دشواری انتخاب

می‌گویند درزمان جاهلیت، مردی، بتی از خرما درست كرده بود و آن را می‌پرستید. روزی از سر گرسنگی قسمتی از خرما را كند و خورد و این كار تكرار شد. او از یك سو مایل نبود بت خود را از دست بدهد و از سوی دیگر قضیه گرسنگی بود و خرمای خوشمزه.
ضرب‌المثل مشهور «فلانی هم خدا را می‌خواهد و هم خرما را» از همین قصه ریشه گرفته و اشاره به «دشواری انتخاب» دارد. در علم اقتصاد هم جمله مشهور «ناهار رایگان وجود ندارد» اشاره به این مفهوم دارد كه تحصیل هر نفعی مستلزم پرداخت تاوان و یا مابه ازایی است. این نكته را همه دانشجویان علم اقتصاد در نخستین درس‌های خود فرامی‌گیرند. قصه پر غصه اصلاح بهای بنزین در ایران یادآور همین ضرب‌المثل است. اصلاح بهای بنزین بدون آن كه جامعه ما متحمل مشقات و زحماتی شود، میسر نیست.
۱) شاخص‌ترین اقتصاددان مجلس شورای اسلامی طی مقاله‌ای، ضمن مخالفت با افزایش پیشنهادی بهای بنزین توسط كمیسیون تلفیق، اظهار داشته‌اند كه « بار سال‌ها ضعف و ندانم‌كاری نباید یك‌باره بر سر مردم خراب شود». این نكته درستی است و اتفاقا بر پایه همین استدلال بود كه دولت گذشته به اصلاح تدریجی بهای بنزین اقدام كرده بود. همه كسانی كه جریان‌های اقتصادی كشور را دنبال می‌كنند، به نیكی به یاد دارند كه مجلس هفتم در نخستین اقدام خود به تثبیت بهای ۹ قلم كالا و خدمت و ازجمله حامل‌های انرژی مبادرت كرد و همه انتقادها، توصیه‌ها و تذكرات مشفقانه را ناشنیده گرفت. هم ایشان در مقاله اخیر اعتراف كرده‌اند كه «ادامه وضع موجود به هیچ وجه درست نیست.
نه عقل می‌پذیرد و نه شرع». این هم گزاره درستی است. دو سال پیش نیز درست بود و اكنون نیز درست است.
ادامه فروش بنزین ارزان درگذشته نیز خبط بزرگی بوده و اكنون نیز خبط بزرگ‌‌تری است. در توصیه گزینه بهتر اما ایشان به انتخابی دست می‌زنند كه تحت آن، تصمیم‌گیران به مسیری هدایت می‌شوند كه در علم اقتصاد آن را «تغافل عقلایی» Rational Ignorance می‌نامند.
تغافل عقلائی در مقابل رفتار انتخاب عقلائی Rational Choice بحث مفصلی در علم اقتصاد است.
تغافل عقلائی اشاره دارد به وضعیتی كه در آن «هزینه اطلاع و آگاهی» به منظور انتخاب گزینه بهتر، به روشنی بیش از منافعی است كه از آن تصمیم عقلائی می‌توان انتظار داشت.
فروشندگان كالاها با پیچیده كردن انتخاب از تغافل عقلائی استفاده زیادی می‌كنند.
مثلا اگر تفاوت ارزش میان دو كالای مرغوب و نامرغوب كمتر از هزینه تحقیق برای تشخیص تفاوت بین این دو كالا باشد، در آن صورت مصرف‌كننده عقلائی می‌بیند كه از میان آن دو كالا، یكی را كه سهل‌تر در دسترس است انتخاب كند.
در این حالت، به نفع تولیدكننده كالای نامرغوب است كه مشخصات كالا، نحوه عرضه و بسته‌بندی آن را چنان متعدد و متنوع كند كه خریدار احساس كند اتخاذ تصمیم آگاهانه به زحمت و دردسرش نمی ارزد.
تغافل عقلائی را شما در امور سیاسی هم می‌بینید. مثلا افزایش تعداد مسائلی كه شخص باید در مورد كاندیداهای مختلف بداند تا بتواند به یك انتخاب عقلایی دست بزند، باعث می‌شود كه افراد به نامزد مورد نظر حزب رای بدهند بدون این كه لازم باشد شخصا برای بررسی صلاحیت كاندیداهای گوناگون متحمل زحمت شوند.
