دلار از هزینه تامین انرژی هند می کاهد و سالانه در حدود ۶۰۰ تا ۸۰۰ میلیون دلار نیز نصیب پاکستان می نماید. این پروژه به دلیل تنش میان دو کشور هند و پاکستان و نگرانی مقامات هندی از امنیت این خط لوله، تاکنون اجرا نشده است.
نیاز فزاینده به منابع انرژی از صنعت گرایی و شهرنشینی شتابدار است. در حال حاضر منابع تامین انرژی هند ذخایر زغال سنگ داخلی و واردات نفت است. با کاهش منابع زغال سنگ و آلایندگی این ماده انرژی زا، واردات نفت هند از ۴۰درصد در سال ۱۹۸۵-۱۹۸۶ به ۶۶ درصد در سال ۱۹۹۹ افزایش یافت. بودجه واردات نفت هند از ۶.۳ میلیارد دلار در سال ۱۹۹۸-۱۹۹۹ به ۱۸ میلیارد دلار در سال ۲۰۰۰-۲۰۰۱ افزایش یافت. توسعه اقتصادی سریع هند موج بزرگی از تقاضا برای گاز طبیعی به وجود آورد که زمینه ساز افزایش مصرف گاز طبیعی در هند است. پیش بینی می شود مصرف گاز طبیعی هند از ۲۸ میلیارد مترمکعب در سال ۲۰۰۲ به ۴۵ میلیاردمترمکعب در سال ۲۰۱۰ و به ۱۱۰ میلیارد مترمکعب در سال ۲۰۳۰ برسد. که رشد ۵درصدی تقاضا برای گاز، هند را در ردیف چند کشور برتر دنیا در این شاخص قرار داده است. با توجه به این موضوع روشن است که گاز طبیعی سوخت مناسبی در آینده هند خواهد بود. از سویی دیگر منابع گاز هند محدود است و به طور شگفت انگیزی تقاضا برای گاز در این کشور افزایش پیدا می کند. تولیدات گاز هند فقط ۲۰۰۰۰ مگاوات برق تولید می کند که این ۲۰ درصد از نیازهای انرژی این کشور را تامین می کند. هند تاکنون ۴ خط لوله انتقال گاز را بررسی کرده است که منشا یکی از آنها در آسیای مرکزی است. هند در پروژه خط لوله بنگلادش- هند تنها مصرف کننده انرژی است و در پروژه های دیگر مصرف کننده نهایی میباشد. ثبات این پروژه ها به نقش مصرف کنندگی هند برمی گردد تا پایداری درازمدت این پروژه ها تأمین شود. با اینکه هند گزینه های پروژه خط لوله زیادی دارد، اما خط لوله ایران توجه بیشتر زمامداران هندی را جلب نموده است. زیرا علاوه بر ذخایر عظیم و پایداری منابع گازی ایران، از تنگناهای اقتصادی و تجاری کمتری برخوردار است.
کشور ایران قلب خاورمیانه است و بواسطه موقعیت ژئوپلیتیکی و ژئواستراتژیکی که بهترین گزینه برای انتقال انرژی به هند می باشد. این کشور از طرف جنوب به خلیج فارس و کشورهای عربی و مسلمان حاشیه خلیج فارس، از طرف شرق و شمال شرق با کشورهای پاکستان، افغانستان، تاجیکستان، ازبکستان و ترکمنستان و از ناحیه غرب و شمال غرب با عراق، سوریه، ترکیه، آذربایجان همسایه است که این نقش مرکزیت بر قدرت این کشور و توان بالقوه بازیگری با نفوذ در عرصه معادلات منطقه افزوده است. یکی از مهمترین مناطقی که در این خصوص بسیار حائز اهمیت است، عسلویه می باشد. «عسلویه» مهمترین پایگاه اقتصادی ایران و بزرگترین منطقه تولید انرژی جهان در جنوبی ترین نقطه ایران است که در طول دوازده سال همت و تلاش، دهکده ای دورافتاده را به نام آورترین شهر تولید گاز تبدیل کرده است که دیدن آن افتخار را بر هر ایرانی ارزانی می دارد. عسلویه شهری صنعتی است، در جنوبی ترین نقطه ایران و پایگاه اقتصادی ایران نام گرفته است.
سال ۱۳۷۷ بود که دولت به فکر افتاد تا از ذخایر خدادادی انرژی در منطقه بهره برداری کند و به همین منظور برای برداشت از منابع نفت و گاز حوزه پارس جنوبی و انجام فعالیت های اقتصادی در زمینه نفت و گاز و پتروشیمی «منطقه ویژه اقتصادی انرژی پارس» احداث شد. هدف از تأسیس این مجموعه عظیم اقتصادی که بی شک بزرگترین منطقه صنعتی و نفتی در منطقه خاورمیانه به شمار می رود ایجاد زمینه مناسب برای جلب سرمایه های خارجی با نیل به توسعه صنایع نفت و گاز و پتروشیمی و دیگر صنایع پایین دستی و زمینه اشتغال، رشد اقتصادی و محرومیت زدایی و در نتیجه بالندگی اقتصادی است.
