تلاش انگلیس برای تجزیه ایران

تقسیم ایران از ‌آرزوهای دیرینه انگلستان بوده و مقامات بریتانیائی همواره به ‌آن به عنوان راهی برای تضمین امنیت دروازه‌های غربی هند، می‌نگریستند. طرح تقسیم ایران اولین بار ۲۰ سال قبل از انعقاد قرارداد ۱۹۰۷ از سوی «سرهنری دروموند ولف) وزیر مختار انگلیس در تهران به دولت آن كشور پیشنهاد شد .
زمانی «سر ادوارد گری»۱ وزیر خارجه اسبق انگلستان راجع به سیاست خارجی ایران در اواخر دوران قاجار گفته بود:
«ایران خوش نداشت تفاهمی بین بریتانیا و روسیه برقرار باشد. درگذشته وجود خصومت میان دو دولت قدرتمند را كلید رمز مصون ماندن خویش یافته بود و عادت كرده بود كه یكی را به جان دیگری بیندازد و از این راه برای خود فرصت تنفس دست و پا كند...» ۲
این اظهارات بیانگر وضعیتی بود كه دو قدرت روسیه و انگلستان برای ایران در سالهای حاكمیت قاجار بوجود آورده بودند. دولتمردان ایرانی با این رویكرد توانسته بودند حیات و بقای خود را در كنار دو قدرت استعماری مذكور حفظ كنند. حضور این دو كشور در عرصه‌های سیاسی، اقتصادی، مالی، نظامی و سایر شئون ایران، آسیب‌های فراوانی را متوجه حاكمیت ملی و تمامیت ارضی ایران ساخته بود. این آسیب‌ها به ویژه در مواقعی كه میان دو دولت مذكور نوعی اتحاد و تبانی حاصل می‌شود، خرد كننده‌تر بود.
یكی از قراردادهائی كه این دو كشور در دوره اتحاد خود بر سر ایران به امضاء رساندند، معاهده‌ای بود كه در تاریخ ۳۱ اوت ۱۹۰۷ به امضای سرآرتور نیكلسون سفیر انگلیس در روسیه و الكساندرایزولسكی وزیر امور خارجه روسیه رسید و آشكارا ایران را به حوزه نفوذ دو كشور تقسیم نمود.
تقسیم ایران از‌آرزوهای دیرینه انگلستان بوده و مقامات بریتانیائی همواره به ‌آن به عنوان راهی برای تضمین امنیت دروازه‌های غربی هند، می‌نگریستند. طرح تقسیم ایران اولین بار ۲۰ سال قبل از انعقاد قرارداد ۱۹۰۷ از سوی «سرهنری دروموند ولف) وزیر مختار انگلیس در تهران به دولت آن كشور پیشنهاد شد و پس از آن سایر بلندپایگان انگلیسی در جهت اجرا و تحقق آن تلاش كردند.
قرارداد ۱۹۰۷ اصولاً یك پیمان انگلیسی بود. نویسنده كتاب «روس و انگلیس در ایران» راجع به نظر «سرادوارد گری» وزیر خارجه انگلستان درباره قرارداد ۱۹۰۷ و سودی كه آن كشور از قرارداد می‌برد، می‌نویسد:
«... سرادوارد گری سالها صرف دفاع از قراردادی كرد كه خود او همراه با نیكلسون ـ از بانیان عمده آن بودند...» ۳
سرپرسی سایكس كارگزار سیاسی انگلیس در ایران در كتاب خود تحت عنوان تاریخ ایران، تصریح كرده كه «قرارداد ۱۹۰۷ بدون مراجعه و مشاوره با ایران تنظیم شده بود... با امضای این قرارداد انگلستان از موقعیت و مقامی كه در ایران داشت افتاد و او را از آن پس به دیده سوءظن می‌نگریستند.»۴
روسیه و انگلیس پس از امضای قرارداد، تلاش كردند تا اقدام خود را تحت پوشش ایجاد یك جبهه واحد علیه آلمان توجیه كنند. در آن زمان ترس و وحشت از قدرت روزافزون امپراتوری آلمان كه به تدریج به صورت یك خطر جدی برای دول استعمارگر در می‌آمد و بخصوص نفوذ آن كشور در بالكان و عثمانی باعث شد كه رقبای آن دولت یعنی انگلستان، روسیه و فرانسه اختلافات دیرینه‌ی خود را برطرف و زمینه‌ی اتفاق مثلت و ایجاد جبهه‌ی مشترك علیه آلمان را فراهم كنند. دولت فرانسه در این راه پیشقدم شد و در ژانویه ۱۸۹۴ پیمان دوستی و اتحاد با روسیه تزاری منعقد كرد. در ماه مه ۱۹۰۴ نیز یك قرارداد دوستی بین فرانسه و انگلستان منعقد شد و دو دولت اختلافات خود را در شمال افریقا حل كرده و قاره‌ی سیاه را به مناطق نفوذ تقسیم كردند.
