کتاب های درسی

● ‎نگاهی به روش تهیه‌ی كتاب‌های درسی و كمك‌درسی
ارزیابی چگونگی تهیه‌ی كتاب‌های درسی و كمك‌درسی یا كمك‌آموزشی در ایران به در نظر داشتن وضعیت كنونی نظام آموزشی و شیوه‌ی به كارگیری این كتاب‌ها در فرایند آموزش نیاز دارد. به علاوه، پیش از پرداختن به چنین موضوعی، آگاهی از ویژگی‌های این كتاب‌ها در كشورهای توسعه‌یافته و چگونگی تهیه و به كارگیری آن‌ها در برنامه‌های آموزشی این كشورها ضروری است.
مواد آموزشی را كه برای دوره‌ها‌ی تحصیلی پیش از دانشگاه در كشورهای توسعه یافته منتشر می شود، می‌توان به چند گروه زیر طبقه‌بندی كرد:
۱) مواد آموزشی به عنوان یك طرح آموزشی پیشرفته
این مواد آموزشی، كه بیش‌تر با عنوان بسته‌ی آموزشی از آن‌ها یاد می‌شود، به عنوان طرح یا پروژه‌ی آموزش یك درس معین و اغلب با سرمایه‌گذاری‌های بزرگ و مادی و نیروی انسانی نهادهای پژوهشی دولتی و گاهی بخش خصوصی توانمند طراحی می‌شوند و گروهی از كارشناسان آموزشی درسی خاص آن‌ها را تنظیم می‌كنند. این طرح‌ها ممكن است شامل كتاب دانش‌آموز، كتاب راهنمای معلم و انواع كتاب‌ها و مواد آموزشی تكمیلی باشند كه هر یك نقش خاصی دارند.
برخی از آن‌ها نقش تقویتی و عمق بخشیدن به یادگیری دانش‌آموزان فعال، علاقه‌مند و یا تندآموز را دارند. برخی جبرانی هستند و بیش‌تر برای دانش‌آموزان كندآموز طراحی می‌شوند كه به نوعی در یادگیری با دشواری روبه‌رو هستند. اما بخش عمده‌ی این مواد برای بهره‌گیری طیف گسترده‌ای از دانش‌آموزان طراحی می‌شوند. به علاوه، این مواد ممكن است شامل كتاب‌های اطلاعاتی كمكی برای آسان‌كردن انجام دادن تكلیف‌های درسی روزمره یا طرح‌های چند هفته‌ای دانش‌آموزان نیز باشند. سرانجام، این مواد شامل فیلم، اسلاید، سی‌دی و بسته‌های مربوط به كار عملی و آزمایشگاهی یا كارگاهی نیز هستند.
۲) كتاب‌های درسی بخش خصوصی كه در راستای برنامه‌ی ملی تدوین می‌شود
بیش‌تر كتاب‌های درسی كه در كشورهای خارجی استفاده می‌شود، از این نوع است. این‌ كتاب‌ها با هزینه‌های كم‌تر از سوی ناشران معروف و نویسندگان معتبر تدوین می‌شوند. آن‌گاه گروه‌های گزینش منطقه‌ی آموزشی یا مدرسه، نوع مناسب و برتر آن‌ها را بر اساس استانداردهای آموزشی پذیرفته شده، بر می‌گزیند.
۳) مواد كمك‌درسی بخش خصوصی كه در ارتباط مستقیم با برنامه‌ی درسی ملی است
كتاب‌های كمك درسی نیز اغلب در چارچوب برنامه‌ی ملی، ارزشیابی ملی و استانداردهای آموزشی تدوین می‌شوند. از آن‌جا كه هزینه‌ی فراهم كردن مواد آموزشی مرغوب زیادی است، گستره‌ی محتوای دانشی آن‌ها اغلب طیف وسیعی را در بر می‌گیرد كه بیش از اندازه‌ی نیاز دانش‌آموزان یك گرایش درسی خاص در آن مقطع درسی است. دانش‌آموز خود یا به كمك معلم و یا به كمك نهادها و زمینه‌های رنگی ویژه‌ی موجود در كتاب، موضوع‌های متناسب با رشته‌ی خاص خود را تشخیص می‌أهد. به این ترتیب، فروش كتاب در سطح گسترده‌ای انجام می‌شود و از نظر اقتصادی با صرفه‌تر است.