کشور پاکستان نیز به دلیل افزایش تقاضا برای گاز علاقه زیادی برای پروژه های خط لوله گاز از کشورهای همسایه پیدا کرده است پاکستان برای تأمین انرژی مورد نیاز خود پروژه های متنوعی را در نظر دارد. در این باره پاکستان برای ایجاد پروژه های خط لوله ترکمنستان- پاکستان و قطر- پاکستان تلاش می کند. پاکستان بر این باور است که افزایش تولیدات گاز داخلی با رشد کم تقاضا نسبت به پیش بینی دولت پاکستان، پروژه خط لوله گاز به لحاظ اقتصادی توجیه پذیر نیست لذا کشور قادر نیست واردات گاز را جذب کند. علاوه بر آن ساختار موقعیت مالی ضعیف پاکستان تأمین اعتبار برای پروژه های خط لوله را مشکل کرده است. پروژه های خط لوله نفت و گاز برای پاکستان توجیه اقتصادی نخواهد داشت مگر اینکه مقصد خط لوله، کشور هند که بزرگترین بازار مصرف جنوب آسیا برای گاز طبیعی است، باشد.
● نتیجه گیری
۱) باتوجه به نظریه کارشناسان اقتصادی و سیاسی، شاید بتوان مهمترین دستاورد اجرای طرح خط صلح را علاوه بر مزایای اقتصادی برای سه کشور، ایجاد صلح و امنیت بین دو کشور هند و پاکستان دانست و حتی از آن می توان به عنوان یک ابزار بزرگ اقتصادی برای توسعه اقتصادی منطقه ای یاد کرد.
۲) علی رغم وجود راههای متنوع و گوناگونی که برای صدور انرژی به هند، مسیر ایران به واسطه شرایط مطلوب تر از جمله دسترسی به خلیج فارس و نیز سازندهای عظیم تازه کشف شده نفت و گاز دریای خزر قرار دارد دارای مزیت های بیشتری نسبت به سایر کشورها در خصوص تأمین انرژی می باشد.
۳) وجود مزیتهای اقتصادی فراوانی که انتقال انرژی به هند برای پاکستان به همراه دارد موجب گردیده دولت پاکستان مقاومت سنتی خود را در ارتباط با عبور خط لوله گاز از داخل خاک خود به هند تغییر داده و فعالانه از طرح خط لوله گاز خاورمیانه به
شبه قارأ هند در مسیر خشکی حمایت کند.
۴) کشور ایران برای انتقال انرژی به هند در اقدامی ابتکاری ۴ مسیر را تعیین نموده است از جمله:
▪ مسیر دریایی از خلیج فارس به دریایی عمان و هند
▪ مسیر دریایی و مسیر خشکی، از ایران و در طول سواحل پاکستان به هند
▪ مسیر خشکی، از پایانه حوزه های گازی ایران در عسلویه به مرز پاکستان و از طریق پاکستان به هند
▪ انتقال گاز طبیعی مایع (LNG) از ایران به هند توسط تانکرهای ویژه حمل LNG.
۵) انتقال انرژی علی رغم وجود مشکلات امنیتی که به همراه دارد دارای یکسری مزایایی نیز می باشد:
▪ با احداث چنین شبکه گسترده ای و گردآمدن تعداد زیادی تولیدکننده و مصرف کننده در یک مجموعه، امکان مانور یک تولیدکننده و یا یک مصرف کننده کاهش یافته و باعث ارتقاء امنیت عرضه و تقاضای گاز طبیعی خواهد شد.
▪ گردآمدن چنین جمعی در کنار یکدیگر و در چارچوب انتقال گاز طبیعی، باعث افزایش همبستگی و ایجاد همگرائی این کشورها خواهد شد که بستر مناسبی برای همکاری این کشورها در دیگر زمینه ها فراهم خواهد آمد.
▪ این بازی، با کاهش مخاطرات سیاسی، به دنبال ارتباط منافع ملی کشورها به یکدیگر، باعث ثبات سیاسی و اقتصادی در منطقه خواهد شد.
▪ کاهش مخاطرات سیاسی و اقتصادی، زمینه ای برای کاهش ریسک سرمایه گذاری در کشورهای منطقه خواهد بود.
▪ ایجاد این شبکه، نیازمند احداث خطوط لوله جدید و یا توسعه خطوط لوله موجود است. بنابراین زمینه مناسبی را برای سرمایه گذاری های جدید و جذب سرمایه خارجی فراهم آورده و در نتیجه تمایل قدرتهای جهانی برای ایجاد ثبات در این منطقه را به دنبال خواهد داشت.
