دنباله دارها

ستارگان دنباله دار بر خلا ف اسم شان به هیچ وجه ستاره و منبع تولید انرژی نیستند و نامگذاریشان فقط به دلیل شکل ظاهریشان است که مثل ستاره ای هستند که دنباله ای داشته باشد ، به طوری که واژه comet از کلمه یونانی kometes به معنی مو و سر گرفته شده است.
این ستارگان جابجا شونده با وجود چهره تماشایی شان که به سرعت تغییر می کند و کاملا" غیر متناوب و نامنظم به نظر می رسند ، نشانی از ترس و خرافات بودند و ظهور ستارگان دنباله دار را علامتی از اتفاقی بزرگ و نا خوشایند می دانستند.
دنباله دارها کره ها یی از گاز و غبار هستند. هنگامی که این کره ی منجمد به خورشید نزدیک می شود، در اثر تصعید گاز ها و غبارها، هاله ای مه آلود در اطراف جسم اصلی دنباله دار(هسته) و دمی بلند در اطراف آن تشکیل می دهند.
معمولا" هر دنباله دار از سه بخش تشکیل شده است:
۱هسته با قطر چند کیلومتر (که به طور مستقیم قابل مشاهده نیست ): کره ای از یخ و گازهای منجمد(با ابعاد میکرو متر)
۲)گیسو که توده سحابی مانند سر دنباله دار است با قطر چند صد هزار کیلومتر که به کمک بر همکنش با تابش خورشیدی قابل آشکار سازی است.
۳)دنباله: برای یک دنباله دار دو نوع دنباله تشخیص داده شده است :
الف) دنباله گرد و غبار که در انعکاس نور خورشید، زرد کمرنگ دیده می شود و همان طیف خورشید را دارد .
ب) دنباله پلاسما (دنباله یونی) که به دلیل وجودمنوکسید کربن یونیزه (co+ ) آبی دیده می شود.طول دنباله ممکن است به صدها میلیون کیلومتر برسد.در قرن هفدهم، با کارهای اساسی کپلر ، نیوتون وهالی مشخص شد که حرکت های عجیب دنباله دارها از همان قوانین حرکت سیارات پیروی می کنند.
هالی با ادامه ی کار موفق شد دوره ی تناوب و مدار دنباله دار درخشانی را که بعدها به نام خودش معروف شد تعیین کند و مشخص شد که این همان دنباله داری است که از سال ها قبل از میلاد به طور تقریبا منظمی با دوره ی تناوب ۷۶سال رصد میشده است.
مدار بیشتر دنباله دارها بیضی بسیار کشیده(با خروج از مرکز بیشتر از ۰/۹)است.مدار بعضی دیگر سهموی و یا هذ لولی است که دنباله دارهای غیر متناوب محسوب می شوند .گاهی از اوقات ممکن است مدار دنباله دار به دلیل گرانش سیارات بزرگی مثل مشتری تغییر کند. مثلا" دنباله دار بلند دوره به یک دنباله دار کوتاه دوره و با خروج از مرکز کمتر تبدیل شود و یا گرانش شدید موجب تکه تکه شدن دنباله دار شود.
(مثل دنباله دار شومیکر- لوی ۹).در سال ۱۵۳۸ میلادی یک پزشک (Jerome Frascator) متوجه شد که دنباله ی دنباله دارها در خلاف جهت خورشید قرار دارد . در قرن هفدهم کپلرعلت آن را فشار تشعشعی خورشید مطرح کرد .مقدار فشار تشعشعی خورشید به اندازه و ترکیب شیمیایی ذره بستگی دارد. مثلا" دنباله ی دنباله دار« آرند-رولند« به دلیل داشتن ذرات گرد و غبار بزرگتر از حد معمول(در ابعاد میلی متری)و فشار تشعشعی ضعیف در امتداد خورشید نبود .
اما بر سر ذرات گرد و غبار چه می آید؟ذرات کوچکتر به وسیله تابش تشعشعی در فضای بین سیارات و ذرات بزرگتر در مدار دنباله دار منشاء پخش می شوند و منشاء بارش های شهابی می گرد ند. مثلا" بارش شهابی بر ساووشی که در حوالی ۲۱و۲۲ مرداد به اوج می رسد مربوط به ذرات دنباله دار « سویفت-تاتل»است.
