پلی بین مهندسی و کشاورزی

● بررسی وضعیت بیوتکنولوژی گیاهی در آسیا
بهبود گیاهان زراعی از طریق بیوتکنولوژی مدرن، یکی از بهترین دستاوردهای تحقیق و توسعه (R&D) در زمینه بیوتکنولوژی گیاهی است. در اغلب کشورهای آسیایی، بیوتکنولوژی گیاهی به عنوان یک استراتژی کلیدی در دستیابی به امنیت غذایی و کشاورزی پایدار به شدت مورد توجه قرار گرفته است. اغلب کشورها بخش زیادی از منابع موجود خود را به تحقیق و توسعه در زمینه بیوتکنولوژی کشاورزی اختصاص داده اند. تحقیقات بیوتکنولوژی در بسیاری از کشورها، بر گیاهان زراعی خوراکی و گیاهان زراعی با ارزش تجاری بالا و با هدف رفع نیازمندی های غذایی و کاهش فقر، به ویژه در بین کشاورزان خرده پا، متمرکز شده است. حال پس از ذکر این مقدمه به وضعیت بیوتکنولوژی گیاهی در برخی از کشورهای آسیایی می پردازیم.
● چین
چین به شدت در تحقیقات بیوتکنولوژی کشاورزی سرمایه گذاری کرده است. از لحاظ رده بندی، دومین کشور بعد از ایالات متحده از جهت سرمایه گذاری بخش دولتی در زمینه بیوتکنولوژی (تقریباً ۱۱۲ میلیون دلار امریکا در سال ۱۹۹۹) است. این نشان می دهد که چین به شدت خواستار توسعه بیوتکنولوژی گیاهی است. در اوایل سال ۲۰۰۱، دولتمردان چین گزارش کردند که در نظر دارند برای افزایش تحقیقات بیوتکنولوژی گیاهی، بودجه این بخش را تا ۴۰۰ درصد طی پنج سال آینده بالا ببرند. با توجه به این برنامه، می توان گفت که چین، تقریباً یک سوم از سرمایه گذاری بیوتکنولوژی در بخش دولتی را در جهان در زمینه بیوتکنولوژی به خود اختصاص داده است.
تعداد محققان بیوتکنولوژی کشاورزی چین بسیار زیاد است و فعالیت تحقیق روی تمام موارد کاربرد از جمله کشت بافت، مهندسی ژنتیک، انتخاب به کمک نشانگر، کیت های تشخیصی، میکروبیولوژی، ژنومیکس و دیگر زمینه های مرتبط متمرکز شده است. آزمایشگاه های چین بیش از ۵۰ گونه گیاهی را شناسایی کرده و با وجود بیش از ۱۲۰ ژن عملکردی مورد استفاده در مهندسی ژنتیک گیاهی، چین را به عنوان پیش قراولی در این زمینه معرفی کرده است. از سال ۱۹۹۶ تا ۲۰۰۰ ، ۱۴۱ گیاه زراعی تغییریافته ژنتیکی (GM) توسعه یافته است که ۴۵ مورد از آنها برای آزمایش های مزرعه یی مجوز دریافت کرده اند، ۶۵ مورد برای آزادسازی محیطی و ۳۱ مورد برای تجاری سازی (که ۲۰ مورد آن واریته های پنبه Bt مختلف هستند). فرآورده هایی که قبلاً تجاری شدند شامل پنبه Bt، گوجه فرنگی مقاوم به ویروس و با طول عمر زیاد، اطلسی با رنگ مختلف و فلفل شیرین مقاوم به ویروس هستند.
گیاه اصلاح ژنتیک شده یی که در حال تصویب برای تجاری سازی است، برنج مقاوم به سه آفت عمده برنج چین است (زنجره ساقه، زنجره و بلایت برگ باکتریایی). همچنین آزمون های مزرعه یی برای گیاهان زراعی دیگری همچون برنج، سیب زمینی، سویا، خیار، پاپایا، ذرت و توتون در حال اجرا است. اما در حال حاضر، چین درگیر مسائل قانونی و ایمنی مصرف محصولات GM و پذیرش عمومی است. به طوری که در سال های اخیر هیچ گیاهی مجوز تجاری سازی را نگرفته است و سیاستگذاران به شدت تحت فشار قبول یا رد تجاری سازی گیاهان زراعی اصلاح ژنتیک شده هستند.
