نگاهی به اعمال عبادی و عرفانی ماه مبارک رمضان

ماه رمضان از دیدگاه اسلام، ماهی است كه منتسب به پروردگار منان می‏باشد و هر كسی حرمت این ماه را نگه دارد، طبعاً مهمان خداوند متعال خواهد بود. اما در نزد سالكان و طی كنندگان راه عرفان، اولین ماه سال خود سازی و آغازین ایام طریق وصل به مقام عبودیت و معرفت می‏باشد. در این باب روایات فراوانی وارد گردیده است.
●بهار قرآن و عرفان
ماه مبارك رمضان، نهمین ماه هجری قمری و مهمترین و شریفترین ماه‏های سال است ودر نزد پیروان ادیان الهی و توحیدی، به ویژه دین حنیف ابراهیمی در جزیرهٔ العرب، از اعتبار و موقعیت ممتازی برخوردار بود و در دین اسلام نیز ارزش و بهای مضاعفی پیدا كرد و علاوه بر وجوب روزه در این ماه شریف، بنا برتصریح قرآن مجید، شب قدر در آن واقع شد و خود قرآن نیز در این شب یك جا بر رسول خدا(ص) نازل گردید و اصولاً ماه رمضان از دیدگاه اسلام، ماهی است كه منتسب به پروردگار منان می‏باشد و هر كسی حرمت این ماه را نگه دارد، طبعاً مهمان خداوند متعال خواهد بود. اما در نزد سالكان و طی كنندگان راه عرفان، اولین ماه سال خود سازی و آغازین ایام طریق وصل به مقام عبودیت و معرفت می‏باشد. در این باب روایات فراوانی وارد گردیده است.
پیامبراكرم(ص) در عظمت و شرافت این ماه عزیز، در خطبه معروف خویش فرمود:
«ایها الناس! انه قد أقبل الیكم شهر الله بالبركهٔ و الرّحمهٔ و المغفرهٔ، شهر هو عند الله افضل الشهور، و ایامه افضل الأیام، و لیالیه أفضل اللیالی، و ساعاته افضل الساعات، و هو شهر دعیتم فیه الی ضیافهٔ اللّه، و جعلتم فیه من اهل كرامهٔ الله...؛ (۱) یعنی: مردم! ماه خدا با بركت و رحمت و بخشش گناهان نزدیك است؛ ماهی كه نزد خدا برترین ماه‏ها، روزهایش برترین روزها، شب‏هایش بهترین شب‏ها و ساعت‏های آن بهترین ساعت‏ها است؛ ماهی كه در آن به میهمانی خدا د عوت شدید و شما را در این ماه از كسانی قرار داده‏اند كه شایسته كرامت خدا هستند...»(۲)
عبدالله بن عباس از پیامبراكرم(ص) درباره فضیلت ماه رمضان و فواید بی شمار آن برای امت اسلام، روایتی نقل كرده است، كه انسان را به شگفتی وامی‏دارد. آن حضرت در فرازی از این حدیث شریف فرمود: «و ان لله تعالی فی آخر كلّ یوم من شهر رمضان عند الافطار ألف ألف عتیق من النّار، فاذا كانت لیلهٔ الجمعهٔ و یوم الجمعهٔ، أعتق فی كلّ ساعهٔ منهما ألف ألف عتیق من النّار، و كلّهم قد استوجبوا العذاب، فاذا كان فی آخر یوم من شهر رمضان أعتق الله فی ذلك الیوم بعدد ما أعتق من اوّل الشّهر الی آخره؛(۳) خداوند متعال در آخر هر روز از ماه رمضان، به هنگام افطار یك میلیون نفر را و در شب جمعه و روز جمعه (در این ماه شریف) در هر ساعت، یك میلیون نفر را كه همگی سزاوار آتش جهنم‏اند، از آتش آزاد می‏كند و هنگامی كه آخرین روز ماه رمضان فرا رسد، در أن روز به تعداد كسانی كه از اول تا أخر ماه رمضان آزا د كرده است، بندگان گناهكار خویش را از آتش جهنم آزاد می‏كند.»
