بحران کارآمدی و راهکارهای حکومتی

«بحران کارآمدی» پدیده ای است که امروزه نظامهای حکومتی را مورد تهدید جدی قرار داده است؛ پس از پیروزی انقلاب اسلامی حکومت با بحران های زیادی مواجه بوده و به طور نسبی توانسته توانمندی های خود را در مهار چنین بحران هایی نشان دهد.
بر این اساس طرح دیدگاه اندیشمندان اسلامی می تواند راهکارهای اساسی رادر باب کارآمدی حکومت اسلامی پیش روی محققان قرار دهد. اندیشمندانی چون فارابی، خواجه نصیرالدین طوسی و دیگران در تلاش برآمدند تا دیدگاه خویش را در باب حکومت مطلوب و کارآمد ارائه دهند. در این میان اهمیت امام خمینی (ره) از آن جهت است که علاوه بر اندیشه پردازی، حدود ده سال رهبری جمهوری اسلامی ایران را به عهده داشت. بنابراین طرح دیدگاه ایشان در باب کارآمدی حکومت و تبیین مؤلفه های مهم آن، از اهمیت ویژه ای برخوردار است.واژه «کارآمدی» اگر چه مفهومی است که در حوزه علم اقتصاد و مدیریت به کار می رود که نوعاً به دنبال ارائه شاخصه های خرد سازمانی و یا نهادی است. اما در بحث حاضر بیشتر مفهومی کلان داشته که می توان از آن به «موفقیت» تعبیر کرد؛ مفهومی که برخاسته از همان معنای لغوی کارآمدی است. یعنی براساس ارائه مؤلفه های کلان کارآمدی حکومت اسلامی در اندیشه امام خمینی (ره). هدف این مقاله آن است که نشان دهد وجود و تحقق هر یک از آنها در جامعه به همان میزان می تواند کارآمدی حکومت را به دنبال داشته باشد. اما قبل از پردازش به مؤلفه ها ضرورت دارد به دو پرسش مهم پاسخ داده شود: اول پرسش از امکان کارآمدی حکومت اسلامی؛ و دوم پرسش از ماهیت حکومت اسلامی؛
● امکان کارآمدی حکومت اسلامی
پرسش از امکان کارآمدی حکومت اسلامی از آنجا ناشی می شود که شاید در یک برداشت مقایسه ای گفته شود که کارآمدی امری بیرونی و مربوط به حوزه عمل و رفتار پدیده هاست ؛ در حالی که دین امری درونی و مربوط به حوزه باور و ایمان است . بنابراین گزاره های دینی همواره به دنبال ارائهمؤلفه هایی برای تحقق هر چه بیشتر اهداف معنوی و اخلاقی اند و جستجو برای دریافت اصول و شاخصه هایی برای کارآمد حکومت امری ناممکن است. اما در اندیشه امام خمینی (ره) از آنجا که دین اسلام هم به ابعاد معنوی و اخلاقی و هم به ابعاد مادی و دنیوی انسان توجه دارد، بنابراین حکومت اسلامی همواره به دنبال رفاه و سعادت دنیا و آخرت انسان ها است؛ رفاه و سعادتی که در دین اسلام برای همه بشر تضمین شده است. اما شرط برقراری رفاه و سعادت آن است که اسلام به تمام معنا به اجرا درآید و همه ابعاد آن مورد توجه مسئولان نظام و مردم قرار گیرد. «اگر حکومت اسلامی جریان پیدا بکند، برای همه رفاه وسعادت دنیا و آخرت است».
▪ بنابر اندیشه امام خمینی (ره) مؤلفه های زیر از جمله اموری است که حکومت اسلامی مطلوب همواره به آنها توجه لازم را داشته است.
۱) تمدن سازی
۲) حقوق بشر
۳) آزادی و دموکراسی
۴) حقوق متقابل دولت و ملت
۵) فضای محبت
۶) رفاه مردم
بنابراین حکومت اسلامی اقتضائات لازم را برای کارآمدی همه جانبه داراست. اما صرفاً برخورداری از شأنیت کافی نیست، بلکه حکومت اسلامی در ابتدا باید نگاهی درست نسبت به حکومت داشته، سپس مؤلفه هایی که می تواند حکومت اسلامی را به مرز کارآمدی برساند، به خوبی شناسایی کند و در مرحله بعد آنها را بدون اغماض و سستی به اجرا درآورد.
● ماهیت حکومت اسلامی
انسان ها وقتی در درون اجتماع زندگی می کنند نیازهای فزاینده ای دارند که به تنهایی قادر به برآوردن همه آن ها نیستند. بهترین راه برای برون رفت از این وضعیت ، تشکیل حکومت است. حکومت تا آنجا می تواند خود را در بدنه اجتماع سیاسی حس کند که آنچه وظیفه اوست را به خوبی انجام دهد و بکوشد به اهداف تعیین شده نزدیک شود. چنین حکومتی به معنای واقعی در خدمت مردم خود است. بنابراین «خدمت گزاری به مردم» را می توان شالوده و اساس تشکیل و تداوم حکومت دانست.
