هر چیز که خوار آید...

تبلیغات رسانه ها هر روز برای تفکیک زباله های شهری ، به نقطه های روشن تری نسبت به گذشته می رسد. دیگر کمتر کسی در شهرها پیدا می شود که از مزیت های تفکیک زباله ها بی اطلاع باشد و شاید مشکل اصلی فقط مرحله اجرا است ؛ اما غیر از شیشه ، کاغذ و فلز که معمولا به عنوان زباله های بازیافتی معرفی می شوند کمتر کسی به گروه اصلی زباله ها که همان زباله های تر هستند، فکر می کند.
این گروه به عنوان منابع اولیه تهیه کمپوست ، قابلیت دارند که به مهمترین منابع اولیه در تهیه کودهای کشاورزی تبدیل شوند؛ اما صحبت ها بر سر بایدها و نبایدها بالا گرفته و زباله با شمشیری دو لبه که از یک سو تهدید سلامت جامعه و از سوی دیگر، تلاش برای تامین منابع غذایی انسان را به یدک می کشد نقل محافل علمی است. با هم نگاهی به این بایدها و نبایدها داشته باشیم.
کمپوست طی فرآیندهایی که روی موادخام بلااستفاده و کم ارزش به دلیل بالا بردن کیفیت آن برای موارد خاص یا کاستن مضرات و معایب آن انجام می شود، به دست می آید. با توجه به نوع مواد اولیه و روش کمپوست کردن ، انواع مختلف کمپوست را می توان تولید کرد. زباله های شهری بقایا و پساب کارخانه های صنعتی ، بقایای کشاورزی و دامداری ها و حتی فضولات انسانی قابل کمپوست کردن هستند. طی عمل کمپوست ، مواد اولیه در شرایط هوازی بامیزانی از اکسیژن تحت کنترل و رطوبت مناسب در یک دمای خاص به موادی تبدیل می شوند که حداقل از یک یا چند نظر نسبت به مواد اولیه برتری دارند. یکی از مهمترین فواید کمپوست کردن مواد، حذف بوی نامطبوع و زننده آنهاست.
غالب موادی که به عنوان ماده اولیه در تهیه کمپوست به کار می روند زباله های با بوی بسیار بد را شامل می شوند که قابل استفاده در کشاورزی نیستند؛ چرا که هیچ کشاورزی حاضر به استفاده از این مواد متعفن در مزرعه خود نیست.
حتی تصور مصرف صدتن زباله با بوی نامطبوع در یک مزرعه به نسبت کوچک ۲ هکتاری تا شعاع چند کیلومتر هر انسانی را فراری می دهد، در صورتی که با کمپوست کردن همین مقدار زباله می توان این مشکل را براحتی بر طرف کرد. فایده دیگر آن کاهش حجم مواد اولیه است که بیشتر از طریق از دست رفتن آب زاید موجود در مواد اولیه در زباله ها حاصل می شود. این مساله حمل و نقل و مصرف ضایعات را آسان می کند و تاثیر بسزایی در سهولت استفاده از کمپوست دارد. علاوه بر این ، کاهش آب موجود در زباله ها باعث متوقف شدن رشد میکروارگانیزم های ناخواسته می شود و از تجزیه و فساد آن جلوگیری می کند. تجزیه مواد سمی موجود در زباله ها شامل بقایای شوینده ها، حلال ها، مواد سمی ناشی از فساد بی هوازی موادغذایی مثل اسید بوتیریک و... طی عمل کمپوست کردن تجزیه می شوند و بخش عمده ای از اثرات مخرب خود را از دست می دهند، در صورتی که رها کردن این مواد از محیط زیست ، پیش از عمل کمپوست می تواند بشدت باعث تخریب اکوسیستم شود حتی بسیاری از نگهدارنده های موادغذایی نیز نباید براحتی در محیط زیست رها شوند. فایده دیگر کمپوست کردن ، امکان نگهداری آن در طول زمان بیشتر است ، چرا که به طور کلی نگهداری زباله به مکان هان خاصی نیاز دارد و بسیار دردسرزاست ، ولی کمپوست باتوجه به رطوبت کم و پاک بودن آن از میکروارگانیزم های مضر و عدم دارا بودن بوی نامطبوع ، در هر مکانی قابل انبار کردن و نگهداری است.
نکته مهم این که بجز موارد خاص از بیشتر مواد زاید شهری و کشاورزی می توان کمپوست تهیه کرد و نه تنها این مواد اولیه قابل اختلاط با یکدیگر هستند، بلکه نتایج تحقیقات نشان می دهد مخلوط کردن موادآلی حاصل از زباله های شهری با بقایای کشاورزی می تواند بر کیفیت کمپوست اثر مثبت داشته باشد، در نتیجه طیف وسیعی از موادآلی را می توان طی روش هایی به کمپوست تبدیل کرد.
● فواید کاربرد کمپوست در کشاورزی
درصد عمده ای از مواد موجود در کمپوست ، جزو موادآلی هستند که برای بهبود خصوصیات فیزیکی ، شیمیایی و بیولوژیک خاک بسیار ضروری هستند. موادآلی باعث بهبود تخلخل خاک و افزایش تهویه خاک می شود. می تواند کاستی های موجود در خاک های شنی را در نگهداری آب کم کند. همین طور از شدت سله در خاک های رسی بکاهد. مواد آلی رشد میکروارگانیزم ها در خاک را سرعت می بخشد و از جنبه های مختلف می تواند برای آنها مفید واقع شود.
