پیشگیری از بارداری

جلوگیری از بارداری فرآیند یا تكنیكی است كه از باردار شدن ممانعت می كند. روش های جلوگیری از بارداری جهت كاهش خطر انتقال بیماری های مقاربتی نظیر ایدز نیز مورد استفاده قرار می گیرند.
در واقع، تنها فرآورده پیشگیری از بارداری كه هم خطر بارداری و هم خطر بیماری مقاربتی را به میزان زیادی كاهش می دهد، كاندوم است. امروزه ابزار ها، فرآورده ها و راهكار های گوناگونی برای جلوگیری از بارداری وجود دارند. این موارد به سه گروه عمده تقسیم می شوند. رویكرد های رفتاری، هورمونی و كاربرد مانع.
۱-رویكرد های رفتاری
قبل از پیشرفت طب مدرن و پیدایش ابزار های پیشرفته، جلوگیری از بارداری به اتخاذ شیوه های رفتاری مناسب در زمان فعالیت جنسی محدود می شد. این روش ها، با وجود قدیمی بودن، امروزه همچنان به كار می روند.
● خودداری از آمیزش جنسی به صورت دوره ای
از این روش به روش طبیعی جلوگیری از بارداری یا متد ریتم نیز یاد می شود. در این شیوه، زوج ها از آمیزش جنسی در زمان تخمك گذاری زن، خودداری می كنند. برای اینكه این روش موثر واقع شود، باید تغییرات بدن را پیش از تخمك گذاری به دقت زیر نظر داشت. در افرادی كه دوره های نامنظم عادت ماهیانه دارند، كاربرد موثر این روش دشوار است. در واقع ممكن است نتوان زمان تخمك گذاری را دقیقاً پیش بینی نمود. با توجه به اینكه اسپرم می تواند برای چندین روز در مخاط گردن رحم زنده بماند بنابراین، در این روش، باید در هر ماه به مدت دو هفته از آمیزش جنسی خودداری نمود. در نتیجه این عوامل، میزان حاملگی با این روش بالا خواهد بود مگر اینكه یك زوج باتجربه و با انضباط آن را به كار ببندند. تخمین زده می شود كه ۷/۱ درصد زنان بین ۱۵ تا ۴۴ ساله از این روش برای پیشگیری از بارداری استفاده می كنند. این روش از انتقال بیماری های آمیزشی جلوگیری نمی كند.
● آمیزش منقطع
در این روش، تخلیه اسپرم در خارج از دستگاه تناسلی انجام می شود گرچه حدود دو درصد زوج ها از این روش استفاده می كنند، این شیوه در جلوگیری از بارداری چندان موثر نیست، چرا كه حتی قبل از انزال نیز امكان نشست اسپرم وجود دارد میزان بارداری با این روش بالاست و از سرایت بیماری های آمیزشی هم پیشگیری نمی كند.
۲- روش های هورمونی
در این روش ها، هورمون ها ی طبیعی زنان مهار می شوند تا از تخمك گذاری ممانعت شود. بدین منظور از قرص و جایگزین های طولانی اثر تر مانند دپوپرورا و نورپلنت استفاده می شود.
● قرص های خوراكی جلوگیری از بارداری
در هر دوره عادت ماهیانه، در زمان معین، تخمك رسیده از یكی از تخمدان ها آزاد می شود كه آماده لقاح است. قرص های جلوگیری از بارداری از طریق كنترل هورمونی رها شدن تخمك را مهار می كنند. قرص های خوراكی، ضدبارداری حاوی استروژن و پروژسترون مصنوعی هستند. قرص های معروف به «مینی پیل» فقط حاوی پروژسترون هستند. در هر دو حالت این دارو ها به نحوی ساخته شده اند كه از رها شدن تخمك جلوگیری كنند. بدون وجود تخمك، لقاح اتفاق نخواهد افتاد. قرص های جلوگیری از بارداری با ثابت نگه داشتن سطح هورمونی در سه هفته اول دوره ماهیانه اثر خود را اعمال می كنند. از این رو مصرف روزانه قرص در ساعت معین بسیار مهم است. این امر به ویژه در مورد قرص هایی كه فقط حاوی پروژسترون هستند، صدق می كند. عدم تداوم مصرف و یا از قلم انداختن برخی روز ها امكان تخمك گذاری و باروری را بالا می برد. در حدود ۱۸ درصد زنان آمریكایی كه بین ۱۵ تا ۴۴ سال سن دارند، از قرص های خوراكی ضدبارداری استفاده می كنند. در پاره ای از موارد، تجویز قرص های ضدبارداری خوراكی با هدف درمان برخی بیماری ها و نه پیشگیری از بارداری انجام می شود.