امیرمؤمنان علی بن ابی طالب(ع) در حدیثی فرمود: نگویید رمضان؛ زیرا نمی دانید رمضان چیست؛ و اگر كسی گفت، باید برای كفاره آن، صدقه دهد و روزه بگیرد. بلكه همانطوری كه خداوند متعال فرموده است بگویید: ماه رمضان.(۴)
فضیلت و موقعیت ماه مبارك رمضان، بیش از آن مقداری است كه ما بتوانیم در این مقال بیان كنیم و بدین جهت به همین مقدار بسنده كرده و در این جا تنها به برخی از اعمال عبادی و عرفانی آن اشاره می‏كنیم: الف - پیش از ورود به ماه مبارك رمضان:
آمادگی ورود به ماه خدا و پیدا كردن لیاقت و صلاحیت روحی و روانی جهت حضور در ضیافت الهی در این ماه عزیز، بسیار مهم وقابل توجه است و مؤمنان و عارفان نباید ازآن غافل بمانند. در این باب توصیه و تذكرهایی از سوی معصومین و اولیای ما وارد شده است كه به برخی از آن‏ها اشاره می‏كنیم:
۱- باید روح وروان خود را با دعا، استغفار، تلاوت قرآن كریم، توبه و انابه پذیرای این مهمانی بزرگ بنماییم. عبدالسلام بن صالح هروی، معروف به ابا صلت گفت: در آخرین جمعه ماه شعبان برمولایم امام رضا(ع) وارد شدم و آن حضرت درباره ورود به این ماه و آمادگی درك آن، به من چنین فرمود: یا اباالصلت انّ شعبان قد مضی اكثره و هذا آخر جمعهٔ فیه، فتدارك فیما بقی تقصیرك فیما مضی منه، و علیك بالاقبال علی مایعنیك، و اكثر من الدعاء والاستغفار و تلاوهٔ القرآن، و تب الی اللّه من ذنوبك، لیقبل شهر رمضان الیك و انت مخلص للّه عزّوجلّ، ولا تدعن امانهٔ فی عنقك الا ادیتها، وفی قلبك حقدا علی مؤمن الا نزعته، ولا ذنباً انت مرتكبته الا اقلعت عنه، واتق الله و توكل علیه فی سرك امرك و علانیتك " ومن یتوكل علی اللّه فهو حسبه ان اللّه بالغ امره قد جعل لكل شی‏ء قدرا "(۵) و اكثر من ان تقول فیما بقی من هذا الشهر:"اللهم ان تكن غفرت لنا فیما مضی من شعبان فاغفر لنا فیما بقی منه " فان اللّه تبارك و تعالی یعتق فی هذا الشهر رقابا من النار لحرمهٔ شهر رمضان(۶)
ای ابا صلت! بیشتر شعبان گذشت و این آخرین جمعه آن است؛ كوتاهی گذشته خود را در این ماه جبران كن، بسیار دعا و استغفار كن و خیلی قرآن بخوان؛ و از گناهانت توبه كن، تا وقتی ماه رمضان می‏آید مخلص برای خدا باشی و هیچ امانتی بگردنت نباشد مگر این كه آن را رد كنی و هیچ كینه‏ای از مؤمنی در دلت نباشد مگر این كه آن را از بین ببری و از هر گناهی كه انجام می‏دهی، دست برداری، تقوای خدارا پیشه كن و در نهان و آشكارت به او توكل كن " و كسی كه به خدا توكل كند برای او كافی خواهد بود " و در باقی مانده این ماه، این دعا را زیاد تكرار كن: " خدایا ! اگر در این مدت كه از شعبان گذشته، مارا نبخشیده‏ای، در مدتی كه از آن مانده است مارا بیامرز" زیرا خداوند متعال به احترام ماه رمضان، در این ماه افراد زیادی را از آتش رها می‏كند.(۷)
از امام علی بن ابی طالب(ع) نیز روایت شده است: علیكم فی شهر رمضان بالاستغفار والدعاء، اما الدعاء فیدفع عنكم البلاء، واما الاستغفار فیمحو ذنوبكم.(۸)
۲- وصل شعبان به رمضان‏
می‏توان با روزه گرفتن آخرین روزهای ماه شعبان، این ماه را به ماه رمضان وصل و ثواب روزه هردو ماه را دریافت كرد. از امام جعفر صادق (ع) روایت شد: من صام ثلاثه ایام من آخر شعبان و وصلها بشهر رمضان، كتب اللّه له شهرین متتابعین؛(۹)هركه سه روز آخر ماه شعبا ن را روزه بگیرد و آن را به روزه ماه رمضان وصل نماید، خداوند متعال ثواب دوماه روزه پشت سرهم (هردو ماه شعبان و رمضان) را برای وی منظور می‏نماید.
