جامعه پذیری دختران، باتأکید برکارکردهای مدرسه

چگونگی ومیزان مشارکت زنان در فعالیّت های اجتماعی واستفاده ی جامعه از توانایی های آنان در عرصه های مختلف زندگی، وابسته به نوع نگاه یک جامعه نسبت به این گروه جنسی می باشد.
در این مقاله سعی شده است تأثیر مدرسه در فراهم نمودن شرایط لازم برای حضور زنان در جامعه مورد ارزیابی قرار گیرد .جهت بر رسی این موضوع از روش کتابخانه ای استفاده شده است.نتیجه ی بررسی مشخص می کند که در توزیع امکانات آموزشی و برنامه ریزی های شغلی میان دو جنس ،کفه ی ترازو به نفع پسرها سنگینی می کند. لذا ناکارآمدی نظام آموزشی در خصوص اجتماع پذیری دختران،موجب بروز بسیاری از آسیب های روحی و روانی میان نیمی از جمعیّت کشور گردیده است.
در بررسی سیر تکوینی جوامع بشری و مطالعه ی چگونگی تغییرات و سرعت تحولات در هر یک از آنها باید به زیر ساختهای فرهنگی اعم از باورها ،اعتقادات و سنتهای اجتماعی مردم آن جوامع به عنوان عامل اصلی و محرک مجموعه ای از تغییرات توجه خاصی مبذول شود . چرا که بدون شناخـت تأثیـر عوامل اصلی فکری ،تعیین مظاهر عینی تغییر و توسعه یا رکود و سکون آن،در گذشته ویا حال حاضر یک جامعه ،تقریباًامری محال است .
گسترش وسایل ارتباط جمعی و انتقال معانی فرهنگی میان انسانها ، به قول مک لوهان در دهکده کوچک جهانی ،بیش از پیش مفاهیم مشترک انسانی را در میان افراد جوامع گوناگون به وجود آورده است. یکی ازاین مفاهیم مشترک انسانی ، حقوق شهروندی است که به برابری حقوق هر یک از افراد جامعه در دست یابی به امکانات و فرصت های اجتماعی ،سیاسی و اقتصاد ی اشاره دارد.
با توجه به حقوقی که بر افزایش سهم زنان از مواهب مختلف زندگی اجتماعی دلالت می کند، زمینه لازم جهت احراز موقعیت های اجتماعی گروه مردان، برای زنان جامعه نیز فراهم می شود . چنین شرایطی بدون تغییر نگرش کلی جامعه نسبت به زنان، به عنوان شهروندان درجه دو مهیا نخواهد شد.
آموزش پرورش یکی از محمل های ایجاد چنین فضا ها و فرصت هایی است که می تواند در تغییر دیدگاه جامعه نسبت به حضور زنان در فعالیت های بیرون از خانواده و درون خانواده نقش موثری داشته باشد.
مسلماً ایجاد چنین تغییری در ساختار آموزشی جامعه با تغییر شکل هر چند یک بارسیستم آموزشی از سالی به ترمی یا ترمی واحدی به سالی واحدی امکان پذیر نیست . بلکه تغییر نگرش متولیان نظام آموزشی در راستای رسیدن به توسعه پایدار ، به عنوان یک عزم و اراده ملی باید مطمح نظر قرار گیرد.
و نهایتاً رسیدن به توسعه پایدار بدون توجه به نقش و تاثیر نیمی از جمعیت کشور در آن امکان پذیر نیست.