چگالی متوسط دنباله دار۱gr⁄ cm۳ است بنا بر این فشار تشعشعی خورشید نمی تواند تشکیل دنباله پلاسما را توضیح بدهد. دنباله پلاسما از دنباله گرد و غبار بزرگتر است. و طول آن به صدها میلیون کیلومتر می رسد. در سال ۱۹۵۱ یک اختر شناس آلمانی به نام« لودویک بیرمن» پیشنهاد کرد که پلاسمای خورشیدی که با سرعت بسیار زیاد از خورشید خارج می شود منشاء تشکیل دنباله ی پلاسما است. باد خورشیدی مخلوطی از پروتون ها و الکترون هایی است که سطح خورشید را ترک می کنند و تقریبا" با سرعتkm/s ۴۰۰ حرکت می کنند. چگالی این ذرات در فاصله ی مدار زمین ۱ تا ۱۰ ذره در سانتی متر است.
در سال های گذشته مطالعه ی دنباله دارها خیلی مورد توجه قرار گرفته است. چون هر تئوری که شکل گیری منظومه ی شمسی را توضیح بدهد باید تشکیل هسته های دنباله دار را توضیح بدهد .در سال ۱۹۵۰ یک اختر شناس هلندی به نام یان اورت با مطالعه ی آماری چهل و شش دنباله دار بلند دوره ( با دوره تناوب بیش از ۲۰۰ سال ) متوجه شد که این دنباله دارها از تمام جهات به سوی خورشید می آیند بنابراین منبع شان باید کره ای پیرامون خورشید باشد و از آنجایی که مدار این دنباله دارها بسیار کشیده است پس این کره می بایست دور باشد.
او این موضوع را مطرح کرد که خرده سیارات باقیمانده از سحابی اولیه منظومه شمسی به صورت کره ای، منبع دنباله دارها است. با محاسبات انجام شده این منطقه( که امروزه ابر اورت نامیده می شود) باید در فاصله۲۰۰۰۰ تا۱۰۰۰۰۰ واحد نجومی باشد. شاید تعداد دنباله دارهای ابر اورت به دو تریلیون برسد. در طول عمر منظومه ی شمسی حدود ۵۰۰۰ ستاره از محدوده ی کمتر از۱۰۰۰۰۰ واحد نجومی خورشید گذشته اند.
در چنین وضعی یا دنباله داری توانسته از مدار گرد شش به دور خورشید خارج شده باشد و در فضای بین ستاره ای سرگردان شود ویا به سوی خورشید حرکت کند. بعضی دنباله دارها یا به خورشید برخورد می کنند و یا چنان نزدیک می شوند که منفجر می شوند این دنباله دارها Sungrazers نامیده می شوند .
اما دنباله دارهای کوتاه دوره، تقریبا" در صفحه ی منظومه ی شمسی حرکت می کنند پس منبع آنها نمی تواند ابر اورت باشد. اختر شناسان منبع آنها را قرصی سطح در ورای مدار نپتون (۳۵ تا۴۰ واحد نجومی ) می دانند که ممکن است تا فاصله ۱۰۰ واحد نجومی گسترده شده باشد. جمعیت این کمربند چند صد میلیون تخمین زده می شود.حدود ده سال پیش (۱۹۹۲ م. ) دو اختر شناس سیاره ای از دانشگاه هاروارد موفق به کشف ۲۰ عضو از اجرام این کمربند ( کمربند کویی پر ) شدند.
● کشف دنباله دارها
کاشفان دنباله دارها اغلب آنها را در فواصل دور از خورشید کشف می کنند . معمولا" در آن فاصله دنباله دار، دنباله واضحی ندارد و فقط گیسوی آن به شکل سحابی محو و کوچکی دیده می شود. پس از مطمئن شدن از اینکه جسم رصد شده سحابی یا کهکشان نیست ، باید منتظر ماند تا جابه جایی در آن مشاهده شود.
