اسلامیت و جمهوریت

ایشان با رهبری خود سعی كردند راه جدیدی را به دور از مواضع شرق و غرب پیش روی ملت ایران، مسلمانان و جهانیان قرار دهند.الگوی «جمهوری اسلامی ایران» ، موضوع جدیدی در این راه بود. مقاله حاضر با توجه به اندیشه ها و سخنان ایشان سعی بر چگونگی تحقق این الگوی جدید در دنیای كنونی دارد.در گذشته ،در حالی كه بعضی از علماء از دخالت در سیاست، اجتناب كرده و به كارهای فلسفی و الهیات در حوزه ها اشتغال داشتند، علمای دیگری به طور روزافزونی به موضع گیری سیاسی علیه حكومت می پرداختند.در میان علمای سیاسی مهمترین چهره امام خمینی(ره) بود. امام خمینی (ره) در همان سال های اولیه زندگی خود در قم از طریق سخنرانی هایی كه درباره اخلاق ایراد می كرد توجه دیگران را به خود جلب كرده بود. این سخنرانی ها كه نقطه عزیمت آنها كتاب معروف «منازل السائرین» خواجه عبدالله انصاری در زمینه سیر و سلوك اخلاقی بود، به مسایل سیاسی نیز گوشه چشمی داشت و مخاطبانی را حتی از اصفهان و تهران به خود جلب می كرد. با شروع حكومت رضاخان، امام (ره) نخستین بیانیه سیاسی مكتوب خود را تحریر كرد. وی مطلب خود را با استناد به قرآن، آغاز می كند (قال الله تعالی «قل انما اعظكم بواحده ان تقوموا لله مثنی و فرادا» آیه ۴۶ سوره سبا). امام (ره) بر این نكته تاكید می كند كه خود پیامبران برای خداوند قیام كرده اند؛ انبیاء در حالی كه كاملا مجذوب تامل درباره خداوند بوده اند، برای تغییر شرایط اجتماعی و سیاسی انسان ها قیام كرده اند. برعكس، مسلمانان امروزی فقط به خاطر منافع دنیوی قیام كردند و نتیجه آن هم؛ حاكمیت بیگانگان و عوامل آنها مانند رضاشاه بود.(۱)بنابراین امام (ره) اسلام را دینی سیاسی تلقی می كند و می گوید از جمله مسائلی كه در اسلام فراموش نشده «سیاست» و شئون مختلف آن است. همچنین معتقد است اسلام تمامش سیاست است، اسلام را بد معرفی كردند و اساساً عملكرد پیامبر اكرم (ص) و ائمه معصومین، بیانگر توجه آنان به این حوزه بسیار مهم بوده است. امام (ره) با انتشار كتاب«كشف الاسرار» در سال ۱۳۲۳ به شدت به كتاب «اسرار هزار ساله» كه توسط یكی از شاگردان احمد كسروی نوشته شده بود، پاسخ داد. جنبه سیاسی این كتاب از این جهت است كه در آن حمله ای شدید و بی امان به سیاست های رضاشاه (و به طور تلویحی به جانشین او) شده بود. كتاب «كشف الاسرار» شامل شش بخش است: ۱ _ توحید
۲ _ امامت ۳ _ نقش علماء ۴ _ دولت ۵ _ قانون
۶ _ حدیث. در جای جای این كتاب امام (ره) به نقل اقوال نویسنده كتاب «اسرار هزار ساله» پرداخته و ضمن رد نمودن و پاسخ دادن به آن، اندیشه سیاسی خویش را نیز بیان كرده است. برای اولین بار در این كتاب بود كه امام(ره) اندیشه سیاسی خود را پیرامون «حكومت اسلامی» مطرح كرده است.امام(ره) از همان اوان جوانی از آگاهی و بینش سیاسی لازم برخوردار بود و دولت را مورد انتقاد قرار می داد. خود ایشان می گوید كه «من از همان آغاز، از كودتای رضاخان، تا امروز، شاهد همه مسائل كشور بوده ام.» امام (ره) هیچ وقت از مسائل كشور و شرایط سیاسی حاكم بر جامعه غافل نبوده، بلكه برگزاری كلاس های درس ایشان در قم همواره با جهت گیری سیاسی و انتقاد از حكومت همراه بوده است. ایشان در كلاس های درس فقه خود كه معمولا مهمترین موضوع در برنامه درسی حوزه ها محسوب می شد، الهام بخش و تعلیم دهنده نسل كاملی از علماء بود كه بعداً به سازمان دهندگان انقلاب تبدیل شدند. مشخصه بارز درس های ایشان، توانایی عجیب در ارتباط دادن فقه با عرفان و ملاحظات عقلانی و سیاسی بود. (۲)در اندیشه سیاسی امام،«اسلامیت» و«جمهوریت» مبنای مشروعیت حكومت دینی است. تاسیس جمهوریت و تحقق دموكراسی به عنوان ارزش های برآمده از مدنیت جدید و هماهنگ كردن آنها با ارزش ها و موازین شریعت اسلامی از اهداف و برنامه های اصلی انقلاب اسلامی به رهبری امام (ره) بود