● هند
دولت هند از همان اوایل، اهمیت و پتانسیل بیوتکنولوژی را درک کرده و شورای ملی بیوتکنولوژی را در سال ۱۹۸۲ تاسیس و راه اندازی کرد. در سال ۱۹۸۶، این شورا به صورت یک دپارتمان کاملاً نوپا درآمد. دپارتمان بیوتکنولوژی کار تاسیس هفت مرکز بیولوژی مولکولی گیاهی را در سراسر کشور بر عهده گرفت. امروزه در این کشور ۵۰ واحد تحقیقات دولتی در ارتباط با بیوتکنولوژی کشاورزی و به ویژه تکنیک های کشت سلول و بافت وجود دارند. اغلب تحقیقات بیوتکنولوژی گیاهی هند به کشت بافت و ریز ازدیادی، به کارگیری هتروزیس، توسعه هیبریدهای جدید و مواد گیاهی با صفات مناسب و مطلوب و بهبود ژنتیکی گیاهان زراعی مهم اختصاص دارد.
موفقیت هند در تکنیک های کشت بافت و ریزازدیادی منجر به توسعه پارک های تکنولوژی ریز ازدیادی شده است که به عنوان یک مکان برای انتقال موثرتر تکنولوژی به کارآفرینان شامل، آموزش و بومی سازی تکنولوژی برای تکثیر وسیع گیاهان زراعی باغی و درختان مطرح است. پروژه های بین موسساتی نیز صورت گرفته اند که شامل توسعه گیاهان اصلاح ژنتیک شده برای مقاومت به جیمینی ویروس ها در پنبه، انبه و گوجه فرنگی، مقاومت به بیماری تانگرو برنج، مقاومت به کرم غوزه در پنبه، توسعه یک رقم سیب زمینی با ارزش غذایی بالا با یک ترکیب آمینواسیدی متعادل و توسعه روش های مولکولی برای اصلاح هتروزیس هستند. اولین گیاه زراعی GM که به صورت تجاری آزاد شده است، پنبه Bt است که به وسیله کمپانی بذر Maharashrta (MahayCo)و با همکاری شرکت امریکایی مونسانتو نخستین شرکت تجاری سازی محصولات اصلاح ژنتیک شده در دهه ۱۹۹۰ و مناسب سبک در این زمینه توسعه یافته است. مجوز این گیاه در مارس ۲۰۰۲ داده شد.
● اندونزی
در دومین برنامه توسعه درازمدت اندونزی (۲۰۱۹-۱۹۹۴)، امنیت غذایی به عنوان یکی از مهم ترین موضوعات چارچوب توسعه ملی کشاورزی در نظر گرفته شده است. انتظار بر این است که با افزایش رشد ۴/۱ درصدی جمعیت (به ازای هر سال)، میزان مصرف برنج از ۵/۴۸ تا ۵۰ میلیون تن مصرف شده در سال ۲۰۰۰ به ۵۰ تا ۵/۵۷ میلیون تن در سال ۲۰۱۰ برسد. بنابراین اندونزی در جست وجوی تکنولوژی های برتر کشاورزی در جهت افزایش بهره وری کشاورزی است و از این بابت روی بیوتکنولوژی، به عنوان یک راهکار عمده متمرکز شده است. از سال ۱۹۹۴ که دولت اندونزی، بودجه های تشویقی رقابتی را برای تحقیقات بیوتکنولوژی فراهم کرده است، فعالیت های تحقیقاتی در این کشور، رشد چشمگیری را به خود گرفته است.
در حال حاضر چندین موسسه دولتی، بانی تحقیقات بیوتکنولوژی در زمینه گیاهان زراعی خوراکی (به عنوان مثال برنج، ذرت، سیب زمینی شیرین و سویا) و همچنین گیاهان مهم دیگری چون کاکائو و نخل روغنی هستند. تکنیک های کشت بافت گیاهی و ریز ازدیادی به خوبی در چندین آزمایشگاه راه اندازی و بهینه سازی شده است و تولید نهال نخل روغنی در مقیاس تجاری توسعه یافته است. از کیت های تشخیصی، تکنولوژی های آزمایشگاهی و تکنولوژی مارکرهای مولکولی، در بهبود گیاهان زراعی باغی شامل سیر، فلفل، سیب زمینی، مرکبات، موز، انبه و غیره استفاده می شود. تحقیقات در زمینه به کارگیری تکنولوژی های پیشرفته تر DNA نوترکیب نیز در حال پیشرفت است. آزمایش های مزرعه یی محدودی برای تست سیب زمینی و برنج مقاوم به حشره در حال انجام است. اگرچه تاکنون هیچ گیاه زراعی تغییریافته ژنتیکی (GM) به وسیله بخش دولتی به مرحله تجاری نرسیده است اما اندونزی اولین کشور جنوب شرق آسیا خواهد بود که گیاهان زراعی تغییریافته ژنتیکی (GM) را در مقیاس تجاری تولید کرده است. پنبه Bt شرکت مونسانتو هم اکنون در مقیاس تجاری در استان Sulawesi جنوبی در سطحی بیش از ۴ هزار هکتار، کشت می شود. آزمون نهایی مزرعه یی در چندین مکان برای سویا و ذرت نیز به وسیله بخش خصوصی به اتمام رسیده و در مرحله بعدی تصویب قرار دارد.
