زنگ تفریح، زنگ آموزش

از دیر باز در مدارس یک حس عجیب اما دائمی است که معمولا در آخرین دقایق کلاس درس دانش‌آموزان بی‌اختیار لحظه‌شماری می‌کنند تا با شنیدن صدای زنگ مدرسه ناگهان از جا برخاسته و با شتاب هر چه تمام‌تر خودشان را به حیاط برسانند و برای لحظاتی هم که شده، فارغ از کلاس و درس با دوستان خود به بازی و تفریح بپردازند. نام این دقایق شیرین و دوست داشتنی «زنگ تفریح» است. همان لحظاتی که برخلاف کوتاه بودنشان، می‌توانند وجوه مختلفی داشته باشند؛ یعنی هم می‌توان زنگ تفریح را جزء دقایق خوب محسوب کرد و هم بد.
● زنگ تفریح؛ دقایقی حساس
این واقعیتی است که در چند دقیقه زنگ تفریح با وجود استراحت جسمی و روحی کودک و نوجوان، خطرات بیشتری دانش‌آموزان را تهدید می‌کند که البته این خطرات بیشتر از سوی خود دانش‌آموزان و به صورت سهوی است؛ چنانچه گاه دیده می‌شود در این دقایق به ظاهر تفریح گونه به خاطر کوچک بودن حیاط مدرسه، دانش‌آموزانی که همدیگر را دنبال می‌کنند و این گونه به بازی و تفریح مشغول‌اند؛ به سبب برخورد با دیگران ایجاد مشکل کرده و حوادثی ناخوشایند را پدید می‌آورند.
پس حساسیت این دقایق کوتاه با ذکر این مثال به‌خوبی عیان می‌شود.
اما از آن سو می‌توان با یکسری برنامه‌های مدون و خوب مانع بسیار خوبی شد تا این گونه حوادث ناخوشایند و گاه دلخراش پدیدار نشوند و این زنگ دلچسب و دوست داشتنی با خاطرات بد و ناگوار عجین نشود. البته دست یافتن به این هدف کار چندان آسان و ساده‌ای نیست. زیرا در جای خود نیازمند مطالعات و آماده سازی تمهیداتی است که به واسطه‌‌ آنها بتوان با استفاده بهینه از یکسری عوامل به ظاهر کوچک یا همان ریزه‌کاری‌های آموزشی و پرورشی به اهداف مطلوب‌تری رسید.
حال با توجه به اوصاف بیان شده و نیز جهت روشن‌تر شدن کارکردهای زنگ تفریح در مدارس لازم است نکاتی در باب اهداف و برنامه‌هایی که می‌توان در زنگ تفریح به مرحله اجرا گذاشت بیان گردد. پس با توجه به این اوصاف باید زنگ تفریح را از دو بعد مورد کنکاش و بررسی قرار داد تا این گونه بتوان به یکسری از اهداف مطلوب دست یافت.
● زنگ تفریح‌ و معلمان
اغلب افراد و صاحبان نظر عقیده دارند درست است که زنگ تفریح مختص دانش‌آموزان است و آنها از این دقایق بهره‌های لازم را می‌برند، اما دبیران و آموزگاران هم از این قاعده مستثنی نیستند به طوری که آنان هم به این دقایق نیاز دارند که این نیاز از جنبه‌های گوناگونی قابل بررسی است.
الف) استراحت
این یک امر معمول و شایع در بین همگان است که آدمی بعد از انجام هر کاری نیازمند استراحت است تا بعد از رفع خستگی مکانیسم‌های بدن او دوباره فعال شوند و در سایه این فعال شدن برای چندمین بار، بازدهی و کارآیی فرد مذکور ارتقا یابد.