● موانع تولید کمپوست در ایران
کشور ما از نظر تولید سرانه زباله ، در دنیا در رده های بالایی قرار دارد. در عمده کشورهای اروپایی ، زباله به صورت هفتگی جمع آوری می شود.
در صورتی که در کشور ما به دلیل حجم بالای زباله باید روزانه و حتی چند بار در روز ، زباله از سطح شهر و روستا جمع آوری شود. این پتانسیل بالا متاسفانه هنوز با فناوری ادغام نشده است.
در بسیاری از شهرهای ایران همچنان سیستم سنتی دفن زباله برقرار است که باعث ایجاد مناطقی آلوده می شود که مرکز شیوع انواع بیماری ها بوده و از نظر بهداشتی به طور کلی مردود است.
کشاورزان ما نیز با این ماده بخوبی آشنا نیستند و موارد کاربرد آن را به درستی نمی دانند. استفاده ناصحیح از کمپوست ، در مواردی باعث متضرر شدن زارع شده که منجر به تبلیغات سوئ برای این ماده مفید شده است.
کاربرد این مواد در خاک های اسیدی شنی می تواند به طور کلی بسیار سودمندتر از خاک های حاصل خیز باشد. به نظر می رسد باید تحقیقات هدفداری به منظور تعیین میزان مصرف این ماده در کشت های مختلف و بخصوص در صنعت تولید قارچ انجام شود و شرایط تولید آن هم باید با بررسی های کاوشگرانه بهینه سازی شود تا اثرات سودمند کمپوست بیش از پیش مشخص گردد.
به طور قطع فرهنگ سازی برای آشنایی مردم با شیوه برخورد با زباله به عنوان یک ماده ارزشمند می تواند این طلای کثیف را به پول نقد و قابل استحصال تبدیل کند.
همچنین می تواند عناصر غذایی مورد نیاز گیاه را در خود ذخیره و آن را در مواقع نیاز برای جذب گیاه آزاد کند. از این رو، اثر موادآلی موجود در کمپوست ، بسیار در کشاورزی مورد توجه است. افزایش توان نگهداری آب در خاک یکی از فواید غیرقابل انکار کمپوست است.
● مواد آلی از کجا می آیند؟
مواد آلی اولیه مورد استفاده در فرآیند کمپوست سازی ، زباله هایی هستند که بسیار ارزان تهیه می شوند و از آنجا که بشر همواره در زندگی خود این مواد را تولید می کند، می توان این زباله ها را جزو منابع تجدیدپذیر به شمار آورد، چراکه تا بشر هست زباله هم تولید خواهد شد. از طرف دیگر، مواجهه با این زباله ها خود معضل بزرگی است.
در تمام دنیا شهرداری ها می کوشند به نحوی از شر این زباله ها خلاص شوند به این ترتیب کمپوست کردن آنها این امکان را فراهم می کند که از بدترین و کریه ترین موجودی ، مواد مفید و ضروری تهیه شود و از این طریق می توان سطح حاصلخیزی خاک را بالا برده و میزان عناصر غذایی ضروری برای گیاه موجود در خاک را افزایش داد.
● مضرات کمپوست
در صورتی که مواد اولیه کمپوست بخوبی تفکیک نشده باشند و حاوی عناصر سنگین مثل نیکل ، جیوه ، سرب و... باشند، کمپوست حاصل بشدت بر محیط زیست اثر مخرب دارد. لامپ های جیوه ای باتری های سربی ، روی ، قلع و دیگر فلزات سنگین موجود در انواع قوطی کنسروها و ظروف پخت و پز و جوهر چاپ روی کاغذها بشدت می توانند در کمپوست حاصل از مواد جامد زباله های شهری وارد شوند.از این رو باید پیش از قراردادن زباله ها در کیسه ها در آشپزخانه و حداکثر قبل از بارگیری زباله ها از کنار خیابان ، این مواد حاوی عناصر سنگین باید از مواد آلی که در تهیه کمپوست به کار می روند، جدا شوند. اهمیت این جداسازی به حدی است که می تواند کیفیت کمپوست حاصل را تضمین کند.
در استانداردهایی که در تهیه کمپوست در دنیا به آن اشاره شده است ، نبود فلزات سنگین بسیار مورد تاکید است. با توجه به مقادیر بسیار زیادی از کمپوست که در مزارع یا صنعت تولید قارچ مورد استفاده قرار می گیرد (حدود ۵۰ تن در هکتار) بدیهی است که حتی غلظت بسیار کم این عناصر سنگینی می تواند حجم قابل توجهی از آن فلز را در محیطزیست رها کند.
این فلزات بر رشد گیاهان ، قارچ ها، باکتری ها، حیوانات و بخصوص پستانداران ، اثرات سوئ دارد. غلظت این عناصر طی عمل کمپوست کردن معمولی کم نمی شود، بلکه باید به طور جداگانه فرآیندی برای کاهش غلظت آن در کمپوست صورت گیرد که باتوجه به مشکلات موجود در جداسازی این فلزات از کمپوست ، تفکیک زباله از مبدا بهترین و شاید تنها راه حل موجود برای جلوگیری از ورود مواد مضر به داخل کمپوست است.
یکی از معایب کمپوست ، عدم تناسب عناصر غذایی موجود در آن با نیاز غذایی گیاهان است ، به طوری که ۱۰ تن در هکتار کمپوست می تواند نیاز پتاسیم یک گیاه زراعی معمولی مثل گندم را برطرف کند، در صورتی که ۱۰۰ تن از همین کمپوست حاصل از مواد زاید شهری نمی تواند تمام نیاز نیتروژن گیاه گندم را رفع کند.

منبع : روزنامه جام‌جم