۳- خواندن دعاهای وارده‏
سید بن طاووس (ره) در اقبال الاعمال گفت: ما از طرق متعدد به این روایت دسترسی پیدا كردیم كه امام صادق(ع) در آخرین شب ماه شعبان و در شب اول ماه رمضان، این دعا را می‏خواند: اللهم انّ هذا الشهر المبارك، الذی انزلت فیه القرآن، وجعلته هدی للناس و بیّنات من الهدی والفرقان قد حضر، فسلمنا فیه و سلمنا منه، و سلمه لنا و تسلمه منا، فی یسر منك و عافیه...(۱۰)
۴- زیارت امام حسین(ع)
براساس روایات متعدد، زیارت حضرت اباعبد الله الحسین(ع) در این ماه عظیم ثواب فراوانی دارد. از جمله در روایتی از امام جعفر صادق(ع) آمده است: زیارت امام حسین(ع) در یكی از شب‏های اول، پانزده و آخر ماه رمضان، موجب عفو و ریزش گناهان انسان می‏گردد و ثواب ح ج و عمره را برای وی در پی خواهد داشت.(۱۱) و در حدیثی دیگر فرمود: من زار قبر الحسین(ع) فی شهر رمضان و مات فی الطریق، لم یعرض و لم یحاسب و یقال له: ادخل الجنه آمنا؛(۱۲) هركه قبر اباعبدالله الحسین(ع) را در ماه رمضان زیارت كند و در این راه بمیرد (در روز قی امت) جلویش گرفته نمی‏شود و از او بازخواست نمی‏گردد و به وی گفته می‏شود: با كمال امنیت و آرامش وارد بهشت شوید.
۵ - شناخت هلال رمضان‏
یكی از وظایف مؤمنان و روزه گیران شناخت هلال رمضان است، تا روز بعد را به عنوان اولین روز ماه مبارك رمضان روزه بگیرند. برای شناخت هلال رمضان، راه‏های فنی و روایی مختلفی وجود دارد كه در این بحث، جای پرداختن به آن‏ها نیست. برخی از علما و دانشمندان شیعه ، از جمله سید بن طاووس(ره) در الاقبال و شیخ كلینی(ره) در الكافی به بعضی از آن‏ها اشاره كرده‏اند.(۱۳)
۶- دعای رؤیت هلال‏
از سنت‏های رایج مؤمنان در آخرین دقایق آخرین روز ماه شعبان، رؤیت هلال رمضان و خواندن دعای مأثوره است. در این باره دعاهای زیادی وارد شده است. از جمله این دعاء كه از رسول خدا(ص) روایت شده است: اللهم اهله علینا بالامن والایمان، والسلامهٔ والاسلام، والعا فیهٔ المجلله ودفع الاسقام، والرزق الواسع، والعون علی الصلاهٔ والصیام والقیام و تلاوهٔ القرآن . اللهم سلمنا لشهر رمضان، و تسلمه منا و سلمنا فیه، حتی ینقضی عنا شهر رمضان، و قد عفوت عنا و غفرت لنا و رحمتنا.(۱۴)
ب - اعمال مشترك ماه مبارك رمضان
۱- خواندن دعا و مناجات‏
دعاها و مناجات فراوانی ازامامان معصوم(ع) در این ماه وارد شده است كه به طور مشترك در تمامی این ماه می‏توان خواند. مانند دعای: اللهم ارزقنی حج بیتك الحرام...، پس از هر نماز واجب؛ دعای: یا علی یا عظیم، یا غفور یا رحیم...؛ پس از هر نماز واجب؛ دعای: الل هم ادخل علی اهل القبور السّرور...، پس از هر نماز واجب و دعای: اللهم لك صمت و علی رزقك افطرت و علیك توكلت فتقبل منی، به هنگام افطار.(۱۵)
۲- خواندن قرآن‏
ماه رمضان، ماه نزول قرآن است. بدین لحاظ سفارش فراوان در خواندن قرآن و تدبر وتفكر در آن شده است و چه خوب است كه مؤمنان در هرچند روز، و حتی در هرروز یك ختم قرآن نمایند. امام محمد باقر(ع) در روایتی فرمود:لكل شی‏ء ربیع، و ربیع القرآن شهر رمضان؛(۱۶) برا ی هرچیزی بهار است، و بهار قرآن ماه رمضان می‏باشد.