۴) مواد آموزشی عمومی بخش خصوصی كه در حكم كتاب منبع هستند
این كتاب‌ها كم و بیش برای گروه دانش‌آموزان مربوط به سطح آموزشی معینی قابل استفاده هستند، اما مخصوص برنامه‌ی درسی خاصی نیستند. این‌ كتاب‌ها در حك منبع كتاب‌خانه‌ای برای برآورده كردن حس كنجكاوی و علاقه به مطالعه، آسان كردن انجام دادن تكلیف‌های مدرسی و كارهای طرح‌گونه‌ی چند هفته‌ای به كار می‌روند.
● كتاب‌های درسی و كمك درسی در ایران
برای برسی این موضوع نیز باید به برخی شرایط نظام آموزشی ایران و نقش آن در شكل دادن به كتاب‌های درسی و كمك درسی موجود و اشاعه‌ی آن‌ها در بازار اشاره كرد.
▪ نخست، نظام برنامه‌ریزی درسی ایران تا كنون طرح‌های آموزشی پیشرفته كه در بالا اشاره شد(شماره‌ی ۱)، نداشته است. نهایت كاری كه انجام شده طراحی و تدوین كتاب درسی و كتاب راهنمای معلم است. كتاب‌های راهنمای مطالعه و كتاب كار را، كه گاهی با پشتیبانی آموزش و پرورش از سوی برخی ناشران خصوصی منتشر می‌شود، نیز می‌توان نوع برتر كتاب‌های كمك درسی تسهیل كننده‌ی فهم كتاب درسی دانست كه كم و بیش پر از پرسش‌های چهارگزینه‌ای و آمادگی برای عبور از نظام ارزشیابی كنونی است.
▪ دوم، روش عرضه‌ی مفاهیم و رویكرد آموزشی این كتاب‌ها در جهت مفهوم سازی و پرورش مهارت‌های فرایندی، ذهنی، تفكر نقادانه و به طور كلی مهارت‌های یادگیری تصریح شده در هدف‌های تفصیلی برنامه‌های درسی، نیست. دلیل آن هم روشن است: نظام آموزشی ارزشیابی ما هدف‌مند و ملاك‌محور نیست، بلكه هنجار‌محور است؛ یعنی، هنوز مفهوم سنجش عملكردی در ایران جا نیافتاده و هر آن‌چه در متن كتاب‌های درسی آمده است، همچون نوشته‌های مقدسی به شمار می‌آید و فراگیری تمام آن‌ها مورد ارزشیابی قرار می‌گیرد. در واقع، نظام حاكم در كشور ما كتاب محور است و نه عملكرد محور و این كتاب‌ها قط تا اندازه‌ای دانش‌آموزان را در عبور موفقیت آموز از سد سنجش، كمك می‌كنند.
▪ سوم، در كشورهای توسعه یافته، مانند ایالات متحده‌ی آمریكا، انگلستان و استرالیا، دست‌كم دو سطح تحصیلی پایه و پیشرفته وجود دارد تا پاسخگوی تفاوت‌های فردی و گرایش‌های گوناگون دانش‌آموزان باشد. متاسفانه، كم‌آگاهی برنامه‌ریزان و مترجمان كتاب‌ها‌ی درسی و كمك درسی در ایران از تنوع در گرایش‌های پیش‌بینی شده در برنامه‌های ملی كشورهای توسعه‌یافته و همنچنین عدم تشخصی مسیرهای گوناگون نظام رسمی ارزشیابی آن‌ها، این پندار نادرست را به وجود آورده است كه هر آن‌چه در كتاب خارجی یك مقطع تحصیلی وجود دارد، بخشی از تكلیف تحصیلی تمام دانش‌آموزان آن مقطع است.
▪ چهارم، رعایت مفهوم سازی به جای انتقال مفهوم‌ها، به چند برابر كردن حجم كتاب نیاز دارد كه نه‌ تنها ناشر خصوصی بلكه ناشر دولتی و خود آموزشی و پرورش برای چاپ و عرضه‌ی آن با دشواری روبه‌رو است. از طرف دیگر، شرایطی پیش می‌آید كه حجم كتاب‌های درسی كاهش می‌یابد. فشار شدیدی كه روی طراحان كتاب‌های درسی وزارت آموزش و پرورش وارد می‌آید، موجب می‌شود كه مولفان ضمن حفظ مفهوم‌ها در سطح استاندارد معقول و بین‌المللی، از حجم كتاب بكاهند. به عبارت دیگر، به جای یك كتاب تفصیلی هدفمند و آسان‌فهم، كتاب فشرده‌ای تهیه كنند كه عصاره‌ی غلیظی از مفهوم‌ها و دانش محتوایی را در تعدای معدودی صفحه در بردارد. این وضعین باعث می شود معلم كتاب را نارسا بداند و بازار جزوه گرم شود.
