اسب ترکمن

جایگاه اسب در جامعه و در فرهنگ و ادب ترکمن درمورد نژاد اسب‌های ترکمن و تاریخچه آن در کتاب‌های گوناگون مطالب زیادی بیان شده است – به خصوص در کتاب تبارنامه اسب ترکمن – به همین لحاظ در اینجا فقط به ذکر چند نکته بسنده می‌شود.
با توجه به جمجمه‌ای که شباهت زیادی به جمجمه اسب ترکمن دارد و توسط باستان‌شناسان کشف شده است که مربوط به ۳۰۰ سال قبل از میلاد می‌باشد، قدمت اجداد اسب ترکمن را افزون‌تر از دوهزار سال تخمین می‌زنند.
به عقیده «برتلف»Berthelef مهد نخستین پرورش اسب ترکمن کوههای تیان‌شان در ترکستان خاوری یا ترکستان چین بوده است و از همین جا اسب و گردونه اسبی به چین راه یافته است.
اسب ترکمن در دو مقطع از تاریخ به شدت ضربه خورده است، یکی از دوره نادرشاه افشار که اسب‌های ترکمن را با سیلمی‌های عرب ترکیب کردند و نژاد جدیدی به نام چناران به‌وجود آوردند. در این باره در کتاب تبارنامه اسب آمده است: «برای رسیدن به هندوستان راه‌های طولانی و طاقت‌فرسا در پیش لشکریان ایران بود و برای طی این مسیر احتیاج به مرکبی بود که قادر باشد این مشکل را حل کند. به این منظور، طبق دستور نادرشاه سیلمی‌های عرب را با مادیانهای ترکمن ترکیب و نژاد جدیدی به نام چناران به وجود آمد.»
« دیگر این که سالهای اخیر به علت ورود اسب‌های خالص پاکستانی که برای مسابقات سرعت در دوره‌های کوتاه مناسب هستند، میدان رقابت برای اسب‌های ترکمن که دارای قدرت و نفس بسیارند تنگ شده و در نتیجه تعدادی از اسبداران ترکمن بدون هیچگونه مطالعه علمی و هدف صحیح شروع به خرید آن برای تخم کشی با مادیانهای ترکمنی کردند واسب دو خونی به وجود آمد. این نوع کشش‌ها اصالت چندین ساله اسب ترکمن را نیز از بین بردهه است.»
« فریر. ج . پ » Ferreier.J.P. بیان می‌کند که : «‌ اسب‌های ترکمن کاملاً آرام و نجیب هستند و عموماً تصور می‌شود این اسب یال ندارند، اما این اشتباه است. واقعیت این است که پوشش‌های سنگین و ضخیم باعث ریختن آن می‌شود. قیمت هر اسب حدود ۱۵ الی ۲۰ لیره است. اما اسب‌هایی نیز پیدا می‌شوند که بین ۴۰۰ تا ۵۰۰ لیره ارزش دارند و یا حتی بیشتر، و با این که برای سرعت تربیت نشده‌اند به خوبی با اسب‌های انگلیسی قادر به مسابقه در مسافت‌های خیلی کوتاه هستند. البته یک ترکمن هیچ‌وقت و به هیچ قیمت اسب خوبی را که دارد نمی‌فروشد.»
«جیمز آبوت» James Abbott در کتاب شرح مسافرت خود می‌گوید: «اسب ترکمن قوی، دارای عضلات به هم فشرده و چشمان زیبا است. راه رفتن آن باشکوه است و رگ و پی‌های درشتی دارد.»
● منزلت اسب در اسلام
اسب در کتاب آسمانی مسلمانان از احترام و جایگاه خاصی برخوردار است. پروردگار در قرآن کریم به اسب تیزتک سوگند خورده است که در نوع خود سخنی بس شورانگیز است: «والعادیات ضبحاً فالموریات قدحاً فالمغیرات صبحاً فاثرن به نقعاً فوسطن به جمعاً» (سوره عادیات آیات ۱ تا ۵) سوگند به اسب‌هائی که در تاختن، نفسشان به شماره می‌افتد و سوگند به اسب‌هائی که به هنگام شتاب، از برخورد سم‌هایشان با سنگ‌ها، آتش برمی‌افروزند. صبحگان (دشمنان حق) را به غارت می‌گیرند و گردوغبار برانگیخته، گرداگرد سپاه دشمن حلقه می‌زنند و آنان را محاصره می‌کنند.