۲) روش پیشنهادی مشارالیه برای حل معضل بنزین، كه عینا از مقاله مذكور نقل می‌شود این است كه: «برای ۲ تا ۳ سال به مقداری واردات بنزین تن دهیم. و روزانه معادل ۶۰میلیون لیتر بنزین توزیع كنیم. (در برابر ۷۴میلیون لیتر فعلی) با این مقدار بنزین، تمامی وسایل نقلیه، مصرف تقریبا معمول خویش را دریافت می‌كنند.
در این صورت واردات نصف می‌شود و اگر هر سال ۲۰ تومان اضافه كنیم از یارانه تقریبا ۲۵درصد كاسته می‌شود و به همین ترتیب از بی‌عدالتی دور می‌شویم» اكنون باید دید كه حاصل این روش چیست؟
اولا به دلیل كاهش توزیع بنزین، سهمیه‌بندی آن اجتناب‌ناپذیر خواهد بود و در این صورت بروز پدیده دو قیمتی در این كالا امری بدیهی است.
گذشته از این، هزینه‌های سهمیه بندی و فسادی كه در اعمال هرگونه كنترل مصرف بوجود خواهدآمد، سنگین و غیرقابل اجتناب است. و بالاخره، افزایش ۲۰ تومان در هر سال چگونه می‌تواند یارانه هر لیتر بنزین كه در حال حاضر حدود ۴۵۰ تومان است را معادل ۲۵درصد كاهش دهد.
در این طرح، مشكل اختصاص مبلغ ۳۳۸۰میلیارد تومان از ذخایر كشور به واردات بنزین و گازوئیل برای سال آینده، مشكل قاچاق فرآورده‌های نفتی و دشواری‌های زیست محیطی ناشی از مصرف بی‌رویه بنزین كماكان به قوت خود باقی است.
اینها همه نكاتی است كه به پیچیده كردن انتخاب منتهی می‌شود و تصمیم‌گیران را در مسیر تغافل قرار می‌دهد. تغافلی كه نتیجه‌اش انتخاب آسان‌ترین راه و سهل‌الوصول‌ترین اسلوب است.
اظهارات اخیر سخنگوی دولت در‌خصوص «مخالفت دولت با هرگونه افزایش بهای بنزین در سال آینده» در همین راستا قابل ارزیابی است.
حمایت دولت از سهمیه‌بندی چیزی جز گران شدن بهای بنزین معنا نمی‌شود.
در این صورت، اگرچه مصرف‌كننده بهای بیشتری می‌پردازد، ولی ملامت افزایش قیمت كمتر متوجه دولت و بیشتر شامل حال عوامل واسطه و غیره خواهد بود.
در این جا نیز پیچیدگی امر، تصمیم‌گیری آگاهانه را برای مصرف‌كننده دشوار می‌كند به طوری كه با تغافلی عقلائی به ساده‌ترین روشی كه در آن نفع خود را لحاظ شده می‌بیند، گرایش نشان می‌دهد وبا گزینه‌های دیگر مخالفت می‌ورزد.
۳) تداوم تثبیت بهای بنزین (و از آن مهمتر گازوئیل) و افزایش سالانه ۲۰ تومان به قیمت آن، هیچ گرهی را نخواهد گشود.
كشش تقاضای بنزین در مقابل تغییرات اندك قیمت (۲۰ تومان در هر لیتر) صفر و یا ناچیز است و لذا، مصرف آن مهار نخواهد شد.
تثبیت قیمت بنزین در دو سال اخیر باعث شده است كه «قیمت نسبی» آن در قیاس با سایر كالاها كه علی‌الدوام در حال افزایش قیمت بوده‌اند، ارزان شود. به همین دلیل، اولین افزایش آن باید چنان باشد كه بتواند تقاضا را تا حدودی مهاركند.
عوامل غیرقیمتی كه در مقاله فوق‌الذكر به آنها اشاره و تاكید فراوان شده، تاثیری بطئی، نامحسوس و بلندمدت دارند. صدمات وارده از این معضل چنان سنگین و طاقت‌فرساست كه حل آن توسط عوامل غیرقیمتی شبیه آن است كه خواسته باشیم، سرطان پیشرفته را با قرص آسپیرین معالجه كنیم.

دكتر نیكو گلریز

منبع : روزنامه دنیای اقتصاد