▪ ‏ ‎ پنجم، ناشران ایرانی برای كمك به یادگیری دانش‌آموزان و جبران ابهام‌ها و پیچیدگی‌های كتاب‌های درسی كم حجم و متراكم ایران، كتاب‌های درسی كشورهای خارجی را منبع قرار می‌دهند و از برخی مفاهیم و روش‌های آن‌ها برای كتاب‌هایی به زبان فارسی بهره‌ می‌گیرند. چنین كتاب‌هایی در ایران به كتاب كمك درسی مشهور شده‌اند، حال آن‌كه در اصل كتاب‌ درسی بوده‌اند.
البته، برای جلب مشتری نیز تغییرهای زیادی در كتاب‌های درسی خارجی می‌دهند. یعنی، اغلب به جای تشریح كامل مفهوم‌ها و عرضه‌ی روش‌ها و كاربردها، فقط به گنجاندن برخی مفهوم‌ها و روش‌های آسان كردن به خاطر سپردن آن‌ها بسنده می‌كنند و بخش زیادی از كتاب‌ را به پرسش‌های چهارگزینه‌ای و تمرین‌های سازگار با نظام ارزشیابی حاكم بر كشور، به‌ویژه كنكور سراسری، اختصاص می‌دهند. در این صورت، هرچه بر حجم پرسش‌های چهار گزینه‌ای افزوده شود، ارزش كتاب از نظر پرورش مهارت‌های یادگیری و رعایت هدف‌های آموزشی كاهش می‌یابد.
▪ ‏ ‎ ششم، سرنوشت مواد آموزشی عمومی(شماره‌ی ۳) در ایران در مقایسه با كشورهای خارجی بسیار متفاوت است. همان‌طور كه گفته شد، در آن كشورها این گونه كتاب‌ها به عنوان منبع كتاب‌خانه‌ای برای آسان كردن انجام تكلیف‌های عملی، داده‌پردازی و انجام طرح‌های دانش‌آموزی به كار می‌روند.
در ایران، چون متن این كتاب‌ها و توالی موضوع‌های آن‌ها به برنامه‌ی درسی سازگاری ندارد، برای هدف‌های دیگری به كار می‌روند. از جمله، به عنوان هدیه از سوی والدین برای فرزندان خریداری می‌شوند یا از سوی نهادهای فرهنگی برای كتاب‌خانه‌ی مدرسه خریداری می‌شوند. اما هیچ گونه ارتباطی بین طرح درس معلم و تكلیف‌های عملی دانش‌آموزان با این كتاب‌ها برقرار نمی‌شود. زیرا هزینه كردن زمان دانش‌آموزان برای خواندن این گونه كتاب‌ها نوعی هدر دادن زمان آماده‌سازی آنان برای نظام سنجش حاكم بر كشور است.
● كلام آخر
همان‌طور كه گفته شد، شرایط نابسامان نظام آموزش و سنجش و اثر نامطلوب آن بر حجم كتاب‌های درسی، موجب می‌شود كه بخش خصوصی بازار كتاب و آموزشگاه‌های خصوصی و كلاس‌های پرورش مهارت، در راستای آماده‌سازی برای امتحان‌های سنتی و پرورش مهارت‌های تست‌زنی،‌ فعال شوند.
این بخش، به شیوه‌های پاك و ناپاك، به تدوین و پخش كتاب‌ها و نشریه‌های امتحان‌ ‌محور می‌پردازد. متأسفانه ناشرها و بنگاه‌های بازاری پرزرق و برق كه فقط انگیزه سودآوری دارند، در این راه موفق‌تر هستند. این گروه از ناشران، فقط در اندیشه فراهم آوردن ابزار عبور از " فیلتر" امتحان‌های سنتی و نظام سنجش حاكم هستند و كتاب‌هایی به‌شدت امتحان‌محور تولید می‌كنند و به سودهای سرشار می‌رسند.
بنابراین، چنین تولیدكنندگانی بخش زیادی دانش‌آموزان كشور را به سوی خود جذب می‌كنند. برای خروج از این وضعیت باید تلاش‌های بسیار بزرگی برای اصلاح نظام سنتی سنجش و در پی آن، نظام برنامه‌ریزی درسی، تألیف كتاب‌ درسی و تربیت معلم به عمل آید.

نویسنده: آقای مرتضی خلخالی

منبع : جزیره دانش