● فیلیپین
دولت فیلیپین، اواسط دهه ۱۹۸۰ به نقش بالقوه بیوتکنولوژی به عنوان یک تکنولوژی پیشرفته جهت دستیابی به توسعه اقتصادی پایدار پی برد و از آن زمان شروع به سازماندهی آن در کشور کرد. تا به امروز، بیوتکنولوژی به عنوان یک زمینه ارجح، همچنان باقی مانده است. اغلب تحقیقات بیوتکنولوژی در این کشور در زمینه کشت بافت و ریز ازدیادی، کیت های تشخیصی، کنترل زیستی، تکنولوژی مارکرهای مولکولی و مهندسی ژنتیک است. برنامه های جدید تحقیقاتی در زمینه تولید GM روی موارد زیر متمرکز است؛ موز اصلاح ژنتیک شده برای مقاومت به ویروس نوک خوشه، پاپایای مقاوم به ویروس نقطه حلقه یی، پاپایا با صفت رسیدگی دیررس و خصوصیات تغذیه یی بهتر و نارگیل با محتوای اسید لاریک بالا. فیلیپین اولین کشور ASEAN بود که قانون ملی ایمنی زیستی را تدوین کرد و در سال ۱۹۹۰، کمیته ملی ایمنی زیستی فیلیپین برای نظارت و ارزیابی فعالیت های تحقیق و توسعه (R&D) در زمینه موجودات اصلاح ژنتیک شده و گونه های بالقوه خطرناک تشکیل شد. اولین گیاه زراعی تغییریافته ژنتیکی (GM) که از آزمون کمیته ایمنی زیستی عبور کرد، ذرت مونسانتو بود. بالاخره ذرت Bt بعد از گذشت چندین سال از آزمایشات موفق گلخانه و مزرعه، برای کشت تجاری در دسامبر ۲۰۰۲ مجوز دریافت کرد.
● مالزی
در این کشور، بیوتکنولوژی به عنوان پنج تکنولوژی استراتژیک در نظر گرفته شده است و انتظار بر این است که با این تکنولوژی، مالزی بتواند تا سال ۲۰۱۰ به یک کشور پیشرفته صنعتی تبدیل شود. بیوتکنولوژی در مالزی دارای پشتوانه قوی دولتی و منابع مالی لازم برای تحقیق و توسعه، زیرساخت مناسب و توسعه منابع انسانی است. دولت مالزی قویاً بر این باور است که بیوتکنولوژی، کشور را به سمت توسعه اقتصادی سوق خواهد داد. زمینه های عمده تحقیقات در بیوتکنولوژی گیاهی، شامل کشت بافت، تکنولوژی نشانگر مولکولی(marker)، تکنولوژی In Vitro و مهندسی ژنتیک برای اصلاح نباتات است. توسعه گیاهان زراعی اصلاح ژنتیک شده در وهله اول در موسسات تحقیقاتی بخش دولتی و دانشگاه ها صورت می گیرد. پیشرفت عمده یی در توسعه گیاهان زراعی تغییریافته ژنتیکی (GM) همچون برنج، پاپایا، ارکیده، آناناس، نخل روغنی و کائوچو به وجود آمده است. اگرچه هنوز هیچ گیاه زراعی تغییریافته ژنتیکی (GM) رها سازی نشده است اما آزمایشات مزرعه یی محدودی برای پاپایای دیررس در حال انجام است.
● تایلند
تایلند به عنوان یکی از بزرگ ترین صادرکننده های غذای خام در جهان شناخته می شود. واضح است که تایلند تمایل دارد جایگاه خود را در تولید غذای جهانی با افزایش سرمایه گذاری در بخش کشاورزی حفظ کند. اوایل دهه ۱۹۸۰، دولت نقش مهم بیوتکنولوژی را در افزایش بهره رقابتی کشاورزان و صنعت کشاورزی کشور درک و شروع به سازماندهی آن کرد. در سال ۱۹۸۳، مرکز ملی مهندسی ژنتیک و بیوتکنولوژی (Biotech) برای شروع تحقیق و توسعه در این تکنولوژی استراتژیک تاسیس شد. از آن زمان، تایلند در تولید واریته های (رقم های) بهتر گیاهان با استفاده از تکنولوژی ژن و دیگر راهکارهای بیوتکنولوژی بسیار فعال شده است. تحقیقات جدید روی توسعه پاپایای مقاوم به ویروس، گوجه فرنگی و پنبه مقاوم به حشره و برنج مقاوم به شوری و خشکی متمرکز شده است. اگرچه هیچ کدام از اینها به تولید انبوه نرسیده است اما انتظار بر این است که پاپایای مقاوم به ویروس مهم ترین فرآورده GM و اولین گیاه اصلاح ژنتیک شده خواهد بود که به کشاورزان این کشور معرفی خواهد شد.