حال با توجه به بیان فوق، این نکته روشن است که در «دفتردبیران» در آموزشگاه‌ها باید حداقل امکانات رفاهی جهت آسایش و استراحت چند دقیقه‌ای دبیران مهیا باشد. یا نه، چه خوب است که در رنگ آمیزی دفتر دبیران و نیز حداقل نور پردا زی ممکن و صحیح در آنجا دقت لازم به عمل آید تا بدین‌وسیله محیط و فضای دفتر دبیران از یک طراحی و میزانسن خوب، فرح‌بخش و دل‌نشین برخوردار باشد. البته لازم به ذکر است که گاه دیده می‌شود برخی از مدیران خوش ذوق در دفتر دبیران از تابلوهای نقاشی بسیار زیبایی استفاده می‌کنند که وجود همین تابلوها خود از جهات گوناگون باعث انبساط خاطر آنان می‌گردد. لیکن با وجود این نیازهای روحی و روانی در برخی مدارس مشاهده می‌شود که دفتر دبیران از داشتن حداقل امکانات حتی از صندلی راحت محرومند، چنانچه به عنوان مثال صندلی که در کلاس درس برای نشستن موقتی دبیران مورد استفاده قرار می‌گیرد، همانند آن صندلی هم در دفتر دبیران موجود است و یا جالب آنکه در گذشته به خاطر کمبود امکانات و نیز به سبب نورگیر بودن دفتر دبیران، عدم هماهنگی رنگ آمیزی و ... این مکان به ظاهر برای استراحت و آرامش تبدیل به مکانی خسته کننده شده بود که گاه برخی از دبیران میل و رغبت چندانی جهت داخل شدن به آنجا را نداشتند.
ب) مطالعه
قبل از پرداختن به هر نکته‌ای ذکر این خاطره جالب است که یکی از اساتید دانشگاه می‌گفت: «درست است که من سی سال است مثنوی معنوی را تدریس می‌کنم و اغلب اشعار این کتاب بزرگ را حفظ هستم، اما قبل از تدریس حتما در اتاق استراحت دانشگاه نیم نگاهی به ابیات مورد نظر آن جلسه تدریس می‌اندازم تا مبادا مطلبی از ذهنم فراموش شده باشد.» صحت این موضوع که دبیران و آموزگاران مدارس از نظر علمی در مدارج بالایی هستند و به خوبی می‌توانند از عهده پاسخگویی به سوالات مختلف درسی دانش‌آموزان برآیند، شکی نیست و مدعای این مطلب کیفیت کلاس‌های درسی است که معلمان تا حدامکان و نیاز دانش‌آموزان آنها را از بعد بنیه علمی تغذیه می‌کنند. ولی سوای تمام اینها از آنجا که ذهن آدمی در بسیاری موارد مطالب گوناگون علمی را در خود نمی‌تواند به صورت کامل محفوظ دارد و در این میان امکان فراموشی بسیار است، پس این یک امر کاملا واجب و ضروری است که دبیران و آموزگاران قبل از ورود به کلاس باید حداقل یک مطالعه سطحی و گذرا پیرامون مطالب مورد تدریس داشته باشند تا این گونه خلا نکات و موارد درسی که احتمالا به فراموشی سپرده‌ شده‌اند، کاملا پر شود. بگذریم از اینکه فضای دفتر دبیرا ن باید روشن باشد و نور کافی در آن بتابد، این یک نیاز حقیقی است که بایستی در دفتر دبیران کتابخانه‌‌ای هم وجود داشته باشد تا در صورت نیاز بتواند پاسخگوی سوالات احتمالی آنان باشند.
هر چند در سال‌های اخیر به خاطر ارسال مجلات ویژه- همچون مجلات رشد- به مدارس این کمبود و نیاز به مطالعه در زنگ تفریح تا حدودی برطرف شده است اما باز در بسیاری موارد کمبودهایی وجود دارد که رفع آنان از واجبات است؛ به عنوان مثال چه خوب است که در دفتر دبیران یک دوره کامل از فرهنگ معین موجود باشد؛ یا نه در صورت استعانت مادی آموزشگاه در این مکان کتابخانه‌ای مجهز مهیا شود و طبق نیاز دبیران کتاب‌های مورد نظر تهیه گردد. حال این امور تا چه حدودی رعایت می‌شود، نکته‌ایی است که خود دبیران گرامی می‌توانند در باب آن اظهار نظر کنند.