● تعریف جامعه پذیری ( Socialization )
تاکنون تعاریف زیادی از مفهوم جامعه پذیری توسط جامعه- شناسان ارائه شده است. که در اینجا فقط به ذکر یکی از آن تعاریف اکتفا می شود : « جامعه پذیری فرآیندی است که به موجب آن شخصی هنجارهای گروه هایی را که در میان آنها زندگی می کند ، درونی میکند. به طوری که یک خود واحد پدیدار می -شود.»(هورتون/۱۹۸۹/ص۸۹)
خانواده ، مدرسه ،وسایل ارتباط جمعی، گروه همالان و مدرسهً نامریی عواملی هستند که در فرآیند اجتماعی شدن انسان ها نقش دارند .جامعه شناسان فرآیند اجتماعی شدن را از دو دیدگاه مورد بررسی قرار می دهند :
الف) دیدگاه فردی: از دیدگاه فردی،فرآیند اجتماعی شدن به معنای گسترش « من اجتماعی»است . از طریق آموزش، پیش بینی ، ارزیابی وبسط تجربه آگاه در اختیار خویشتن . مید(G.H.mead) و همچنین کولی ( C.H.cooley ) صاحبنظرانی هستند که اجتماعی شدن را از این دیدگاه مورد بررسی قرار داده اند.
ب) دیدگاه اجتماعی: از این دید گاه ، اجتماعی شدن فرآیند انتقال میراث فرهنگی و تداوم آن از این طریق است . جامعه باقی نمی ماند مگرآنکه بین اعضاء نوعی وفاق در شیوه های اصلی عمل و اندیشه به وجود آید و در خلال قرون تداوم یابد.»(ساروخانی/۱۳۷۰/ص۷۴۳)
مسلماً صاحب نظران هر یک از دودید گاه فوق الذّکر ، صرف نظر از زاویه دید شان نسبت به مسأله ، بر اهمیت فرآیند اجتماعی شدن در زندگی اجتماعی انسانها و شبکه روابط انسانی اشراف کامل دارند. در هر جامعه ای برنامه ریزی های آموزشی با توجه به ساختار سیاسی، اقتصادی، و فرهنگی و همین طور محدودیت ها و امکانات موجود آن و نوع جهان بینی حاکم برآن ، صورت می پذیرد.
● اصول و اهداف کلی آموزش و پرورش در ایران:
▪ تشریح اصول و فرهنگ اسلامی و شیعی بر پایه قرآن کریم ، سنت پیامبر ( ص) و سیره اهل بیت.
▪ پیشبرد بررسی و تحقیقات علمی با توجه به امکانات علمی، فنی و فرهنگی
▪ ارتقاء علم و تکنولوژی جهت توسعه علمی و فنی کشور به ویژه در زمینه های کشاورزی، صنعتی و نظامی
▪ ارتقاء دوره های آموزشی فشرده همگانی
▪ تأمین عدالت اجتماعی ، اقتصادی و فرهنگی در میان شهروندان
▪ رعایت قوانین و مقررات و گسترش فضایل اخلاقی در جامعه
● نقش نظام آموزشی در جامعه پذیری دختران
▪ آموزش و پرورش رسمی و جایگاه دختران در آن
در ایران ،«آشکار شدن اهمیت و ضرورت آموزش و پرورش و تقاضای روز افزون آن از سوی قشر های مختلف اجتماعی ، دولت را ملزم به اقدامات تازه ای ساخت . لذا در سال ۱۳۲۲(ه ش)، قانون تعلیمات اجباری به تصویب رسید که به موجب آن ، دولت ملزم به تعمیم آموزش ابتدایی اجباری و همگانی طی ده سال آتی شد. این قانون ، همچنین تصریح کرد که برنامه های آموزشی و کتب درسی ابتدایی می- بایست با توجه به نیاز ها وویژگی های گوناگون مناطق کشور تهیه شود و وزارت فرهنگ ( آموزش و پرورش) مسئولیت طبع کتب و اصلاح محتوای آنها را داشته باشد»(علاقه- بند/۱۳۷۴/صص۴۹،۵۰) امروزه شناخت نیازها و ایجاد سازو کارهای لازم جهت تأمین آنها با توجه به پتانسیل های موجود جامعه ، از اهم وظایف دولت ها به شمار می رود .معمولا برنامه ریزان نظام آموزشی محتوای کتاب های درسی و برنامه های آموزشی را با توجه به واقعیت ها ی موجود جامعه، اعم از ساختار قشر بندی اجتماعی ، تنوع قومی و فرهنگی ، شرایط منطقه ای( روستایی) و( شهری) ، وضع طبقاتی و همین طور عامل جنسیت تدوین و تعیین می کنند.