● قرص های جلوگیری از بارداری می توانند:
▪ شدت درد های قاعدگی را كاهش دهند.
▪ تعداد روز ها و مقدار خونریزی قاعدگی را كاهش دهند.
▪ خطر سرطان اندومتر و تخمدان را كاهش دهند.
▪ خطر بیماری های خوش خیم پستان را كاهش دهند.
▪ به كنترل اندومتریوز كمك كنند.
▪ انواع شدید آكنه را بهبود بخشند.
برخی از خانم ها عوارض جانبی معینی را با مصرف قرص های ضدبارداری گزارش می دهند كه این عوارض جانبی شامل نفخ، سردرد، تحریك پذیری، خستگی مفرط، افسردگی، تهوع، افزایش وزن، كاهش میل جنسی، دردناكی پستان ها و لكه بینی و خونریزی در زمانی غیر از خونریزی ماهیانه هستند. قرص های ضدبارداری همچنین می توانند بر روی سیستم گردش خون تاثیر بگذارند. بنابراین سیگاری ها، مبتلایان به دیابت، مبتلایان به میگرن و سایرین باید قبل از آغاز مصرف این قرص ها با پزشك خود مشورت كنند. قرص های خوراكی جلوگیری كننده از بارداری، شكل قابل اعتماد كنترل بارداری هستند. در واقع مصرف صحیح آنها می تواند میزان باروری را تا میزان قابل ملاحظه ای كاهش دهد. با این وجود، میزان باروری در اولین سال مصرف قرص بیش از حد مورد انتظار است. مطالعات نشان می دهد كه در حدود هفت درصد زنان در سال اول مصرف قرص، باردار می شوند.
لازم است یادآوری شود كه قرص های جلوگیری از بارداری، شانس ابتلا به بیماری آمیزشی را كاهش نمی دهند.
● دپو _ پرورا (Depo-Provera)
در پیشگیری از بارداری توسط هورمون، می توان از اشكال تزریقی دارو ها هم استفاده كرد.
دپو _ پرورا رایج ترین شكل تزریقی این داروهاست. این دارو كه هم اكنون توسط ۲ درصد زنان بین سنین ۱۵ تا ۴۴ سالگی مورد استفاده قرار می گیرد، شامل پروژسترون مصنوعی مشابه آن چیزی است كه در قرص های ضدبارداری وجود دارد. هر تزریق برای سه ماه از بارداری جلوگیری می كند. پس از این مدت، زن به سیكل طبیعی ماهیانه خویش باز می گردد. مگر اینكه مجدداً تزریق انجام شود و یا از قرص استفاده گردد. البته بازگشت به حالت عادی می تواند چندین هفته و در برخی موارد چندین ماه به طول انجامد. مانند سایر مواردی كه از هورمون استفاده می شود، ممكن است لكه بینی و خونریزی روی دهد. بررسی های اخیر، كاهش تراكم استخوانی را در زنانی كه دپو _ پرورا مصرف می كنند، نشان می دهد. این امر می تواند در سال های بعدی به پوكی استخوان منجر شود.
دپو _ پرورا در جلوگیری از بارداری بسیار موثر است. در صورت تزریق این دارو، هر سه ماه یك بار، شانس بارداری بسیار پایین خواهد بود. البته شانس ابتلا به بیماری های مقاربتی به قوت خود باقی می ماند.
نورپلنت (Norplant)
نورپلنت یك تكنیك ضدبارداری طولانی اثر است كه از شش كپسول با پوشش سیلیكون و به اندازه چوب كبریت تشكیل شده است. این كپسول ها حاوی نوعی پروژسترون هستند كه در طول پنج سال به تدریج آزاد می شود. این كپسول ها با یك برش كوچك جراحی در زیر پوست قسمت داخلی بازوی زن، درست بالای آرنج كار گذاشته می شوند و باید پس از گذشت پنج سال با روش جراحی از محل خارج شوند. در صورت تمایل می توان زودتر این كار را انجام داد. در صورتی كه كپسول های جدید كار گذاشته نشوند و یا از سایر روش های هورمونی استفاده نشود، در طول سه ماه، بدن به سیكل طبیعی ماهیانه باز می گردد. شایع ترین عارضه جانبی نورپلنت، خونریزی نامنظم ماهیانه است. مشكلات دیگری نظیر افزایش وزن، سردرد، ترشح از پستان ها، افزایش رویش مو های زائد بدن، ریزش موی سر، دردناكی پستان ها، ترشحات دستگاه تناسلی، تهوع، سرگیجه و كیست تخمدان می توانند با مصرف نورپلنت دیده شوند. كیست های تخمدان معمولاً به خودی خود از بین می روند.گرچه كاشتن كپسول ها در زیر پوست، عموماً بسیار آسان است، اما برداشتن آنها می تواند دشوار تر، طولانی تر و ناراحت كننده تر باشد. كمتر از یك درصد زنانی كه از نظر جنسی فعال هستند، از نورپلنت استفاده می كنند. نورپلنت اكثراً در بین زنان جوان كاربرد دارد. برخلاف میزان پایین بارداری، به هیچ وجه از سرایت بیماری های آمیزشی جلوگیری نمی كند. علاوه بر مواردی كه در مورد دپو-پرورا گفته شد، نورپلنت برای پنج سال متوالی كار می كند. بنابراین برخی از مصرف كنندگان برای بررسی منظم به پزشك متخصص زنان مراجعه نخواهند كرد كه این امر می تواند خطر جدی عواقب طولانی مدت و مرگبار بیماری های مقاربتی را افزایش دهد.