ضمنا" باید از نزدیک شدن دنباله دارهای تناوبی و مکان آنها با اطلاع بود تا اشتباهی رخ ندهد. کشف دنباله دارها کار سخت و طاقت فرسایی است. آمارها نشان می دهد که معمولا" هر رصد کننده ( با امکانات مطلوب ) برای کشف اولین دنباله دار خود به طور متوسط۴۰۰ ساعت کار رصدی انجام می دهد.
● عبور از مدار یک دنباله دار :‌ رگبار شهاب یا شهاب باران
گاهی زمین از میان مدار بعضی دنباله دارها می گذرد . در این هنگام ذرات دور دنباله دار ( مثل سنگ ها و… )زمین را بمباران می کنند و در جو زمین مشتعل می شوند .این پدیده را رگبار شهاب می نامند و شهاب های زیادی در زمان نسبتاً کوتاهی در مسیرهای تقریباً موازی به جو زمین برخورد میکنند .زمان هر رگبار شهاب در هر سال را می توان پیشگویی کرد نام رگبارهای شهاب برگرفته از صورت فلکی منشأ آنها است رگبار شهاب بزرگ جدید ( یک طوفان شهاب ) رگبار لئوفید نوامبر ۱۹۹۹ بود و انتظار می رفت که هزاران شهاب سنگ در هر ساعت داشته باشد .
● چند دنباله دار مهم
▪ دنباله دار هالی :
دنباله دار هالی یک دنباله دار دوره ای ( متشکل از گاز منجمد و غبار ) است . که به دور خورشید می گردد . اولین بار در ۲۴۰ قبل از میلاد در چین ثبت شد . اما ادموند هالی اولین کسی بود که دوره ای بودن آن را تشخیص داد . آخرین بار در ۱۹۸۶ دیده شد و بار دیگر در ۲۰۶۱ مشاهده خواهد شد . دوره تناوب آن ۷۶ سال است وقتی که زمین از مدار هالی ( هر سال دوبار ) می گذرد . رگبار شهاب اتا اکواریدس و اریونیدس اتفاق می افتد .
▪ شومیکرلوی ۹ ( SHOEMAKER-LEVY۹ )
شومیکرلوی ۹ ( SL-۹ ) یک دنباله دار با دوره تناوب کوتاه است که توسط زوج کارولین شومیکرو دیوید لوی کشف شد وقتی دنباله دار به مشتری بسیار نزدیک شد نیروهای جاذبه ای مشتری بخشی از آن را از آن جدا کردند و قطعات جدا شده آن در طی ۶ روز در ماه جولای ۱۹۹۴ به مشتری اصابت کردند که اشتعال بزرگ اتمسفر مشتری از زمین دیده می شد .
▪ دنباله دار لینیر COMET LINEAR
دنباله دار لینیر معرفی شده به نام C/۱۹۹۴ ( LINEAR ) دنباله داری بود که وقتی به خورشید نزدیک شده از بین رفت . هسته منجمد دنباله دار وقتی که از نزدیکی خورشید در جولای ۲۰۰۰ عبور میکرد تجزیه شد . گرمای زیاد خورشید و از بین رفتن این دنباله دار مؤثرتر از نیروهای جاذبه ای خورشید بود .
▪ دنباله دار هال – باپ HALE – BOPP COMET
هال باپ ( معرفی شده به نام C/۱۹۹۵ S۴ ) یک دنباله دار دوره ای است که به دور خورشید می گردد و برای اولین بار در ۲۳ جولای ۱۹۹۵ مشاهده شد . و توسط دو ستاره شناس آماتور به نامهای آلن هال ( از نیومکزیکو )‌و توماس باپ ( از آریزونا ) کشف شد . این دنباله دار شعاعی در حدود ۴۰ کیلومتر دارد و زمان گردش آن ۴/۱۱ ساعت است و در ۱۹۹۷ برای آخرین بار دیده شده و دیدار بعدی آن در سال ۴۳۷۷ خواهد بود . دوره گردش آن ۲۳۸۰ سال است .
▪ دنباله دار های دیگر
حدود ۶۰۰ دنباله دار تا به امروز مشاهده شده اند و یک دو جین دنباله دار هر سال کشف میشوند اغلب دنباله دارها دوره های بسیار طولانی ( بیشتر از ۲۰۰ سال ) دارند .

مریم جعفرآبادی
http://www.persianastronomy.blogfa.com