اما برطرف كردن اختلافات روسیه و انگلستان در قاره‌ی آسیا از همه مشكلتر بود. دولت فرانسه در نزدیك كردن روسیه و انگلستان كوشش زیادی به كار برد و سرانجام با میانجیگری آن دولت در ۳۱ اوت ۱۹۰۷ سه قرارداد بین ایزولسكی وزیر خارجه روسیه و نیكلسون سفیر انگلستان در سن پترزبورگ به امضا رسید. به موجب قرارداد اول افغانستان در منطقه‌ی نفوذ انگلستان قرار گرفت. طبق قرارداد دوم تبت جزء منطقه‌ی نفوذ روسیه شناخته شد و طبق قرارداد سوم ایران به سه قسمت تقسیم گردید. قسمت شمالی از خط فرضی بین قصر شیرین، اصفهان، یزد، خواف و مرز افغانستان منطقه‌ی نفوذ روسیه شناخته شد؛ قسمت جنوبی از خط فرضی بین بندرعباس، كرمان، بیرجند، ‌زابل و سرحد افغانستان كه دارای ارزش استراتژیكی برای دفاع از هند بود،‌ منطقه‌ی نفوذ انگلستان و قسمت سوم كه شامل كویر و بیابانهای بی‌آب و علف و فاقد اهمیت بود منطقه‌ی بی‌طرف متعلق به دولت ایران شناخته شد. ۵ آن هم بدین منظور بود كه دو دولت تا حدودی با هم فاصله بگیرند و از برخوردهای احتمالی و اختلافاتشان در این منطقه جلوگیری شود.
قرارداد ۱۹۰۷ در شرائطی به امضای لندن و مسكو رسید كه در ایران اركان حكومت مشروطه به خاطر مبارزات مردمی شكل گرفته بود. فرمان برقراری حكومت مشروطه در مرداد ۱۲۸۵ صادر شده بود، اولین مجلس شورا در تاریخ ایران در مهر همان سال تشكیل شده بود، اولین قانون اساسی ایران در دی ماه همان سال تنظیم و تدوین شده بود. از این رو وقتی مظفرالدین شاه متعاقب این تحولات درگذشت، دولتهای روسیه و انگلیس اولین گامهای خود را برای رویاروئی با وضعیت جدید برداشتند.