۳- روش های ایجاد مانع
سومین رویكرد در پیشگیری از بارداری، استفاده از روش هایی است كه از برخورد اسپرم و تخمك جلوگیری می كنند. این گروه شامل اسپرم كش ها، دیافراگم، اسفنج های ضد بارداری، كلاهك های دهانه رحم، IUD و كاندوم (انواع مردانه و زنانه) است. عقیم سازی زن یا مرد نیز می تواند از برخورد اسپرم و تخمك جلوگیری كند.
● اسپرم كش ها
اسپرم كش ها فرآورده های حاوی ماده نانوكسی نول-۹ (در اغلب موارد) و یا اتوكسی نول هستند. این مواد شیمیایی با تخریب دیواره سلول اسپرم آن را می كشند. این فرآورد ه ها به شكل كف، ژل، كرم، شیاف، فیلم یا قرص در دارو خانه ها فروخته می شوند. در بررسی های آزمایشگاهی، نانوكسی نول _ ۹ در از بین بردن عوامل به وجود آورنده سوزاك، هرپس (تبخال)، ایدز و سایر بیماری های مقاربتی موثر بوده است. اما در موقعیت های واقعی، كاربرد آن به تنهایی در پیشگیری از بیماری های مقاربتی، اثربخشی مطلوبی نداشته است. به علاوه اسپرم كش ها می توانند به پوشش واژن زن آسیب برسانند. برخی بررسی ها، نشان می دهند كه آسیب وارده می تواند خطر ابتلا به بیماری های مقاربتی مانند ایدز را بالا ببرد. استفاده از اسپرم كش ها به تنهایی از بیماری مقاربتی جلوگیری نمی كند و شانس بارداری با آنها به میزان دور از انتظار بالاست.
● دیافراگم، كلاهك گردن رحم و اسفنج های ضدبارداری
این ابزار ها به گونه ای طراحی شده اند كه كرم یا ژل اسپرم كش را در نزدیكی دهانه رحم نگاه داشته، اثر بخشی اسپرم كش را افزایش دهند. اسفنج های ضدبارداری توسط اداره غذا و داروی آمریكا (FDA) تایید شده بودند اما از آنجایی كه اسفنج ها در فرآیند تولید در كارخانه، آلوده به میكروب می شدند، از بازار خارج شدند. تهیه دیافراگم و كلاهك دهانه رحم باید با ارائه نسخه انجام شود و اندازه آنها باید برای هر فرد تعیین شده باشد. تنها حدود ۲/۱ درصد زنان بین ۱۵ تا ۴۴ سال از دیافراگم استفاده می كنند. درصد بسیار كمتری از زنان ازكلاهك گردن رحم استفاده می كنند. گرچه كلاهك ها از دیافراگم ها كوچك تر و راحت تر هستند، اما كمتر قابل اعتمادند و استفاده از آنها دشوارتر است.
امتیاز این ابزار های ضدبارداری این است كه در صورت لزوم بلافاصله در دسترس هستند و الگو های هورمونی طبیعی بدن را به هم نمی زنند. همچنین بررسی ها كاهش خطر بیماری التهابی لگن و بارداری خارج رحمی را در زنانی كه از دیافراگم استفاده می كنند، نشان می دهد.
برخی از خانم ها نسبت به مواد اسپرم كش و یا مواد به كار رفته در دیافراگم و كلاهك گردن رحم، آلرژی نشان می دهند. به علاوه ممكن است عفونت مثانه با كاربرد این ابزا ر ها ایجاد شود. همچنین نشانگان شوك سمی ناشی از سم مترشحه از باكتری استافیلوكوك (گرچه به میزان بسیار كم) با این وسایل گزارش شده است. دیافراگم و كلاهك مصونیت كمی در برابر بیماری های مقاربتی ایجاد می كند و شانس باروری با آنها به ویژه در سال اول استفاده بالاست. یك توضیح برای میزان بالای بارداری در این وسایل این است كه همیشه در دسترس نیستند و ممكن است نتوان از آنها استفاده كرد.