● ویتنام
دولت ویتنام، بیوتکنولوژی را به شدت مورد توجه قرار داده است. دیدگاه دولت بر این است که بیوتکنولوژی یک پیش نیاز مهم برای دستیابی به اهداف توسعه ملی و تولید غذا، تغذیه، بهداشت و سلامت و حفظ محیط زیست باشد.
بخش زیادی از بیوتکنولوژی گیاهی ویتنام، محصول وارداتی از کشورهای پیشرفته است که در مرحله بومی شدن قرار دارد. استفاده از تکنولوژی های سنتی همچون ریز ازدیادی در شرایط In Vitro، حذف ویروس، تنوع سوماکلونال، کشت بساک و لاین های هاپلوئید که به طور موثر بهره وری گیاهان زراعی را در طول دهه گذشته بهبود داده اند از جمله موارد استفاده از بیوتکنولوژی در این کشور هستند. ویتنام به عنوان دومین صادرکننده بزرگ برنج در دنیا، تمرکز اصلی خود را روی بهبود واریته های برنج خود قرار داده است. موسسه بیوتکنولوژی Hanoi، به همراه سایر موسسات، در حال توسعه واریته های برنج اصلاح ژنتیک شده مقاوم به تنش های زنده و غیرزنده و مقاوم به آفات برنج است. دیگر گیاهان زراعی مورد نظر برای اصلاح، ذرت، یعنی دومین گیاه زراعی خوراکی مهم در ویتنام، میوه جات همچون مرکبات، انبه، پاپایا، سبزیجات برگی، گیاهان زراعی ریشه یی و غده یی شامل سیب زمینی شیرین و کاساوا، نیشکر و سویا است.
● نتیجه
اهمیت بخش کشاورزی در آسیا را نمی توان نادیده گرفت. کشاورزی تقریباً ۲۰ درصد از GDP کل را در آسیا تشکیل می دهد. بر اساس آمارهای بانک جهانی در سال ۲۰۰۱، این میزان به طور متوسط در جهان کمتر از ۵ درصد، در ایالات متحده ۲ درصد و در اروپا ۷ درصد است. به هر صورت، کشاورزی بخشی از اقتصاد کشورها را تشکیل می دهد. همچنین نیروی کار بیشتری در بخش کشاورزی نسبت به سایر بخش ها درگیرند. بر اساس گزارش آژانس توسعه بین الملل ایالات متحده (USAID) در سال ۲۰۰۲ در آسیا، ۵۸ درصد از جمعیت کاری کشورها در بخش کشاورزی درگیرند. درصد زیادی از جمعیت به طور مستقیم و غیرمستقیم با کشاورزی مرتبط هستند (هند ۶۷ درصد، اندونزی ۵۵ درصد، فیلیپین ۷۰ درصد و چین ۷۵ درصد). بر اساس آمارهای فوق هرگونه افزایشی در تولید کشاورزی تاثیری شدید بر زندگی و اقتصاد کشورهای آسیایی خواهد داشت.
این یکی از دلایلی است که دولت های آسیایی در جست وجوی راه های جدید برای بهبود و تقویت بخش کشاورزی خود به شکلی پایدار هستند.
استفاده از بیوتکنولوژی گیاهی در تحقیقات کشاورزی تنها یکی از اجزا در این معادله است. این موارد بیانگر این است که استفاده از بیوتکنولوژی جهت افزایش میزان تولید گیاه زراعی در جهت رفع نیازهای بومی مرتباً در حال افزایش است. حال با این مطالب و این موضوع که اکثر کشورهای آسیایی تمرکز زیادی بر توسعه این بخش از بیوتکنولوژی در کشور خود کرده اند، بایستی به وضعیت بیوتکنولوژی گیاهی در کشور خودمان نگاه کنیم که آیا وضعیت مطلوبی دارد یا خیر؟ آیا می توانیم خود را در این زمینه و با در نظر گرفتن این موضوع که کشور ما خواستار به دست گرفتن سکوی اول علمی و تکنولوژیکی در منطقه خاورمیانه است و افقی ۲۰ ساله را در این زمینه برای خود ترسیم کرده ، با سایر کشورهای آسیایی قیاس کنیم؟ توضیح راجع به این موضوع خارج از حوصله این بحث است و بایستی به صورت کاملاً دقیق و موشکافانه و همه جانبه به آن پرداخته شود.

مهدی رهایی

منبع : روزنامه اعتماد