ج) گفتگو با همکاران
اکثر دبیران و آموزگاران دوست دارند به هنگام فراغت از کلاس در گوشه‌ای بنشینند و درباره مسائل مختلف به بحث و تبادل نظر بپردازند. یعنی نوعی گفتگوی علمی، فرهنگی و ... پس یکی از زمان‌هایی که برای دبیران مناسب این کار است، زنگ تفریح می‌باشد. بنابراین از میان کارهایی که آنان در این دقایق کوتاه به آن می‌پردازند، صحبت در باب مسائلی چون وضعیت تحصیلی دانش‌آموزان، نوع برخورد با برخی از کلاس‌ها و دیگر مسائل و مباحث مورد علاقه است که گاه مطرح کردن این مسائل و مباحث و به دنبال آن تصمیم‌گیری‌های خاص نیازمند آن است که دانش‌آموزان از کم و کیف آنها باخبر نشوند. حال با این اوصاف ذکر شده، واضح است که دفتر دبیران باید در نقطه‌ای از مدرسه باشد که در دسترس دیگر دانش‌آموزان قرار نگیرد. آمد و شد به آنجا تا حدامکان کمتر باشد و اجرا کردن این امور در مدارس نه تنها خوب، بلکه لازم الاجرا است. پس با توجه به آنچه بیان شده، می‌بایست تلاش و دقت مدیران به این نکات معطوف باشد. ضمنا در انتخاب اتاقی جهت زنگ تفریح دبیران علاوه بر اینها باید از جهات دیگر هم امتیازات خاصی برای اتاق مزبور قائل شوند.
● دانش‌آموزان
تا اسم زنگ تفریح می‌آید همگان بی‌اختیار به یاد دانش‌آموزان و لحظه‌شماری آنها برای رسیدن به این چند دقیقه کوتاه اما پر تاثیر می‌افتند. بی‌شک دانش‌آموزان در این دقایق کوتاه می‌توانند کارهای زیادی انجام دهند که هر کدام از آنها در امر یادگیری تاثیری شگرف خواهد داشت. البته در صورتی که با یک برنامه‌ریزی خوب و مدون همراه باشد و عجولانه در فکر رسیدن به اهداف مورد نظر نباشیم.
الف) استراحت و آمادگی برای زنگ بعد؛ این حق طبیعی هر دانش‌آموز است که بعد از یک زنگ یک ساعت و نیم مطالعه، یادگیری، انجام تکالیف کلاسی، برگزاری امتحانات کلاسی، پرسش و پاسخ و ... دقایقی را به استراحت روحی و جسمی بپردازد.
در این میان استراحت کردن مذکور باید همراه با تمهیداتی باشد تا نتیجه‌بخش گردد که خود بحث مفصلی است.
لازم است فضای مدرسه با کاشت درختان، چیدن گلدانهای گوناگون و ... فضایی سبز و فرح‌بخش داشته باشد تا دانش‌آموزان با دیدن این مناظر طبیعی انبساط خاطری یافته و خستگی حاصل از در کلاس بودن را از تن خود بیرون کنند. جالب آنکه در بسیاری از مدارس موفق برای نیل به این منظور که زنگ تفریح باید لحظاتی شاد و آرامش بخش باشد، برای دانش‌آموزان که در حیاط مدرسه بسر می‌‌برند، از طریق بلندگو موزیک نرم و آرامی پخش می‌شود و این حرکت به ظاهر ساده آن‌قدر در رفتار و حرکات دانش‌آموزان تاثیر می‌گذارد که طبق اذعان خود دبیران این حس آرامش بخش از طریق شنیدن موسیقی حتی در کلاس هم قابل رویت است، یا نه، حتی می‌توان با رنگ‌آمیزی مناسب دیوارهای مدرسه، دانش‌آموز را به محض ورود به حیاط از حال و هوای کاری و خسته بودن بیرون کشید و به او نیرویی تازه بخشید. به عنوان مثال در بعضی از مدارس به خاطر رنگ آمیزی خوب و به جای محیط و فضای مدرسه، بسیار جذاب، شاد و اثر گذار هستند و برعکس آن در برخی مدارس به خاطر نامناسب بودن دیوار مدرسه، تخریب سطوح ظاهری دیوارها، استفاده از تورهای بلند بر روی دیوار که اغلب زنگ زده‌اند، یک حس تنهایی، خستگی و در بند بودن در چند دقیقه زنگ تفریح به دانش‌آموزان القا می‌شود و انعکاس این حالات را در رفتار دانش‌آموزان می‌توان به خوبی مشاهده کرد.