برخی از ائمه اطهار(ع) در این ماه، چهل ختم قرآن و حتی گاهی زیادتر از آن انجام می دادند.(۱۷)
۳- ذكر استغفار و گفتن "لا اله الا الله" و صلوات فرستادن بر محمد و آل محمد(ص).(۱۸)
۴- صدقه دادن و افطار دهی به روزه داران، اگر چه به چند دانه خرما و یا شربتی از آب باشد. پیامبر اكرم(ص) در روایتی فرمود: من فطر فی هذا الشهر مؤمنا صائماً، كان له بذلك عند اللّه عزّو جلّ عتق رقبهٔ مؤمنهٔ، و مغفرهٔ لما مضی من ذنوبه. فقیل: یا رسول اللّه لیس كلن ا نقدر ان نفطر صائما؟ فقال: انّ اللّه تبارك و تعالی كریم یعطی هذا الثواب منكم من لم یقدر الاّ علی مذقهٔ من لبن یفطر بها صائماً، او شربهٔ من ماء عذب، او تمیرات لایقدر علی اكثر من ذلك.(۱۹)۵ - خواندن نمازهای مستحبی‏
ماه رمضان، فرصت مناسبی برای نماز و راز و نیاز بامعبود محبوب است، به ویژه قضای نمازهای واجب فراموش شده و یا ترك شده. هم چنین بجا آوردن نمازهای مستحبی فراوانی كه برای این ماه تعیین شده است. مانند خواندن هزار ركعت نماز در مجموع این ماه شریف. بدین گونه كه در دهه اول و دهه دوم در هر شبی بیست ركعت خوانده شود، كه هر دو ركعت به یك سلام باشد؛ كه هشت ركعت آن را پس از نماز مغرب و دوازده ركعت آن را پس از نماز عشاء به جا آورد.
در دهه سوم، در هر شبی سی ركعت، به مانند شب های دهه اول و دهه دوم، كه مجموع آن‏ها، هفتصد ركعت می‏گردد و باقی مانده را كه سیصد ركعت می‏باشد در سه شب قدر، و هر شبی یكصد ركعت به جا آورد.(۲۰)
گفتنی است، كه این نماز، غیر از نمازهای مستحبی معمولی، مانند غفیله و نافله است، كه آن‏ها نیز به جای خویش اقامه گردند.
۶- صله رحم و دیدار از والدین و فامیلان نزدیك و زیارت برادران مؤمن.
۷- زیارت معصومین(ع)، به ویژه امیرمؤمنان(ع) و امام حسین(ع).(۲۱)
۸ - اعتكاف‏
در تمام ایام ماه مبارك رمضان، به خصوص در دهه سوم این ماه شریف، اعتكاف در مساجد از سنت می‏باشد.(۲۲)
به هر روی، این ماه، ماه عبادت و بندگی در درگاه خدای سبحان است وبزرگان و پیشوایان معصوم ما برای آن اهمیت ویژه‏ای قایل بوده و حساب خاصی برای آن باز می‏نمودند. در روایتی ازامام صادق (ع) آمده است: كان علی بن الحسین(ع) اذا كان شهر رمضان لم یتكلم الّا بالدعاء ، والتسبیح، والاستغفار، والتكبیر فاذا افطر قال: اللهم ان شئت ان تفعل فعلت؛(۲۳) امام زین العابدین(ع) سیره‏اش به این بود هرگاه ماه رمضان می‏رسید، سخنی نمی‏گفت مگر به دعاء، تسبیح، استغفار و تكبیر. همین كه وقت افطار می‏رسید می‏گفت: خدایا اگر بخواهی (چیزی را) انجام دهی می‏دهی.