بررسی اجمالی جنبش های فمینیستی در جهان بیانگر این نکته است که در اکثر کشورهای جهان ترجیح جنسی در برنامه های نظام آموزشی، یک واقعیت تاریخی به شمار می رود، که فقط شدت و ضعف آن متفاوت بوده وهست.
وجود قطعنامه های مجمع عمومی سازمان ملل متحد در خصوص حذف کلیه اشکال تبعیض علیه زنان خود دلیل جهانی بودن این واقعیت اجتماعی است. « اعتقاد به اینکه پیشرفت و توسعه تمام و کمال یک کشور ، رفاه جهانی و علت ( برقرار صلح) ، لازمه حداکثر شرکت زنان در تمام زمینه ها و شرایط مساوی آنها با مردان است .» (قطعنامه شماره۱۸۰/۳۴ مجمع عمومی ۱۹۷۹ ) حتی در کشورهای غربی نیز سال ها بعد از رنسانس و عصر روشنگر ی بود که زنان توانستند بامبارزات خستگی ناپذیر، راه ورود به مدارس را برای خود هموار کنند: « دسترسی به آموزش در تمامی سطوح برای فمینیست های قرن نوزده پیروزی بزرگی به شمار می رفت. در فرانسه طرفداران حقوق اجتماعی زنان برای دسترسی دختران به آموزش متوسطه مبارزه ی بسیار سختی راآغاز کردند. دسترسی به دانشگاه در پایان قرن برای زنان ممکن شد که آن هم مقاومت شدید مردان را به همراه داشت و همچنین شورش دانشجویی دانشگاه ادینبورگ به هنگام پذیرفته شدن چند زن در مدارس طب.» ( میشل/ ۱۳۷۲ / ص ۹۳)
در ایران هرچند که از نظر قانونی و اعتقادی منعی برای تحصیل دختران وجود نداشت ،ولی به دلیل پاره ای باورهای سنتی نسبت به نقش زن در جامعه حتی بعد ازتاُسیس اولین مرکز آموزش رسمی یعنی دارالفنون در سال ۱۲۲۸ هجری شمسی ، آنها عملا از تحصیل در مراکز آموزشی محروم بودند این وضعیت حتی چند سال بعد از مشروطه و تا زمان رضا خان نیز ادامه داشت .
مسلماً لازمه رسیدن به توسعه پایدار و همه جانبه در یک کشور این است که یک توافق جمعی در خصوص حذف کلیه اشکال تبعیض جنسی ، هم به لحاظ قانونی و هم عرفی صورت پذیرد . و این اصل مهم که: «هر کس حق دارد آزادانه ، در زندگی فرهنگی ،اجتماعی شرکت کند، از فنون و هنر ها متمتّع گردد و درپیشرفت علمی وفرآیند آن سهیم باشد ›› ،(بند ۱ ماده ۲۷ اعلامیه جهانی حقوق بشر /۱۹۴۸) در ذهنیت عمومی جامعه تثبیت گردد۰
درایران برنامه های آموزش وپرورش تا دوره راهنمایی برای هر دو جنس به شکل واحدی ارایه می گردد وا ین تمایز از درس حرفه و فن دورهً آموزش راهنمایی شروع ، و دررشته های کاردانش دوره متوسطه با هدف تفاوت در نقش های شغلی دختر و پسر ادامه پیدا کرده ، در دانشگاه ها به شکل آشکار به اوج خود می رسد.
طبقه بندی رشته های تحصیلی بر اساس جنسیت افراد ، قبل از آنکه به جنسیت و ویژگی های فیز یو لوژ یکی آنها مربوط باشد ، به زمینه های فرهنگی هر جامعه ارتباط پیدا می کند و کاملا جنبه نسبی گرایانه پیدا می کند.
