رژیم غذایی در بیماران دیابتی

بیماری دیابت یكی از شایع ترین بیماری های غدد درون ریز است. اكثر افراد درگیر با این بیماری چنانچه برنامه غذایی مناسبی را انتخاب كنند، بروز مشكلات را به طرز قابل توجهی كاهش می دهند. مشكل اساسی اینجاست كه با تشخیص دیابت ، در موقعیتی قرار می گیریم كه باید عادات غذایی خود را تغییر بدهیم. هر تغییری در ابتدا سخت است ولی از آنجایی كه پدیده " عادت " در امور زندگی مربوط به انسان ها موثر است، بدن به زودی با شرایط جدید وفق پیدا می كند و هنگامی كه مشكلات فرد در اثر این رعایت توصیه ها برطرف می شود، تمایل به داشتن رژیم غذایی مخصوص بیشتر می شود.
در این موارد مشاوره تغذیه لازم است. کارشناس تغذیه به بیمار یاد خواهد داد تا جیره غذایی برخی مواد غذایی را در برنامه غذایی خود تعیین نماید. از آنجایی كه هیچ گروه غذایی به تنهایی قادر نیست تا تمام مواد مغذی مورد نیاز برای بدن را تامین كند ، بنابراین استفاده از یك رژیم غذایی کامل ، افراد مبتلا به این بیماری را در وضعیت خوبی از نظر سلامتی قرار خواهد داد.
توصیه هایی كه در زیر به آنها اشاره خواهیم كرد، برای افراد مبتلا به هر دو نوع دیابت ( نوع ? یا وابسته به انسولین IDDM* و نوع ? یا غیر وابسته به انسولین NIDDM** ) موثر است. همچنین افراد با دیابت بارداری (GDM ) و افرادی كه میزان قند خون آنها در حد مرزی است ( ***IGT ) می توانند از این توصیه ها بهره ببرند .
• كالری
هر ماده مغذی انرژی زایی كه برای انرژی مصرف نشود، به صورت چربی ذخیره می شود ، بنابراین باید سعی کرد بین كالری دریافتی با سوخت آن در بدن توازن برقرار شود. برای افرادی كه انسولین اگزوژن استفاده می كنند، جلوگیری از افزایش وزن یك هدف اساسی است و برای افرادی مبتلا به دیابت نوع ۲ ، كاهش وزن با توجه به وزن اولیه نمایانگر كاهش در هایپرگلیسمی ( بالا بودن قند خون )، مقاومت انسولین ، اختلالات چربی و بالا بودن فشار خون بوده است. به عنوان مثال یك كالری مناسب برای كودكان باید انرژی لازم برای رشد و نمو آنها را فراهم کند و وعده های غذایی كودكان نباید از نظر انرژی محدودیتی داشته باشد. از این رو به خصوص در مورد كودكان استفاده از مشاوره تغذیه ضروری است. محدودیت كالری و كاهش وزن در حدود ?-? كیلوگرم ، نشانه های خوبی را در كنترل دیابت نشان می دهد، حتی اگر یك وزن مطلوب به دست نیاید.
• كربوهیدرات ها
دریافت كافی كربوهیدرات ها تا ?? درصد كالری روزانه توصیه می شود. حبوبات ، غلات، سبزیجات و میوه ها منابع خوبی برای ویتامین ها، املاح و فیبر هستند.مصرف كربوهیدرات های ساده را باید تا ? درصد از کل كالری روزانه کاهش داد. این مواد شامل قند، شكر، مربا، شیرینی ها و... هستند كه قند آنها نسبت به كربوهیدرات های پیچیده ( نان، غلات، ماكارونی ) سریع تر وارد خون می شود ، بنابراین افزایش سریع قند خون را به دنبال خواهد داشت.بد نیست در اینجا اندكی راجع به قند های مصنوعی كه فاقد کالری هستند و قند خون را افزایش نمی دهند، صحبت كنیم، چون این مواد حاوی هیچگونه كربوهیدراتی نیستند. اینها شامل شیرین كننده های مصنوعی مثل آسپارتام، ساخارین و آسه سولفام پتاسیم هستند. برخی قندهای الکلی كه به عنوان جانشین قند مصرف می شوند، دارای كالری بوده و پس از جذب وارد خون می شوند. اینها شامل سوربیتول، مانیتول و گزیلیتول هستند، كه معمولاً بسیار آرام تر از قند جذب شده و نسبت به گلوكز و ساكاروز كمتر باعث افزایش سطح قند خون می شوند، البته اگر بیشتر از ?? تا ?? گرم در روز مصرف شوند، ناراحتی های گوارشی و در نهایت اسهال ایجاد می كنند. شیرین كننده های مصنوعی مثل ساخارین در زنان باردار و شیرده نباید مصرف شود و كودكان مبتلا به بیماری فنیل كتونوری (PKU) نباید از آسپارتام استفاده كنند.