آنان كه معصوم و پاك و پاكیزه سرشت بودند چنین رفتار و كرداری داشتند، ماها كه جایزالخطا و پرونده اعمالمان سنگین و تیره است، باید بیشتر به فكر خود بوده و از فیوضات ارزشمند این ماه شریف بهره فراوان تری ببریم ولذا هرچه می‏توانیم باید تلاش و كوشش كنیم و ذخیره ‏ای از این ماه برای آخرت خویش تهیه كرده و خود را از گمراهی و ارتكاب به معصیت دور نگه داریم. ج - اعمال لیالی قدر
شب های قدر (نوزدهم، بیست و یكم و بیست و سوم ماه رمضان) شب‏های بزرگ و شریف سال است و در تمامی سال، شبی به عظمت و فضیلت آن‏ها نمی‏رسد و عمل عبادی در این شب، بهتر از عمل در هزار ماه است و در چنین شبی قرآن كریم بر پیامبراكرم(ص) نازل گردید و قلب شریف آن حضرت با انوار آیات الهی منور گردید. هم چنین در شب قدر، تقدیر امور سال از سوی پروردگار متعال انجام می‏گیرد و فرشتگان و روح (كه اعظم فرشتگان است) در این شب به اذن پروردگار متعال بر زمین نازل‏شوند و به محضر امام زمان(ع) مشرف شده و آن چه برای هر كسی مقدر شد ه است، بر امام زمان(ع) عرضه می‏كنند. سوره قدر (نود و هفتمین سوره قرآن مجید) در خصوص همین شب نازل گردید.
به هر روی، أعمال و عبادات شب‏های قدر بر دو دسته‏اند:
دسته اول: اعمالی كه به طور مشترك، در هر سه شب انجام می‏گیرند.
دسته دوم: اعمال مخصوص هر یك از سه شب قدر.
اما اعمال مشترك لیالی قدر عبارتند از:
۱- غسل‏
بهتر است مقارن غروب آفتاب روز قبل، این غسل را انجام دهد و با همان، نماز مغرب شب نوزدهم را به جای آورد.
۲- نماز شب قدر
این نماز دو ركعت است، كه در هر ركعت پس از حمد، هفت بار سوره توحید را قرائت كند و پس از سلام، هفتاد بار بگوید: استغفراللّه و اتوب الیه‏
۳- قرآن به سر نمودن و خدا را به معصومین(ع) سوگند دادن‏
۴- زیارت مخصوص امام حسین(ع)
۵ - شب زنده داری(احیاء)
۶- صد ركعت نماز، به پنجاه سلام، كه در هر ركعت پس از حمد، ده بار سوره توحید را قرائت كند
۷- خواندن دعای جوشن كبیر
۸- خواندن دعاهای وارده دیگر
اما اعمال مخصوص هریك از سه شب قدر:
الف - شب نوزدهم ماه رمضان
اعمال عبادی این شب بزرگ، عبارتند از:
۱- صد بار استغفار
۲- صد بار لعن بر قاتلان امیرمؤمنان(ع) (اللهم العن قتلهٔ امیرالمؤمنین)
۳- خواندن دعای: اَللهم اجعل فیما تقضی و تقدّر...
۴- خواندن دعاهای مأثوره دیگر. ب - شب بیست و یكم ماه رمضان، دومین شب قدر
فضیلت شب بیست و یكم ماه رمضان از فضیلت شب نوزدهم ماه رمضان زیادتر است.اعمال مشتركه‏ای كه در آن جا ذكر كرده‏ایم، برای شب بیست و یكم نیز جاری است.
از روایات متعدد به دست می‏آید، كه شب قدر، یكی از دو شب بیست و یكم و بیست و سوم ماه رمضان است. از باب نمونه، به این دو روایت توجه فرمایید:
۱- عن حمران قال: سئلت أبا عبدالله(ع) عن لیلهٔ القدر، قال: هی فی اِحدی و عشرین و ثلاث و عشرین.
۲- عن عبدالواحد بن المختار الانصاری قال: قلت لابی جعفر(ع): أخبرنی عن لیلهٔ القدر، قال: التمسها فی لیلهٔ اِحدی و عشرین و ثلاث و عشرین، فقلت: أفردهالی، فقال: و ما علیك أن تجتهد فی لیلتین.
▪به هر روی، اعمال این شب عظیم عبارتند از:
۱- آغاز اعتكاف در مسجد.
۲- رفتن به سوی مرقد مطهر اباعبدالله الحسین(ع) و شب زنده داری در آن مكان شریف.
۳- خواندن این دعا در هر شب از دهه آخر ماه رمضان: اعوذ بجلال وجهك الكریم ان ینقضی عنی...