به عنوان مثال می توان تفاوت امکان تحصیل دررشته های علمی و آموزش های شغلی دختران را در کشورهای مختلف ذکر کرد . مشاغلی از قبیل مهندسی - قضاوت و همین طور نقش های سیاسی برای خانم ها در جوامع مختلف شکل متفاوتی دارد.
محدودیت های سیاسی و اجتماعی بعضاً متاثر از یک سری باورهای مذهبی، درراستای دست یابی زنان به برخی از نقش ها و به تبع آن مزایای اجتماعی از قبیل ثروت ، قدرت و احترام ، ضمن تأیید نابرابری های جنسی در متن برنامه آ موزشی ، انگیزه لازم را برای ادامه تحصیل در برخی از رشته ها با هدف دست یابی زنان به بخشی از فرصت های اجتماعی، کا ملاً از بین می برد.
● توزیع نا عادلانه امکانات آ موزشی برحسب جنسیت
طبق ماده ۳۰ قانون اساسی ، سواد حق مسلم کلیه شهروندان ایرانی می باشد که زنان را نیز شامل می شود.
براساس پرسشنامه سال ۱۳۷۳ سازمان یونسکو که نهضت سواد آموزی برای آن سازمان تکمیل نمود، اطلاعات جالب توجهی درخصوص ناعادلانه بودن سهم دختران از امکانات آموزشی بدست آمد:
با اینکه ۴۸/۵۰ درصد جمعیت ۶۰ میلونی را زنان تشکیل می دهند ، ولی جمعیت دانش آموزان دختر فقط ۴۶ درصد کل جمعیت دانش آموزان کشور راشامل می شود.
۵/۷ درصد دختران رده های سنی ۱۵ تا ۱۷ سال مناطق شهری در مقطع آموزش ابتدایی و ۹/۱ درصد در مقاطع راهنمایی به ترک تحصیل مبادرت می نمایند.
همین طور در مقابل هر ۱۰۰ مرد بی سواد ، ۱۵۰زن بیسواد مشاهده می گردد.
به دلیل کمبود امکانات مناطق محروم کشور و برخی عوامل فرهنگی و اقتصادی، تعداد ۰۰۰/۶۸۹/۱نفر دانش آموز دختر از تحصیل باز مانده اند.
بر همین اساس متوسطه سرانه فضای آموزشی دختران ۷۳/۲ متر مربع در مقابل، سرانه فضای آموزشی پسران ۵ متر مربع مشخص شده است.
از ۱۰۱۱ سالن ورزشی ،فقط ۱۱ سالن اختصاصی به دختران و بقیه یعنی ۱۰۰۰ سالن ورزشی مختص پسران می باشد.
از تعداد کل مدارس شبانه روزی، تعداد۹۱۶ مرکز شبانه روزی به دانش آموزان پسرو تعداد ۳۱۰ مرکز به دانش آموزان دختر و از ۱۲۰۰ کانون فرهنگی کشور تنها ۳۵۰ کانون به دانش آموزان دختر تعلق دارد.
۴/۳ درصد از دختران رده های سنی۶ـ ۴ سال نیز از ورود به مدارس آموزش پرورش محروم گردیده ، بدین طریق تبعیضات ، امکانات ناچیز و فقر اقتصادی و اجتماعی به عدم حضور برخی از دختران در مدارس و مراکز آموزشی ویا ترک تحصیل منجر می گردد. ( دبیر خانه شورای عالی انقلاب فرهنگی)
پی آمدهای منفی ناشی ازتبعیض های جنسی در نظام آموزشی
اگر آموزش و پرورش نتواند با درک واقعیت های نوین زندگی اجتماعی انسان برنامه ریزی کند و صرفاً بر اساس باورهای بدون پشتوانه عقلی و علمی و سنت گرایانه ی جامعه و تسلط تفکرات قالبی STEREOTYPES) ) ، خط حایلی میان دو جنس دختر و پسر ترسیم کند ، موجب اتلاف هزینه ها و بطلان استعدادها و توانایی های نیمی از جمعیت کشور خواهد بود. برای سنجش میزان موفقیت مدرسه در تحقق اهداف آموزشی یا جامعه پذیری دختران ، بهترین شیوه مراجعه به میزان رضایت مندی زنان فعال در عرصه های مختلف شغلی و زندگی خانوادگی است.