این حیوان نجیب، که از دیرباز در سفر و حضر و در جنگ و صلح، یار دیرین آدمی به شمار می‌رفته است، در همگی ادیان و مذاهب، مورد توجه بسیار بوده است. در قرآن ضرورت نگهداری و تربیت اسب، به صراحت بیان شده و در این خصوص به مسلمانان سفارش شده است: «و اعدّوا لهم ما استطعتم من قوّه و من رباط الخیل ترهبون به عدوّالله و عدوّکم...» (سوره انفال آیه ۶۰) شما (ای مؤمنان) تا جائی که در توان دارید، سلاح‌ها و اسب‌های جنگی آماده سازید تا دشمنان خدا و بدخواهانِ خود را به هراس افکنید.
● جایگاه کنونی اسب
با اینکه منطقه ترکمن‌صحرا هنوز هم به عنوان یکی از مهترین مراکز پرورش و نگهداری اسب به شمار می‌رود، ولی به طور کلی ساختار اجتماعی در رابطه با اسب نسبت به گذشته دگرگون شده است.
مراکز پرورش و نگهداری به مناطق ویژه‌ای محدود شده است و در شهر از رفت و آمد اسب‌ها مطلقاً اثری نیست. این که هر فرد ترکمنی اسب داشته باشد و یا سوارکاری بلد باشد، تصوری بیهوده است، زیرا حضور اسب‌ها تنها در میدان‌های مسابقه شهرهای گنبد کاوس، بندرترکمن و آق قلا خلاصه می‌شود. البته، به غیر از تمرین‌ها که در دشت‌های هموار و سرسبز انجام می‌دهند. شرایط زندگی و نیز هزینه‌های گزاف به هر فردی اجازه داشتن اسب را نمی‌دهد، چون که هزینه‌ نگهداری یک اسب (منظور یک اسب خوب کورس است). از هزینه ماهانه چند خانواده نیز افزون‌تر است.
بنابراین، خیلی از افراد حتی برای یک بار هم سوار اسب نشده‌اند. البته این امر را نمی‌توان دلیل بر کاهش علاقه این قوم به اسب دانست، زیرا حضور چند ده هزار نفری مردم در میدان‌های مسابقه، خود گواه بر این است که عشق به اسب با خون این مردم عجین است و به آسادگی از بین رفتنی نیست.
در مورد آداب و سنن هم، دیگر همچون گذشته نیست. در عروسی‌ها هیچ گونه مسابقه اسب‌سواری برگزار نمی‌شود، و یا مراسمی شبیه به مراسم «کوک بوری» به هیچ عنوان برگزار نمی‌شود، چون نه شرایط موجود چنین مراسمی را ایجاب می‌کند و نه امکانات برگزاری آنها هست.
زیور آلات قیمتی اسب تقریباً دیگر به چشم نمی‌خورد و پوشش‌های آن نیز تنها به اقلام معدودی، محدود می‌شود.
بعد دیگری از قضیه که تا حدی امروزه نیز باقی مانده است، بعد اقتصادی است، یعنی، فردی اگر اسبان خوبی داشته باشد و به پرورش اسب همت گمارد، بی‌گمان پول خوبی از این راه نصیبش خواهد شد.
باری، در هر صورت و تحت هر شرایطی باز هم اسب و ترکمن دو یار ناگسستنی هستند و روابط تنها تحت تأثیر شرایطی اجتماعی در هر دوره به گونه‌ای دیگر متجلی می‌شود.