۴- خواندن این دعا: اشهد ان لا اله الّا اللّه وحده لا شریك له، و اشهد انّ محمّداً عبده و رسوله و اشهد انّ الجنهٔ حق و...
۵ - خواندن این دعا، پس از هر فرائض و نوافل: اللهم أدّعنا حقّ ما مضی...
۶- خواندن این دعا در هر شب از دهه آخر ماه رمضان: اللهم انّك قلت فی كتابك المنزل شهر رمضان...
۷- خواندن دعای: یا مولج اللیل فی النهار و مولج النهار فی اللیل...
۸ - خواندن دعای: لا اله الا الله مدبر الامور،و مصرف الدهور و...
ج - شب بیست و سوم ماه مبارك رمضان: سومین شب قدر.
گرچه وجود شب قدر در میان سه شب از ماه مبارك رمضان، یعنی شب‏های نوزدهم، بیست و یكم و بیست و سوم محتمل است، ولیكن احتمال دو شب آخری بیشتر است.
هم چنین در بین دو شب آخر، شب بیست و سوم احتمالش بیشتر است. بلكه از برخی روایات و توصیه های پیامبر(ص) و امامان معصوم(ع) به اصحاب و خانواده خویش، به دست می‏آید كه شب قدر، متعیناً شب بیست و سوم ماه رمضان است.
ضمره انصاری از پدرش روایت كرد، كه وی از پیامبراكرم(ص) شنیده است كه شب قدر، شب بیست و سوم است.
هم چنین " زراره " از عبدالواحد بن مختار انصاری روایت كرد: سألت اباجعفر(ع) عن لیلهٔ القدر، فقال: أخبرك و اللّه ثم لا أعمی علیك، هی اول لیلهٔ من السّبع الآخر؛ از امام محمد باقر(ع) پرسیدم: شب قدر چه شبی است؟ آن حضرت فرمود: به خدا سوگند، تو را به آن خبر می‏ده م. پس فراموشت نشود و آن نخستین شب هفته آخر (ماه رمضان) است.
زراره پس از نقل حدیث گفت: آن ماه رمضان، بیست و نه روز بود. بنابراین نخستین شب هفته آخر، همان شب بیست و سوم خواهد بود. اما از این كه معصومین(ع) آن را بالخصوص تعیین نمی كردند، بدین جهت بود كه مسلمانان از این ماه شریف، مخصوصاً در این سه شب بزرگ رمضان، با ش ب زنده داری و عبادت زیاد، ثواب بیشتری نصیب خود نمایند.
به هر روی این شب به مانند شب های قدر دیگر، أعمال مشترك و أعمال ویژه‏ای دارد، كه اعمال مشترك آن‏ها را در شب نوزدهم بیان كردیم.
●اما اعمال ویژه این شب عبارتند از:
۱- غسل.
برید بن معاویه نقل كرد كه امام صادق(ع) را دیدم كه یك بار در سر شب و یك بار در آخر شب بیست و سوم ماه رمضان غسل نمود.
۲- خواندن دعایی كه در آثار علما و محدثین قدیم شیعه یافت شده است: اللهم اِن كانَ الشّك فی أنّ لیلهٔ القدر فیها أو فیما تقدّمها واقع، فانه فیك وفی وحدانیك...
۳- خواندن دعای روایت شده از رسول خدا(ص): َسبوح قدّوس رِبُّ الملائكهٔ و الرّوح...
۴- خواندن دعای دهه آخر ماه رمضان: َیا ربّ لیلهٔ القدر و جاعلها خیراً من الف شهر...
۵ - خواندن دعای: اللهم اِیاكَ تعمدت اللیلهٔ بحاجتی و بك انزلت فقری...
۶- خواندن دعای: اللهم اجعلنی من أوفر عبادك نصیباً من كل خیر...
۷- خواندن دعای: اسألك مسألهٔ المسكین المستكین، و ابتهل الیك...
۸ - خواندن دعای: اللهم ِاِنی اسئلك سئوال المسكین المستكین، و ابتغی الیك...
۹- خواندن دعای: اللهمِ اجعل فیما تقضی و فیما تقدّر من الامر المحتوم...
۱۰ - قرائت سوره های عنكبوت، روم و دخان و هزار بار سوره قدر.
۱۱- دعای امام حسن(ع) در شب قدر: یا باطناً فی ظهوره و یا ظاهراً فی بطونه...