• پروتئین
پروتئین ها برای سنتز بافت های بدن استفاده می شوند. این مواد به عنوان انرژی مصرف نمی شوند، مگر اینكه به مقدار كافی كربوهیدرات و چربی در اختیار بدن نباشد. خوردن پروتئین بخش مهمی از هر رژیم غذایی سالم است. ولی زیاده روی در یك چیز خوب می تواند بد باشد. به خصوص افرادی كه مشكلات كلیوی دارند ، باید میزان پروتئین مصرفی شان را محدود كنند.
• چربی
هر فردی در رژیم غذایی خود به میزان كمی چربی نیاز دارد تا اعمال حیاتی بدن كه در ارتباط با چربی ها است، به طور مطلوب انجام شود. بنابراین باید مصرف چربی ها را محدود کرد و از انواع مفیدتر آنها که شامل روغن های مایع مثل روغن زیتون ، آفتابگردان ، ذرت ، کانولا و گردو است، استفاده کرد.
• فیبر
فیبرهای غذایی محلول قادر به جذب و مهار عبور گلوكز از روده باریك است و در درمان و جلوگیری از بیماری های دستگاه گوارش و سرطان روده بسیار نافع است. بنابراین توصیه می شود افراد دیابتی حدود ۳۵-۲۰ گرم در روز از فیبرهای غذایی استفاده کنند که شامل : غلات ، حبوبات كامل، میوه ها و سبزی هاست.
• ویتامین ها و مواد معدنی
قبل از مصرف مكمل ویتامین ها، با متخصص تغذیه مشورت كنید. به نظر می رسد كه توزیع مناسبی برای دریافت ویتامین ها و مواد معدنی برای افراد دیابتی وجود ندارد. مصرف آنتی اكسیدان هایی مثل ویتامین C ، ویتامین E و بتاكاروتن قابل توجه است . کسانی كه دچار كمبود ویتامین و مواد معدنی هستند، در معرض خطر بیشتری نسبت به سایر افراد می باشند. تحقیقات نشان داده است كه عنصر كروم در تنظیم قند خون در محدوده مطلوب بسیار كارآمد است.
همچنین کمبود منیزیم با حساسیت نسبت به انسولین ارتباط دارد و با مكمل یاری از طریق خوراكی بهبود پیدا می كند (به خصوص در دیابت غیر وابسته به انسولین).
• نمك
بسیاری از افراد دیابتی به خصوص دیابت نوع دوم باید مراقب فشار خون خود باشند، بنابراین برای جلوگیری از خطرات بی شمار مصرف نمك و بالا رفتن فشار خون ، مصرف محدود نمك به این بیماران توصیه می شود. ( مصرف حداكثر ۵/۲ تا ? گرم در روز در افراد بدون فشار خون ، كمتر از ۵/۲ گرم برای افراد با فشار خون متوسط و كمتر از ? گرم در افراد با فشار خون بالا توصیه می شود).برای فهم دقیق تر موارد یاد شده، استفاده از توصیه های زیر برای شما که یک بیمار دیابتی هستید ، می تواند بسیار مفید باشد:
۱- استفاده از فیبرهای محلول زمان لازم برای جذب قند خون را افزایش داده و از افزایش ناگهانی قند خون پس از مصرف وعده غذایی جلوگیری می كند. پس مصرف یك عدد سیب با پوست ، حبوبات و سبزی های سرشار از فیبر به شما در كنترل قند خون كمك بزرگی می كند. منابع غنی از فیبر محلول عبارتند از : سیب ، مرکبات مثل پرتقال، لیمو و گریپ فروت ، توت فرنگی و غلات سبوس دار .