در ۱۶ سپتامبر ۱۹۰۷ ـ ۱۶ روز پس از امضای قرارداد ـ سفرای روسیه و انگلستان رسماً دولت ایران را از انعقاد قرارداد تقسیم ایران مطلع نمودند. این امر باعث هیجان و ناراحتی شدیدی بین مردم و نمایندگان مجلس گردید و تظاهراتی علیه سیاست دو دولت متجاوز در تهران و شهرستانها صورت گرفت و روزنامه‌های مقالات شدیدی علیه ‌آن منتشر كردند. با اینكه مارلینگ وزیر مختار انگلیس به دولت ایران اطمینان داد كه استقلال و تمامیت ارضی ایران محفوظ خواهد ماند و قرارداد بین دو دولت فقط به منظور جلوگیری از دخالتهای یك دولت ثالث (یعنی آلمان) در امورداخلی ایران می‌باشد، ولی ایرانیان قانع نشدند و وقتی مشیرالدوله‌‌ی پیرنیا وزیر امور خارجه این اظهار نظر را در ۲۴ سپتامبر به اطلاع مجلس شورای ملی رسانید، نمایندگان ملت به اتفاق آراء قرارداد منعقده‌ی بین دو دولت خارجی در مورد ایران را مردود و بی‌اعتبار دانستند. در این مورد محمد‌علی شاه نیز از نظر مجلس پشتیبانی كرد و در نتیجه دولت ایران طی یادداشت دوم نوامبر ۱۹۰۷ به دولتین روسیه و انگلستان اعلام نمود كه چون قرارداد مزبور مابین آن دو دولت انعقاد یافته لذا مواد آن فقط مربوط به خود دولتین مذكور می‌باشد و دولت ایران نظر به استقلال تامه‌ای كه دارد تمام حقوق و آزادی عمل خود را محفوظ می‌دارد و خود را از هر نفوذ و اثری كه قرارداد می‌تواند درباره‌ی ایران داشته باشد مطلقاً مصون و آزاد می‌داند.
اما در این موقع دولت ایران بسیار ضعیف‌تر از آن بود كه بتواند مانع از اجرای قرارداد بین دو دولت متعرض گردد. به این جهت دو دولت به تدریج شروع به اجرای مفاد قرارداد و اشغال مناطق نفوذ خود نمودند و به اعتراضات ایران وقعی ننهادند. نتیجه‌ی مستقیم این قرارداد این بود كه انگلیسی‌ها كه با پشتیبانی از انقلاب مشروطیت وجهه و اعتباری كسب نموده بودند به سرعت آن را از دست داده و از این تاریخ مانند روسهای تزاری منفور و مبغوض افكار عمومی ایران گردیدند.
قرارداد ۱۹۰۷ در شرائط اقتدار انگلیس،‌ شكست روسیه از ژاپن در جنگ ۱۹۰۵ و نیاز روسها به كنار آمدن با انگلیس جهت جلوگیری از فروپاشی خود، و بالاخره روند نهضت مشروطه در ایران همراه با ضعف شدید اقتصادی و سیاسی كشور به امضا رسید. این قرارداد همانگونه كه گفته شد حاوی عقب‌نشینی روسیه تزاری در برابر طرح‌های انگلیس راجع به افغانستان و ایران بود.
پس از انعقاد قرارداد ۱۹۰۷ مطبوعات ایران، انگلستان،‌ روسیه و سایر كشورهای اروپائی و همچنین مقامات این كشورها به صراحت به پیروزی انگلیس در این قرارداد اشاره كردند. علاوه بر آن همه این منابع در گزارش‌ها و تحلیل‌های خود به تجزیه خاك ایران كه ماهیت اصلی قرارداد بود، اشاره كردند.

پی‌نویس‌ها:
۱ـ Sir Edward Gry وزیر خارجه انگلستان از ۱۲۸۴ تا ۱۲۹۵ ش / ۱۹۰۵ تا ۱۹۱۶ .
۲ـ اسنادی درباره هجوم انگلیس و روس به ایران، محمد تركمان،‌ دفتر مطالعات سیاسی و بین‌‌المللی.
۳ـ اسنادی درباره هجوم انگلیس و روس به ایران، محمد تركمان،‌ دفتر مطالعات سیاسی و بین‌‌المللی.
۴ـ تاریخ ایران،‌ ژنرال سرپرسی سایكس / سید‌محمد‌تقی فخر داعی گیلانی، دنیای كتاب، ص ۵۸۵.
۵ـ تاریخ روابط خارجی ایران از ابتدای دوران صفویه تا پایان جنگ دوم جهانی،‌عبدالرضا هوشنگ مهدوی،‌ انتشارات امیركبیر

منبع : خبرگزاری فارس