۱۲- زیارت امام حسین(ع).
۱۳- دعا برای هدایت گمراهان و دعا برای استمرار و استحكام توفیق اهل توفیق و ایمان.
۱۴- شب زنده داری و عبادت در مسجد.
۱۵- خواندن و تكرار كردن دعای فرج آقا امام زمان(عج): اللهم كن لولیك الحجهٔ بن الحسن(ع)...
۱۶- خواندن دعای: اللهم امدد فی عمری و اوسع فی رزقی...(۲۴)
از خداوند منان مسئلت می‏نماییم كه ما و همه مومنان و پیروان مكتب اهل بیت(ع) را در این ماه عزیز و شریف، مهمان ضیافت و خوان گسترده خویش قرارداده و با بخشایش گناهان و خطایای ما، سعادت دنیا و آخرت را نصیبمان بفرماید و قلب نازنین مولا و سرورمان حضرت حجهٔ بن ال حسن(ارواحنا لمقدمه الفداه) را از ما خشنود و راضی بگرداند.

نویسنده: سید تقی واردی
پی‏نوشت‏ها:
- ۱. الاقبال بالاعمال الحسنه (سید بن طاووس)، ج‏۱، ص ۲۶.
۲. ترجمه المراقبات (میرزا جواد ملكی تبریزی)، ص ۲۱۱؛ مفاتیح الجنان (شیخ عباس قمی)، فضیلت ماه رمضان.
۳. الاقبال بالاعمال الحسنه، ج ۱، ص ۲۴.
۴. همان، ص ۲۸.
۵. سوره طلاق، آیه ۳۶.
۶. الاقبال بالاعمال الحسنه، ج ۱، ص ۴۲.
۷. ترجمه المراقبات، ص ۱۹۰.
۸. الكافی (شیخ كلینی)، ج ۴، ص ۸۸ ؛ الاقبال بالاعمال الحسنه، ج ۱، ص ۶۹.
۹. الاقبال بالاعمال الحسنه، ج ۱، ص ۴۳.
۱۰. همان، ص ۴۳.
۱۱. همان، ص ۴۶.
۱۲. كامل الزیارات - ابن قولویه - ص ۵۴۶.
۱۳. الكافی، ج ۴ ص ۷۸ ؛الاقبال بالاعمال الحسنه، ج ۱، ص ۵۶.
۱۴. الاقبال بالاعمال الحسنه، ج ۱، ص ۶۲ ؛ الكافی، ج ۴، ص ۷۰؛ من لایحضره الفقیه - شیخ صدوق - ج ۲،ص ۹۶.
۱۵. مفاتیح الجنان، اعمال مشترك ماه رمضان ؛ الاقبال بالاعمال الحسنه،ج ۱، ص ۲۴۶.
۱۶. الكافی، ج ۲، ص ۶۳۰.
۱۷. الاقبال بالاعمال الحسنه، ج ۱، ص ۲۳۱.
۱۸. مفاتیح الجنان، اعمال مشترك ماه رمضان ؛ترجمه المراقبات، ص ۲۴۳.
۱۹. الاقبال بالاعمال الحسنه، ج ۱، ص ۳۸ ؛ترجمه المراقبات؛ ص ۲۸۰؛ المحاسن - البرقی - ج ۲،ص ۳۹۶.
۲۰. وقایع الایام ( شیخ عباس قمی)، ص ۱۵؛ الاقبال بالاعمال الحسنه،ج ۱،ص ۴۶؛ ترجمه المراقبات، ص ۲۶۷.
۲۱. الاقبال بالاعمال الحسنه، ج ۱، ص ۴۵.
۲۲. همان، ص ۲۳۰.
۲۳. الصحیفه السجادیه (ابطحی)، ص ۳۱۳.
۲۴. نك: الكافی ( شیخ كلینی)، ج ۲ ؛ الاقبال بالاعمال الحسنه (سید بن طاووس)، ج‏۱، از ص ۳۱۳ الی ۳۸۷ ؛ مفاتیح الجنان (شیخ عباس قمی)، اعمال شب بیست و یكم ماه رمضان ؛ وقایع الایام (شیخ عباس قمی)، از ص ۳۸ الی ۴۵.
منبع:ماهنامه پاسدار اسلام ، شماره ۲۸۶

منبع : خبرگزاری فارس