به هر حال اگر دانش‌آموزان در زنگ تفریح بتواند به خوبی استراحت جسمی و روحی کند، بالطبع با روحیه‌ای تازه در کلاس بعدی حضور به هم می‌رساند و با فراغ بال به امر یادگیری می‌پردازد.
ب) تعامل با دوستان
اغلب دانش‌آموزان دوست دارند که در دقایق زنگ تفریح با دوستان خود صحبت کنند. مباحثی که آنان بیان کرده و درباره‌ آنها به اظهار نظر می‌پردازند، بسیار متنوع است. گاه درباره‌ رویدادهای ورزشی صحبت می‌‌کنند و گاهی هم درباره‌ اتفاقات محله خود. در برخی موارد درباره دبیرانی که زنگ قبیل با آنها درس داشته‌اند، به اظهار عقیده می‌پردازند و گاهی اوقات هم پیرامون مسائل و مشکلات مدرسه با یکدیگر بحث و تبادل نظر می‌کنند. اما سوای تمام اینها که عنوان شد، اگر دانش‌آموزان دوست دارند در فضایی کاملا آزاد و به دور از هرگونه نظارتی مستقیم به بیان دیدگاه‌های خود به همسالان‌شان بپردازند و هر چقدر این امر در مدرسه‌ای رعایت شود، به همان اندازه هم دانش‌آموزان به متولیان مدرسه اطمینان پیدا می‌کنند. حال با توجه به مطالب بیان شده، گاهی اوقات دیده یا شنیده می‌شود که برخی از مسئولان اجرایی مدارس، خصوصا معاونان برای ایجاد نظم بیشتر و نیز کنترل غیر محسوس رفتار و حرکات دانش‌آموزان افرادی را تحت عنوان «انتظامات مخفی» به میان دانش‌آموزان می‌فرستند تا این گونه به طور کامل از کارها و اعمال آنان با خبر شوند. شاید ظاهر این کار برای انضباط آموزشگاه و کنترل دقیق دانش‌آموزان امری واجب و لازم‌الاجرا باشد اما زمانی که این قبیل اقدامات مخفی برای دانش‌آموزان عیان شود، دیگر آن اعتماد به اطرافیان رفته رفته از بین می‌رود. پس چه خوب است که برای رفع این گونه مشکلات به صورت صریح و آشکار از خود دانش‌آموزان بخواهیم که نظم و انضباط مدرسه را رعایت کنند، آن هم بدون آنکه کسی بالای سر آنها باشد و بخواهد از رفتار و اعمال آنان گزارش تهیه کند.
ج) تغذیه
به خاطر آغاز کلاس‌های درس در ساعات هشت صبح هر روز و گاه بدون صبحانه خوردن و به مدرسه آمدن دانش‌آموزان، این یک نکته اساسی است که زنگ تفریح بهترین زمان را برای تغذیه دانش‌آموزان است و حتی این امر بر یادیگری آنان تاثیر ماندگاری دارد.
بگذریم از اینکه مدتی است در مقطع ابتدایی و راهنمایی به دانش‌آموزان شیر ارائه می‌شود و در امر تغذیه کمک خوبی شده است.