امروزه تحت تأثیر گسترش وسایل ارتباط جمعی و تبادلات فرهنگی میان جوامع ، بیش از پیش بر میزان آگاهی زنان از حقوق اجتماعی و مطالبات به حق خود افزوده می شود. اگر نظام آموزشی کشور نتواند قانونی بودن این مطالبات را تایید یا خود چنین ارزش هایی را آموزش دهد ، موجب شکل گیری و تشدید تعارض ها در روابط اجتماعی خواهد بود. به طوری که اگر در یک جامعه میزان طلاق ، خشونت های خانوادگی علیه زنان ، انحرافات اخلاقی زنان ، خودکشی زنان از سالی به سال دیگر سیر صعودی طی کند ، باید در سلامت کارکرد مدرسه در جامعه پذیری دختران به دیده تردید نگریست.
این که : « در هر ۱۸ ثانیه یک زن قربانی خشونت خانوادگی می- شود» ،(خبر گزاری زنان ایران ) حاصل عدم توافق عمومی جامعه بر سرحقوق اجتماعی زنان است که خود را در قالب درگیری های خانوادگی نشان می دهد.
چنین به نظر می رسد، که به دلیل فقدان نگرش کارکرد گرایانه به نقش زنان در فعالیت های اجتماعی ، بخصوص در عرصه فعالیت های اقتصادی و حاکمیت نوعی نگاه مرد سالارانه در تقسیم کار اجتماعی متأثر از باورهای سنتی ، و همچنین نبود ارتباط منطقی و هدفمند در بخش هایی از جامعه ، بخصوص خرده نظام های اقتصادی و مدیریتی جامعه با نظام آموزشی ، نقش زنان در جامعه با چالش های جدی و اساسی مواجه گردیده است.
به عنوان مثال : « برابر سرشماری های سال ۱۳۷۵ فقط ۵/۱۵درصد از زنان سرپرست خانوار، شاغل اند.» ( بختیاری نژاد/ ۱۳۸۲/ ص ۱۲۸)
این مسئله می تواند بر روی دختران در حال تحصیل ، تأثیرات منفی روحی و روانی ، از قبیل دل زدگی از نقش ، ضعف شخصیت ، بد بینی نسبت به آینده ، دلسردی از زندگی و همین طور بحران هویت را ایجاد و تشدید نماید.
نکته دیگر اینکه نظام آموزشی ما هیچ برنامه عملی لازم را در خصوص اطلاع رسانی ، آگاهی بخشی و معرفی ویژگی های روانشناختی نقش های جنسی ، حتی الامکان در دوره آموزش عمومی در دستور کار خود ندارد.
جوان امروز از یک سو در معرض هجمه های تبلیغاتی رسانه های گروهی از سراسر دنیا قرار دارد. از سوی دیگر اسیر قید و بندها و محدودیت های فکری ، فرهنگی و رفتاری متأثر از شرایط یک جامعه سنتی می باشد.و حتی در چنین شرایطی که ویژگی جوامع در حال گذار است ، وظیفه نظام آموزشی است که با ایجاد نقبی میان سنت و مدرنیسم ، هویت جوان امروز را باز تعریف نموده ، آنان را برای رویا رویی با واقعیت های زندگی اجتماعی و ویژگی های مربوط به نقش جنس مخالف در یک فضای واقعی مربوط به زندگی مشترک در آینده آماده نماید.
استفاده از فضاهای تعریف شده در روابط دختر و پسر با برنامه ریزی های حساب شده و قابل کنترل و نظارت شده در قالب محتوای کتاب های درسی ، ارایهً مقالات ، مسابقات علمی ، ورزشی ، سمینارها ، تشکیل جلسات بحث و گفتگو در خصوص مسایل سیاسی ، فرهنگی و اجتماعی و ده ها برنامه دیگر که می تواند موجبات مشارکت هر دو جنس را در راستای تغییر و تصحیح تصورات ذهنی آنان و شناخت اصول و ویژگی های روحی و روانی طرفین فراهم نماید ، در نظام آموزشی ما جایگاه خود را پیدا نکرده است.