در اندیشه امام خمینی (ره) ماهیت حکومت در اسلام، خدمت گزاری به مردم است. به نظر ایشان اگر حکومت ها بتوانند خود را به معنای واقعی به مرز «دولت خدمت گزار» برسانند، به همان میزان خواهند توانست پشتیبانی ملت را نسبت به خود جلب کنند، میزان کارآمدی خویش را افزایش دهند و جلوی هر گونه شکست و ناکامی را بگیرند. اساساً اسلام حکومت به معنای متعارف ندارد بلکه آنچه مورد تاکید است «خدمت گزاری به مردم» است .
«اسلام حکومت به آن معنا ندارد، اسلام خدمت گزار دارد، حکومت همان خدمت گزاری است.» بر این اساس حکومت بار معنایی متعارف خود را از دست داده و دستخوش تحولی می شود که به نوعی در تعارض با حکومت هایی است که در دنیای مدرن شکل گرفتند. خدمت گزاری به مردم امری آسان و شأنی پایین مرتبه نیست، فضیلتی والاست به گونه ای که حتی انبیا و اولیای خدا نیز خود را خدمت گزار مردم می دانستند. «انبیا خودشان را خدمت گزار می دانستند ، نه اینکه یک نبی ای خیال کند حکومت دارد بر مردم، حکومت در کار نبوده، اولیای بزرگ خدا، انبیای بزرگ همین احساس را داشتند که اینها آمدند برای اینکه مردم را هدایت کنند، ارشاد کنند ، خدمت کنند.»«فرمان فرمایی» مفهومی است که در مقابل «خدمت گزاری» قرار دارد. فرمان فرمایی از آن حکومت هایی است که خود را برتر از مردم و خارج از طبقه آنان می دانند و خدمت گزاری مفهومی است که حکومت ها را همواره به سوی مردم فرا می خواند تا تلاش همه جانبه درجهت رفع نیازها و ارتقاء آنان داشته باشند. بر این اساس هر دولتی که مردم را ملک خویش و فرمانبر و مطیع خویش تلقی نماید، رابطه اش با مردم فرمان فرمایی بوده و چنین حکومتی هرگز نمی تواند کارآمدی لازم را از خود بروز دهد و به یک معنا حکومت مطلوب اسلامی قلمداد شود. «دولت ها خدمتگزار مردم هستند، نه فرمان فرما»، «دولت مال مردم است، نوکر مردم است ، دولت ها خدمت گزار مردمند.» البته صرفاً ادعای خدمت گزاری به ملت کافی نیست.
بسیاری از حکومت ها تصور می کنند با بیان آمار و ارقام و ارائه گزارش های صوری سالانه و گاهانه می توانند میزان کارایی خود را به مردم نشان دهند؛ این آمارها در صورتی می تواند توجه مردم را جلب کند که بتوانند نتایج آن را در زندگی روزمره خود حس کرده و به صورت عملی شاهد خدمت گزاری حکومت باشند . «حکومت باید به مردم حالی کند که ما خدمت گزاریم، حالی کند لفظاً و عملاً.»
▪ مؤلفه های کارآمدی حکومت اسلامی بنابر اندیشه امام خمینی (ره) مؤلفه های کارآمدی حکومت اسلامی را می توان در ۱۸ شاخصه مطرح کرد:
۱) محبوبیت مردمی
۲) تزکیه دولتمردان
۳) حاکمیت قانون
۴) اجرای برنامه های اقتصادی اسلام
۵) ریاضت اقتصادی مسئولان
۶) توجه به اقشار آسیب پذیر
۷) پرهیز از فشار بر مردم
۸) دولت محدود
۹) امنیت اقتصادی
۱۰) شایسته سالاری
۱۱) وجدان کاری
۱۲) فوریت در رسیدگی به امور مردم
۱۳) اصلاح اداری
۱۴) فساد زدایی
۱۵) پرهیز از برخورد تکلیفی با مردم
۱۶) وحدت دولت و ملت
۱۷) مشارکت مردم
۱۸) انتقاد پذیری
در آخر در راستای اهمیت مهرورزی دولتمردان می توان با اجرای برنامه های سازمان یافته عملیاتی کوتاه مدت و بلند مدت (نه شعارگونه و بی محتوا) در سازمان ها و وزارتخانه های موازی هم سویی در سطح خرد و کلان مورد ارزیابی و زمان بندی تحت سیطره قدرت جذب مردمی همراه با اهداف کلیدی تعیین کننده فرهنگی و اقتصادی جلو اتلاف فرصت ها و دلسردی ها را گرفت و در ضل توجهات و عنایات حضرت ولی عصر (عج) دنیا را آباد کنیم.

منبع : روزنامه ابرار