۲- مصرف سیب زمینی ، هویج، آردهای سفید و جوانه گندم آرد شده برای شما ممنوع است، به خصوص سیب زمینی كه ضریب گلیسمی ( سرعت ورود قند به خون ) بالایی داشته و به سرعت قند خون را افزایش می دهد.
۳- تا جایی که ممکن است از مصرف كربوهیدرات های ساده ( قند ، شكر، شیرینی ، مربا ، آرد سفید ، ژله ، آب نبات و...) پرهیز کنید و بیشتر كربوهیدرات های پیچیده را مصرف کنید ، البته این بدان معنا نیست كه هرگز قند مصرف نكنید بلكه به این دلیل محدود كردن آن توصیه می شود كه از نظر تغذیه ای فاقد ارزش است . بنابراین سعی کنید كه نه تنها شما، بلكه تمام افراد خانواده شما به حذف آن از رژیم غذایی بیندیشند.
۴- بهترین شكل مصرف نان، استفاده از نان سبوس دار آن است و بهترین گزینه ها استفاده از نان سنگك و نان جو است.
۵- از مصرف چربی زیاد باید پرهیز كرد، زیرا چربی زیاد سرعت سقوط بدن به طرف بیماری دیابت را تسریع می كند، به خصوص چربی های اشباع ( جامد ) كه بر توانایی تاثیر انسولین بر متابولیسم قند تاثیر منفی می گذارد. بنابراین توصیه من به شما این است كه چربی های مرئی گوشت ها (چربی هایی كه با چشم دیده می شوند) و پوست مرغ را حتماً جدا كرده و مصرف سینه مرغ را به ران مرغ و سایر قسمت ها ارجحیت دهید.
۶- كباب كردن، بخارپز كردن و روش های پخت سریع را بر سرخ كردن در روغن ارجحیت بدهید. آب گوشت را بعد از پخت، سرد كنید و چربی سطح آنها را گرفته و سپس مصرف نمائید.
۷- خوردن ماهی ممكن است احتمال ابتلا به دیابت نوع دوم را ۵۰ درصد کاهش دهد، یعنی اشخاصی كه در رژیم غذایی آنها ماهی وجود دارد ، حدود ۵۰ درصد كمتر از آنهایی كه ماهی نمی خورند احتمال ابتلا به ناراحتی عدم تحمل قند را دارند. ماهی سرشار از اسیدهای چرب اُمگا- ? است، بنابراین مصرف ماهی به میزان حداقل دو بار در هفته و هر بار ۹۰ گرم بسیار توصیه می شود . البته بیماران دیابتی نباید از كپسول های روغن ماهی جز با تجویز پزشك استفاده نمایند، زیرا تنظیم قند خون آنها را مختل می كند.
۸ - پیاز و سیر ( در صورت عدم استفاده از آسپیرین و نداشتن مشكلات گوارشی در رابطه با مصرف سیر ) از قدیمی ترین مواد غذایی هستند كه از نظر كنترل بیماری دیابت مورد توجه بوده و تحقیقات جدید این موارد را تاكید كرده است (خام و پخته آنها تفاوتی ندارد). پیاز ممكن است با تاثیر بر سوخت و ساز گلوكز در كبد و یا افزایش سطح انسولین و یا بالاخره افزایش اثر كیفی انسولین برای كاهش قند خون مفید باشد .
۹- كلم بروكلی از سبزی های بسیار مفید است كه منبع غنی كروم است و به تنظیم قند خون در محدوده مطلوب بسیار كمك می كند ، حتی در مواردی مصرف كروم نیاز استفاده از قرص ها را برطرف كرده است. جو نیز از نظر كروم غنی است. از دیگر مواد غذایی حاوی كروم می توان به مغزها ، قارچ خوراكی ، سبوس غلات، ریواس و مخمر اشاره كرد.