از سال ۱۳۴۰ امام (ره) حمله مستقیم خود را علیه رژیم پهلوی آغاز كرد. در واقع ۱۵ خرداد ۴۲ نقطه عطفی در مخالفت امام با خودكامگی شاه و سلطه آمریكا در ایران محسوب می شود. در سال ،۴۱ این مطلب به تدریج آشكار شد كه با ظهور امام خمینی، «نوع كاملاً جدیدی از رهبری مذهبی تحقق یافته است». امام در سال ۴۳ ضمن مخالفت شدید با تصمیم مجلس برای اعطای مصونیت سیاسی به پرسنل نظامی آمریكا می گوید:«دیروز ممالك اسلامی به چنگال انگلیس و عمال آن مبتلا بودند، امروز به چنگال آمریكا و عمال آن...» (۳) در نتیجه این مخالفت، امام (ره) اول به كشور تركیه و بعد به عراق تبعید شد .امام (ره) در سال۱۳۵۰ با انتشار كتاب «ولایت فقیه» نوعی انقلاب فكری و ایدئولوژیكی به وجود آورد؛ زیرا در آن كتاب به طور مستقیم مشروعیت سلطنت را زیر سؤال برد و از حكومت فقهای شایسته اسلامی حمایت كرد.در واقع اندیشه سیاسی امام در باب « حكومت دینی » به طور مبسوطی در این كتاب مطرح شده است. امام (ره) با اعلان این نكته كه «حكومت اسلامی، سلطنتی هم نیست تا چه رسد به شاهنشاهی و امپراطوری»، ماهیت حكومت اسلامی مورد خود را به این شكل بیان می كند:«حكومت اسلامی نه استبدادی است و نه مطلقه، بلكه مشروطه است. البته نه مشروطه به معنی متعارف فعلی آن كه تصویب قوانین تابع آراء اشخاص و اكثریت باشد.
مشروطه از این جهت كه حكومت كنندگان در اجراء و اداره جامعه مقید به یك مجموعه شرط هستند كه در قرآن كریم و سنت رسول اكرم(ص) معین گشته است... چون حكومت اسلام حكومت قانون است، قانون شناسان و از آن بالاتر دین شناسان یعنی فقها باید متصدی آن باشند. ایشان هستند كه بر تمام امور اجرایی و اداری و برنامه ریزی كشور مراقبت دارند.»(۴)به طور كلی اندیشه سیاسی امام (ره) در كتاب« ولایت فقیه »بدین قرار است: نخست این كه سلطنت به طور اساسی و بنیادی محكوم است. امام (ره) می گوید كه شخص رسول (ص) از امپراطوری روم و شاه ساسانی خواست كه از قدرت حكومت شاهنشاهی و نامشروع خود دست بردارند. حتی قیام امام حسین(ع) به منظور حفظ اسلام از سقوط به دامن حكومت سلطنتی بود. بنابراین در اسلام«سلطنت و ولایتعهدی»وجود ندارد. دوم این كه قوانین اسلام، در قرآن مجید و سنت پیامبر(ص) همه دستورات و احكامی را كه بشر برای سعادت و كمال خود احتیاج دارد، شامل می شود. جامعه اسلامی برای پیاده كردن این قوانین و چگونگی جلوگیری از انحرافات، نیازمند به وجود پیامبر(ص) و ائمه معصومین(س) بود. اما پس از آنها این وظیفه فقهای اسلامی است كه حكومت كنند. بنابراین«حاكمیت باید رسماً به فقها تعلق گیرد.»اما امام(ره) در طرح اندیشه حكومت دینی، هیچ وقت نقش و جایگاه مردم را در این نظام نادیده نگرفته است.در اندیشه سیاسی امام،«اسلامیت» و«جمهوریت» مبنای مشروعیت حكومت دینی است. تاسیس جمهوریت و تحقق دموكراسی به عنوان ارزش های برآمده از مدنیت جدید و هماهنگ كردن آنها با ارزش ها و موازین شریعت اسلامی از اهداف و برنامه های اصلی انقلاب اسلامی به رهبری امام(ره) بود كه به بهترین وجه آن در قالب حكومت جمهوری اسلامی تحقق پیدا كرد.در حقیقت حقوق مبنایی مردم در تعیین سرنوشت سیاسی خود در كنار قوانین اسلامی به رسمیت شناخته شد.تاسیس حكومت دینی مبتنی بر حضور و مشاركت مردم، همواره یكی از اهداف اصلی امام(ره) در طول مبارزات فكری و سیاسی خود بوده است.بر همین اساس ایشان پیش از پیروزی انقلاب اسلامی نوع حكومت مورد نظر خویش را جمهوری معرفی كرده و پس از پیروزی نیز بر جمهوری اسلامی، «نه یك كلمه بیش و نه یك كلمه كم »به عنوان شكل حكومت تأكید می كرد. امام(ره) معتقد بود كه اسلام و حكومت اسلامی در ذات خود، نظامی در بردارنده «دموكراسی »است و دموكراسی واقعی در اسلام است و دموكراسی های شرقی و غربی، تنها مدعیان دموكراسی هستند. برای مثال، امام(ره) در پیامی كه به تاریخ ۲۹/۲/،۵۷ به مناسبت قیام مردم یزد برای ملت ایران فرستاد، خواستار ادامه مبارزه تا زمانی شد كه