● كاندوم
كاندوم با مسدود كردن راه اسپرم به حفره واژن، از بارداری جلوگیری می كند. كاندوم در انواع زنانه و مردانه موجود است، ولی از آنجا كه نوع زنانه كاندوم كاربرد كمی دارد، در اینجا درباره نوع مردانه آن بحث می شود.
فرم مردانه كاندوم، غشایی است كه آلت تناسلی را در زمان نعوظ می پوشاند و در حین نزدیكی مورد استفاده قرار می گیرد. بیشتر كاندوم ها از لاتكس و عده كمی از روده گوسفند ساخته می شوند. در حدود ۱۳ درصد زنان ۱۵ تا ۴۴ ساله برای پیشگیری از بارداری به كاندومی كه شریك جنسی آنها مورد استفاده قرار می دهد، اكتفا می كنند. به رغم این واقعیت كه كاندوم ارزان، قابل حمل و به راحتی قابل دسترسی است، بسیاری از مردان به دلیل كاهش حساسیت و لذت حاصل از رابطه جنسی به كاربرد آن علاقه ای نشان نمی دهند. همچنین، برای استفاده از كاندوم باید به طور موقت از فعالیت جنسی دست كشید و این امر چندان خوشایند نخواهد بود. برای رسیدن به تاثیر مطلوب باید از كاندوم به طور مرتب استفاده شود. به توصیه مراكز كنترل و پیشگیری از بیماری ها، باید در صددرصد موارد فعالیت جنسی از كاندوم استفاده كرد و استثنایی هم در كار نیست. استفاده بدون قاعده از كاندوم، تفاوت چندانی با عدم استفاده از آن نخواهد داشت.
همچنین باید شیوه استفاده صحیح از كاندوم را یاد گرفت. برای مثال، استفاده از نرم كننده های روغنی می تواند كاندوم هایی را كه در آنها لاتكس به كار رفته است، خراب كند و یكپارچگی آنها را از بین ببرد و بدین ترتیب خطر پارگی كاندوم در حین نزدیكی وجود خواهد داشت.
مصونیتی كه كاندوم در برابر ابتلا به بیماری های مقاربتی ایجاد می كند، محدود است. كاندوم، تقریباً از سرایت ویروس پاپیلومای انسانی، عامل زگیل، كه شایع ترین نوع بیماری مقاربتی ویروسی است، جلوگیری نمی كند. این ویروس، عامل نود درصد سلول های غیرطبیعی در آزمایش پاپ اسمیر و سرطان های دهانه رحم است.
كاندوم همچنین در پیشگیری از ابتلا به كلامیدیا كه شایع ترین عامل میكروبی بیماری های مقاربتی است، وسیله قابل اعتمادی نیست. حال آنكه مصرف صحیح و مداوم كاندوم خطر بیماری هایی چون سوزاك و تبخال تناسلی را كاهش می دهد و وسیله بسیار موثری در پیشگیری از انتقال ویروس ایدز است. متاسفانه اكثراً از كاندوم به طور صحیح و مداوم استفاده نمی شود. در معتبرترین بررسی هایی كه بر روی اثربخشی كاندوم در پیشگیری از انتقال ویروس ایدز انجام شده است، تقریباً نیمی از زوج ها به طور مرتب از كاندوم استفاده نمی كرده اند، گرچه به این امر واقف بوده اند كه شریك جنسی آنها ناقل ویروس ایدز است. در نهایت، مطالعات نشان می دهد كه حدود ۲ الی ۴ درصد كاندوم ها در حین استفاده پاره می شوند یا از محل خود خارج می گردند. حتی در بهترین حالت هم، كاندوم صددرصد از هیچ بیماری مقاربتی، از جمله ایدز، پیشگیری نمی كند.
● عقیم سازی داوطلبانه
وازكتومی در مردان و بستن لوله های تخمدان در زنان، روش های انتخابی جراحی هستند كه از بارداری جلوگیری می كنند. این روش ها فقط در زوج هایی توصیه می شود كه مطمئن هستند دیگر فرزندی نمی خواهند. گرچه این روش ها از بارداری جلوگیری می كنند، اما صددرصد موثر نیستند و مصونیت كامل در برابر بیماری های آمیزشی ایجاد نمی كنند.

مترجم: دكتر زهرا عباسپور تمیجانی

منبع : پایگاه اطلاع رسانی پزشکی ایران سلامت