● مدرسه نامرئی و نقش آن در فرآیند جامعه- پذیری
علاوه بر تأثیر برنامه های آموزش رسمی و مدون بر میزان اجتماع- پذیری دانش آموزان، نباید از واقعیتی همچون رد و بدل شدن اطلاعات در محیط های آموزشی در جریان تعاملات میان دانش آموزان و تأثیر آن بر جنبه های گوناگون شخصیتی آنان غافل شد.
به طوری که بخشی از هویت دانش آموزان بخصوص در دوره نوجوانی ، تحت تأثیر مدرسه نامرئی در حاشیه آموزش های رسمی شکل می گیرد: «هویت یابی به سعی و خطا نیاز دارد. فردی که می خواهد هویت خاصی کسب کند ، باید بارها و بارها رفتارهای متفاوت و متعددی در پیش بگیرد و از طریق سعی و خطا بهترین آنها را انتخاب کند. پوشیدن لباس های متنوع و حتی متضاد با هنجارهای معمولی جامعه و داشتن سرو وضع متفاوت و نا معمول ، نمودهایی از سعی و خطاهای نوجوان در زمینه هویّت یابی است. این سعی و خطاها در میان بزرگسالان به راحتی قابل پذیرش و مسامحه نیست».( احمدی/۱۳۷۹/ ص۱۰ )
این وضعیت بخصوص برای دختران به لحاظ شرایط فرهنگی و اعتقادی حاکم بر جامعه و محدودیت های اخلاقی معمول در آن ، با فشارهای روحی و روانی خاصی همراه است.
در پایان ذکر این نکته ضروری است که اگر انتظار ایفای صحیح نقش تربیتی و پرورشی از مادران آینده جامعه را داریم باید به فکر ساختن پایه های شخصیتی آنان در مدارس امروز از سوی نظام آموزشی کشور باشیم.در غیر این صورت مشاهده گر جوانانی خواهیم بود که تحت تاًثیر بحران هویت هیچ نشانی از تعلق خاطر نسبت به فرهنگ ملی ومذهبی در آنها نمی توان یافت.

نویسنده: محمود بابااوغلی
کارشناس ارشد جامعه شناسی
منابع فارسی :
۱- احمدی ، علی اصغر ، مدرسه نامرئی ، تهران ، انتشارات مدرسه ، چاپ دوم ، ۱۳۷۹.
۲- اعلامیه جهانی حقوق بشر . مجمع عمومی سازمان ملل متحد ، ۱۹۴۸.
۳- بختیاری نژاد ، پروین . زنان خود سوخته ، تهران، انتشارات صمدیه ، ۱۳۸۲.
۴- خبرگزاری زنان ایران . منبع اینترنت. www.womeniniran.org
۵- دبیر خانه شورای عالی انقلاب فرهنگی . منبع اینترنت.www.iranculture.org
۶- ساروخانی ، باقر . دایره المعارف علوم اجتماعی ، تهران ، انتشارات کیهان چاپ اول ، ۱۳۷۰.
۷- علاقه بند ، جامعه شناسی آموزش و پرورش ، تهران ، مؤسسه نشر ویرایش با همکاری انتشارات فهیم . چاپ شانزدهم ۱۳۷۴
۸- کنوانسیون حذف کلیه اشکال تبعیض علیه زنان ، قطعنامه شماره ۱۸۰/۳۴ ، مجمع عمومی سازمان ملل متحد ، ۱۹۷۹.
۹- میشل ، آندره . جنبش اجتماعی زنان ، مترجم ، هما زنجانی زاده ، مشهد ، نشر نیکا ، ۱۳۷۲
۱- Horton B.Paul,chester L.Hunt, sociology, ۵th printing London, Mc Graw- hill Book Company . ۱۹۸۹

منبع : سرزمین جاوید