۱۰- لبنیات مصرفی شما باید از نوع كم چرب باشد ( به جز در كودكان ) . ماست و شیر پر چرب ، خامه ، پنیرهای پرچرب (گودا، پیتزا و...) ، سرشیر و كره را از رژیم غذایی خود حذف كنید.
۱۱- آنتی اكسیدان ها شامل ویتامین های C , E و بتاكاروتن از مواد بسیار مهم برای حفاظت از سلول های بتا (سلول های تولید كننده انسولین) هستند، بنابراین از منابع حاوی این ویتامین استفاده كنید. ویتامین C در سبزیجات و میوه های تازه و بیشتر در مرکبات ( پرتقال، گریپ فروت، انواع لیمو و نارنگی )، کیوی ، انواع توت، گوجه فرنگی، فلفل دلمه ای ، هندوانه ، طالبی ، توت فرنگی ، سیب زمینی و سبزیجات برگ سبز موجود است. بهترین منبع ویتامین E آجیل و روغن های گیاهی مثل : روغن جوانه گندم ، آفتابگردان، بادام ، گردو ، فندق ، ذرت و زیتون است. بتاكاروتن ( پیش ساز ویتامین A ) در میوه های رنگی به خصوص زرد و نارنجی و سبزی های سبز تیره وجود دارد؛ مثل سیب زمینی شیرین، هویج ، اسفناج ، کدو حلوایی ، طالبی ، زرد آلو ، کلم بروکلی ، گریپ فروت قرمز.
پس میوه ها و سبزی های خام ( اگر مشكل گوارشی ندارید ) بهتر از انواع پخته آنها و انواع پخته بهتر از انواع منجمد و بخارپزی كه بخار آن خارج می شود یا آب آن دور ریخته می شود، است.
۱۲- خوردن میوه ها با پوست باعث افزایش تدریجی قند خون می شود. جالب است بدانید كه بیشتر ویتامین ها و مواد معدنی در لایه های نزدیك به پوست میوه ها قرار دارند، پس میوه هایی را كه می شود با پوست خورد با پوست میل كنید و مصرف میوه های بسیار شیرین را ممنوع و یا بسیار كاهش دهید؛ مثل موز ، انجیر ، خربزه، انگور شیرین و... .
۱۳- برخی از ادویه ها فعالیت انسولین را تشدید می كنند. تحقیقات ثابت می كند كه مصرف دارچین ، میخك ، زردچوبه (برای پیشگیری از گرفتگی عروق و آلزایمر نیز مفید است) و برگ بو، فعالیت انسولین را تا سه برابر افزایش می دهند كه در بین آنها اثر دارچین از بقیه بیشتر است، طوری كه پاچیدن مقدار كمی دارچین روی غذاهای شیرین فعالیت انسولین را افزایش داده و مانع از افزایش قند خون می شود.
۱۴- تخم شنبلیله حاوی ماده ای به نام " گالاكتومانان " است که از دیرباز در ایران و سایر كشورهای مشرق زمین برای كنترل دیابت مورد استفاده قرار می گرفته است. اثر این ماده در افراد مبتلا به دیابت نوع اول بسیار چشمگیر بوده و حتی كاهش چربی های خون را هم به دنبال دارد.
۱۵- مصرف ۸-۷ لیوان آب در روز را به شما توصیه می كنم.
۱۶- به خود عادت دهید كه برچسب تمام مواد غذایی را قبل از مصرف بخوانید. ممكن است تعجب كنید كه بسیاری از غذاهای حاوی شیرین كننده های مصنوعی كم كالری مثل دسرهای رژیمی، نوشابه ها و ... اغلب دارای نشاسته و سایر قند ها ، چربی ها و پروتئین ها نیز هستند كه این مواد كالری زیادی دارند و موجب افزایش قند خون می شوند. همچنین به موضوع كم چربی یا بدون چربی نیز توجه كنید. اغلب به این محصولات موادی به عنوان حجم دهنده افزوده می شود ، مثل مالتو دكسترین، و پلی دكستروز در محصولاتی مانند ماست بدون قند و بستنی كم چربی ، كه بر میزان قند خون تاثیر دارند.