اسب در زمانی که ترکمن‌ها دستشان از همه جا کوتاه بود، بهترین یاور آنها به شمار می‌رفت و می‌توان گفت، تمام زندگی آنها را تشکیل می‌دارد، و بسیار حق ناشناسی می‌خواهد که انسان یاور دیرینه خود را به دست فراموشی بسپارد، و بحمدالله هنوز این گونه حق ناشناسی در فرهنگ ترکمن جای نگرفته است. پس رابطه به گونه سابق برقرار خواهد بود. یعنی هر جا نام ترکمن به میان آید موجودیت اسب به ذهن خواهد آمد و بالعکس.
● پوشش اسب و نحوه انجام مسابقات:
نظر به اهمیتی که ترکمن به اسب قائل می‌شده است و حتی او را بهتر از خود پرستاری می‌کرد. پوشش‌هایی که برای اسب خود در نظر می‌گرفت، بسیار متعدد و کامل بود، درحالی که خود شاید بیش از یک لا پیراهن مندرس به تن نداشت.
این پوشش‌ها عبارتند از:
۱) درونی‌ترین پوشش اسب را «اچرگی» Ecergi می‌گویند.
۲) بعد از اچرگی، نمد دیگری به نام «گزرمن» Gezermen قرار می‌دهند.
۳) جل و «اورتمن» Ortmrn پوشش‌های بعدی را تشکیل می‌دهند.
تمام این پوشش‌ها را با بندی به نام «قارین باغ» Garinbag (شکم‌بند) به تنگ‌گاه اسب وصل می‌کنند. در زمستان اسب را با نمد سفید بزرگی می‌پوشانند که به آن «بورامه‌کچه» Buremekece می‌گویند. ترکمن‌ها به اسب نعل نمی‌کوبند، چون خاک صحرا نرم است و احتیاجی به نعل ندارد. زین را به زبان ترکمنی ایه‌ر Eyere می‌نامند که رکاب یا اوزنگ Ozeng به آن متصل است. مهار اسب را اویه‌ن Uyen می‌گویند. علاوه بر اینها اسب ترکمن دارای زیورآلات نقره‌ای با آب طلا بود که به اسب زیبائی خاصی می‌داد. این زیورآلات عبارتند از:
۱) آلاغایش: Alagayis نوار چرمی که روی آن را با نقره و طلا آرایش داده، زیور بسیار جالبی که نفیس و گران‌قیمت است و آن را به گردن اسب می‌بستند.
۲) گووس‌بند: Gewisbnd زیوری از طلا و نقره بعد از آلاغایش می‌بندند.
۳) یل فه ویچ: Yelfewic که بر پیشانی اسب می‌بندندو دارای زیوری است از نقره و طلا، که برای دفع مزاحمت حشرات مزاحم استفاده می‌شود.
این روش‌های ویژه در پوشاندن اسب بیشتر از نبودن جایگاه برای اسب و خوی کوچ‌نشینی ترکمن ریشه گرفته و اکنون برای اسبداران به موجب یک ضرورت درآمده است.
مربی اسب را «سیس» Seyis و چابک‌سوار نوجوان را «آت‌اوغلان» Atoglan می‌گویند. کره‌ها را در شش‌ماهگی از شیر گرفته و آنها را با نمد زین کرده و به تدریج با افسار آشنا می‌کنند.
اسب‌ها را نسبت به چابکی و دوام و سن به چند دسته می‌کنند.
مثل «بیرآیلام» Biraylam (یک‌دور)، «ایکی‌آیلام» Ikiaylam (دودور) و غیره.
کرّه یکساله را «طای» Tay گویند، بیست‌ماهه را «قاباقونان» Gabagonan ، کرّه دوساله پرقدرت را «اولی‌قونان» Uligonan ، اسب بزرگ را «اولی»، اسب بزرگ کم‌نفس را «یلدم» Yeldom ، اسب بزرگ پرنفس «اولی‌یلدم»، اسب پرنفس تیزرو را «انه‌سی‌بایراق» Enesibayrag و اسب پرنفس را «چایرچی» Cayirci می‌نامند.

منبع : بانک اطلاعات گردشگری