▪ همکاری منطقه ای و جذب سرمایه خارجی باعث شکوفائی اقتصادی منطقه خواهد شد.
▪ احداث چنین شبکه ای، از سرمایه گذاری مضاعف کشورهای منطقه برای احداث خطوط لوله موازی و در نتیجه غیر اقتصادی شدن سرمایه گذاری های انجام شده، جلوگیری خواهد نمود.
▪ با توسعه شبکه انتقال گسترده در منطقه، امکان تامین گاز طبیعی کشورهای منطقه با حداقل هزینه فراهم خواهد شد. به این ترتیب و بعنوان مثال ایران مجبور به تامین نیاز مناطق شمالی خود از جنوب کشور نخواهد بود.
▪ احداث این شبکه، از وابستگی تولیدکنندگان منطقه و مصرف کنندگان جهانی گاز به یک مسیر منحصر به فرد، جلوگیری نمود.
۶) انتقال انرژی به هندوستان باعث تقویت همکاریهای منطقه ای و به تبع آن تولید امنیت نیز می شود. همکاریهای بین المللی هند -پاکستان در کنار همکاریهای هند- ایران و همچنین ایران- پاکستان می تواند تأثیر بالقوه ای بر روابط دو جانبه بین کشورها و اختلافات بر سر افغانستان، کشمیر و کل امنیت منطقه داشته باشد.
۷) علی رغم وجود مزیت های فراوان انتقال انرژی به هند، دارای مشکلاتی نیز می باشد. یکی از مهمترین مشکلاتی که بر سر راه بهره برداری از خط لوله وجود دارد توسعه روابط استراتژیکی بین هند و اسرائیل و ایالات متحده است که ایران را نگران کرده است. زیرا مواضع ایران با هر دو کشور اسرائیل و آمریکا در تضاد است.
۸) از سویی دیگر بی ثباتی بین المللی پاکستان و اختلافات آن و دولت هند بر سر کشمیر و جنبشهای جدایی طلبانه در ایالت بلوچستان و نقش بازیگران غیردولتی در پاکستان، امنیت خط لوله را به خطر انداخته است از این رو هند با عبور خط لوله از سرزمین پاکستان مخالف است.
● پیشنهادات:
▪ خط لوله گاز ایران به هند بهترین گزینه برای تأمین انرژی بلند مدت هند است. اما اگر ایران همچنان به جای اهداف اقتصادی، اهداف سیاسی را دنبال نماید این همکاری در آینده ای نزدیک دچار بحران خواهد شد. لذا بهتر این است که ایران برای به ثمر نشستن هرچه زودتر این مسأله تنها اهداف اقتصادی را دنبال نماید.
▪ از آنجا روابط بین هند، ایران و پاکستان در گذشته پیچیده و متنازع بوده است، بهتر است جهت حل این اختلافات ایران از طریق ایجاد همکاری های اقتصادی هم شرایط را به نفع خود تغییر دهد و هم برای خارج شدن از انزوای سیاسی، ساختارهای منطقه ای را خصوصا با هند گسترش دهد.
▪ از آنجا که هند با توجه به چالشها و موانع پیش روی خط لوله در سرزمین پاکستان خط لوله دریایی را ترجیح می دهد، ایران می تواند در این خصوص با گسترش همکاری های خود و نیز ایجاد شرایطی که بتواند اعتماد هند را جلب نماید و نیز دخالت دادن پاکستان به این بهانه که این طرح برای هر سه کشور دارای توجیهات اقتصادی است می توانند هند را از عبور انرژی از طریق دریا منصرف نماید.
▪ پتانسیل و دستاوردهای اقتصادی سه کشور هند، ایران و پاکستان به توان در گفتمانهای سیاسی و اجتماعی بین ایشان و به میانجیگری در حل منازعات منطقه ای منجر می شود. و حتی می تواند چهره سیاست های منطقه ای در جنوب آسیا را دگرگون سازد. این توان خود متأثر از این اصل مهم است که همکاری های اقتصادی، قدرت به وجود آوردن و حتی دگرگون کردن گفتمانهای سیاسی و اجتماعی را دارد. از این منظر خط لوله گاز ایران به هند می تواند زمینه ساز حل یا کاهش سه منازعه در منطقه باشد:
۱) بحران کشمیر بین هند و پاکستان.
۲) تضاد مسلمانان و هندوها در هند.
۳) تعارض شیعه و سنی بین ایران و پاکستان.
▪ بهره برداری هرچه زودتر از این پروژه اقتصادی باعث متعادل و متوازن کردن رفتار کشورها خواهد شد و آنها را به حسابگری و تعقل در زمینه اختلافات وادار می کند.
▪ همچنین این خط لوله در صورت بهره برداری موجب کاهش تعارضات و نیز یک منبع درآمد برای دو کشور ایران و پاکستان نیز باشد.

محسن شهلایی

منبع : روزنامه کیهان