۱۷- غذایی كه آهسته تر هضم می شود ، قند را آهسته تر وارد خون کرده و آن را خیلی افزایش نمی دهد. غذایی كه به صورت قطعات بزرگتر باشد، خیلی آهسته تر از غذاهای نرم ( پوره شده) هضم می شوند. غذای پخته سریع تر از غذای خام هضم می شود و غذایی كه رطوبت داشته باشد، خیلی سریع تر از غذای خشك ( ذرت بوداده در برابر آب پز ) هضم می شود .
۱۸- سعی كنید تخم مرغ مصرفی شما بیشتر از سه عدد در هفته نباشد ، ولی مصرف سفیده تخم مرغ به شرط آنکه كاملاً پخته باشد اشکالی ندارد. البته در صورت بروز رنگ زرد در پوست بیماران مبتلا به دیابت ( گزانتوكرومی ) مصرف تخم مرغ را محدود می كنند.
۱۹- با توجه به تاكید فراوان در مورد کاهش مصرف نمك در این بیماران ، توصیه می شود نمكدان را سر سفره نیاورید . برچسب ماده غذایی را از نظر مقدار نمک بخوانید و برای طعم دهی به غذاها از چاشنی های سالم استفاده كنید. پنیرها را در آب بگذارید و مصرف مواد غذایی فرآوری شده نظیر سوسیس و كالباس را بسیار محدود یا حذف كنید.
۲۰- سایر سبزی های مفید برای این بیماران شامل : مرزه ، كلم ، كدو سبز ، شلغم و تره است.
۲۱- مصرف میوه هایی مثل توت فرنگی ( قند آن لوولوز است و دارای مقدار زیادی اسید سیالیك است) ، خرما ( البته با احتیاط )، گلابی ، گیلاس و سیب به خصوص با پوست را فراموش نكنید.
۲۲- سویا ماده غذایی مفید و موثری است كه علاوه بر قند خون، بر چربی های خون هم اثر شگفت انگیزی دارد . پس از مصرف آن غافل نشوید.
۲۳- در حبوبات مصرف عدس برای این بیماران را توصیه می كنم. ولی در مصرف لوبیا بهتر است كه جانب احتیاط را رعایت كنند.
۲۴- برای پیشگیری از ابتلا به دیابت نوع اول ( وابسته به انسولین ) توصیه می شود كه حداقل تا یک سالگی از دادن لبنیات به نوزاد خودداری كنید. توجیه کارشناسان تغذیه این است كه حتی الامكان نباید به نوزاد شیرگاو داد ، مخصوصاً اگر سابقه ارثی ابتلا به این بیماری در خانواده آنها وجود داشته باشد.
۲۵- مهمترین نكته در مورد افراد مبتلا به دیابت نوع اول این است كه باید یك میان وعده در پیك ( اوج ) اثر انسولین مصرف کنند ، زیرا به فاصله ۴۵-۳۰ دقیقه بعد از مصرف انسولین، قند خون افت خواهد کرد كه با علامت ضعف خود را نشان می دهد. از این رو مصرف یك میان وعده مثل نان و پنیر، یك لیوان شیر یا یك عدد میوه را به آنها توصیه می كنم.
۲۶- اكثر كارشناسان تغذیه ، برای اینگونه بیماران رژیمی را توصیه می كنند كه برای پیشگیری از بیماری های قلب و عروق هم كارآمد است و در آن چربی به خصوص چربی حیوانی خیلی محدود می شود و مقدار مواد کربوهیدراتی نیز کم است، ولی مواد غذایی سرشار از فیبر ، مثل حبوبات و سبزیجات ، دانه های غلات كامل ( سبوس دار ) و مغزها در این رژیم وجود دارد . در نهایت متعادل نگه داشتن وزن ، نرمش و ورزش (حداقل سه بار در هفته و هر بار ۲۰ دقیقه ) به موازات اجرای رژیم غذایی مناسب و توجه خاص به پیاده روی روزانه، برای تامین آرامش اعصاب بسیار توصیه می شود.

منبع : تبیان