«حكومت دموكراسی» به معنی واقعی جایگزین دیكتاتوری ها و خونریزیها شود.واژه «اسلامیت» و «جمهوریت» برای نخستین بار به تاریخ ۲۲/۷/۱۳۵۷ در مصاحبه امام با خبرنگار روزنامه فیگارو مطرح شد. امام در بدو ورود به فرانسه، در پاسخ به این سؤال كه «عمل شما دارای چه جهتی است و چه رژیمی را می خواهید جانشین رژیم شاه كنید؟» نوع حكومت اسلامی را جمهوری اسلامی معرفی كردند.(۵)
امام(ره) از جمهوری اسلامی، نظامی را مراد می كنند كه مردم با شركت در انتخابات، سرنوشت سیاسی خودشان را تعیین می كنند. چنین نظامی نقطه مقابل دیكتاتوری و خودكامگی است؛ بنابراین با این دیدگاه، تعیین حكومت و نخبگان سیاستگذار جزو حقوق ملت است
همچنین امام(ره) در مصاحبه با روزنامه تایمز انگلستان و در پاسخ به این سؤال كه حكومت اسلامی چیست؟ ذكر شده كه حكومت اسلامی، حكومتی مبتنی بر عدل و دموكراسی و... است.(۶) امام (ره) همچنین در مصاحبه با لوموند به تاریخ ۲۲/۸/۱۳۵۷ درباره ماهیت جمهوری می گویند كه «جمهوری به همان معنایی است كه همه جا جمهوری است، لكن این جمهوری بر یك قانون اساسی متكی است كه قانون اسلام باشد. این كه ما جمهوری می گوییم برای این است كه هم شرایط منتخب و هم احكامی كه در ایران جاری می شود، اینها بر اسلام متكی است لكن انتخاب با ملت است.» (۷)در واقع تفسیر امام (ره) از جمهوری اسلامی، قرائتی جدید از آموزه های حكومتی در حوزه اندیشه سیاسی تشیع است. در اندیشه سیاسی امام(ره) «جمهوریت» و «اسلامیت» دو پایه لازم بر استمرار حكومت دینی به حساب می آیند. مراد امام (ره) از دموكراسی این است كه مردم سرنوشت شان را خود به دست گیرند و مظهر این به دست گیری، شركت در انتخابات، اعم از انتخابات مربوط به قانون اساسی، مجلس، ریاست جمهوری و... است. بنابراین از این دیدگاه، دموكراسی بعد جمهوریت حكومت دینی را تشكیل می دهد. بدین ترتیب امام (ره) معتقد هستند كه دموكراسی در درون خود اسلام نهفته است و این طور نیست كه از بیرون به آن تحمیل یا اضافه شود. امام در پاسخ به خبرنگار روزنامه تایمز كه پرسید «دنیای غرب شناخت صحیحی از حكومت اسلامی شما ندارد» پاسخ دادند، «ما خواستار جمهوری اسلامی می باشیم، جمهوری فرم و شكل حكومت را تشكیل می دهد و اسلامی محتوای آن فرم كه قوانین الهی است». (۸)بدین سان امام(ره) از جمهوری اسلامی، نظامی را مراد می كنند كه مردم با شركت در انتخابات، سرنوشت سیاسی خودشان را تعیین می كنند. چنین نظامی نقطه مقابل دیكتاتوری و خودكامگی است؛ بنابراین با این دیدگاه، تعیین حكومت و نخبگان سیاستگذار جزو حقوق ملت است. جمهوری اسلامی نیز كه با آراء عمومی آنان ایجاد شده، باید در كلیه اموراتش متكی بر آراء و دیدگاه مردم باشد. از این رو، مراد از جمهوریت در اندیشه سیاسی امام (ره)، تكیه بر مردم است. ایشان می گوید:«در این جمهوری یك مجلس ملی مركب از منتخبین واقعی مردم، امور مملكت را اداره خواهند كرد.» (۹)البته مشاركت مردم در سرنوشت سیاسی خود، تنها محدود به انتخاب رئیس جمهور، نمایندگان مجلس و نظارت بر عملكرد آنان نیست، بلكه حتی عزل و بركناری آنان را نیز در بر می دارد. امام می گوید:«در جمهوری، حق است و مردم می توانند بگویند نه». (۱۰)«اسلامیت» و «جمهوریت» كه به بهترین شكل در نظام جمهوری اسلامی تحقق پیدا كرد یكی از ابتكارات امام (ره) در حوزه اندیشه اسلامی بوده است. چنین حكومتی از یك سو باید پاسدار حق ملت باشد و از سوی دیگر باید شرایط لازم را بر ارتقاء معنوی، اخلاقی و فكری شهروندان جامعه فراهم كند.

عظیم ایزدی اودلو

منبع : روزنامه همشهری