البته باید در این مورد دقت و اهتمام بیشتری انجام شود تا این مسئله به نحو خوبی اجرا گردد اما این یک بحث جدی است که باید در هنگام زنگ تفریح نسبت به تغذیه دانش‌آموزان اهتمام ویژه‌ای نشان داده شود. البته یادآوری می‌کنیم که از دیرباز در اکثر مدارس بوفه‌هایی جهت ارائه محصولات غذایی به دانش‌آموزان موجود است، اما برخی از همین بوفه‌ها هم برای خودشان مشکلاتی دارند که اهم آنها عبارتند از: پایین بودن ارزش غذایی محصولاتتغذیه یک عده از دانش‌آموزان در مقابل عده دیگری که استعانت مالی ندارند و ... بنابراین باز تاکید می‌شود که به نقش و اهمیت تغذیه در مدارس، بخصوص هنگام زنگ تفریح باید نگاهی جدی و همه جانبه شود. زیرا در غیر این صورت انرژی اندک دانش‌آموزان نسبت به زنگ کلاس دوم و سوم رو به تحلیل می‌رود و در چنین شرایطی او نمی‌تواند به اهداف مورد نظر آموزشی آن طور که بایسته و شایسته است دست یابد.
د) یادگیری
تنها زنگ کلاس، مختص یادگیری نیست. بلکه در هر شرایطی دانش‌آموز می‌تواند به مقوله یادگیری بپردازد که در این میان زنگ تفریح هم می‌تواند جزء آن لحظات و شرایط باشد. البته به شرطی که مقدمات این امر از طریق مسئولان مدرسه به اجرا درآید. در حیاط مدرسه، دیوارها وسیله خوبی جهت انتقال پیام و یاددهی نکاتی در باب زندگی و دیگر امور است و این ادعا به کرار اثبات شده. پس می‌توان با نوشتن شعارها و نکات آموزشی روی دیوارهای حیاط مدرسه به دانش‌آموزان مطالبی را به صورت غیر مستقیم یاد داد. یا نه، می‌توان با نصب تابلوهای اعلاناتی در جای جای مدرسه و در معرض دید دانش‌آموزان هر روز و یا هر هفته مطلبی آموزشی را تحت عنوان شعار هفته به آنان گوشزد کرد. البته ذکر این نکته لازم است که چند سالی است از طریق نهادهای مختلف دانش‌آموزی، روزنامه دیواری‌های آموزشی و عقیدتی فرستاده می‌شود که اقدامی پسندیده محسوب می‌گردد و باید جهت اطلاع دانش‌آموزان از محتویات آنها در معرض دید ایشان قرار بگیرد. اما در برخی مدارس این وسایل اطلاع به خاطر مسائلی چون فراموشی و غیره استفاده نمی‌شود و اگر هم مورد استفاده قرار می‌گیرد، به خاطر استفاده ناصحیح، کارآیی چندانی از خود بروز نمی‌دهند. به عنوان مثال این روزنامه‌های دیواری به خاطر محدودیت تابلوی اعلانات اغلب روی دیوار راهروی مدرسه نصب می‌گردد و به خاطر ممانعت از تجمع دانش‌آموزان در این قبیل مکان‌ها چندان کارایی ندارند.
س) شرکت در فعالیت‌های گروهی
زنگ تفریح فرصت خوبی است که دانش‌آموزان در فعالیت‌های گروهی شرکت کنند تا علاوه بر یادگیری روابط اجتماعی با دیگران، هنر و مهارت فردی و شخصی خود را در معرض دید و استفاده دیگران قرار دهند.
یکی از محل‌هایی که دانش‌آموز برای انجام فعالیت‌های گروهی در زنگ تفریح و دیگر اوقات فراغت خود جذب آنها می‌شود، دفتر تربیتی مدرسه است. همان جایی که اگر جدی گرفته شود و برنامه‌ریزی خوب و مدونی داشته باشد، می‌تواند کارایی خوب و چشمگیری به همراه بیاورد. جالب آنکه فعالیت‌های این قبیل مکان‌ها در مدراس، خود به صورت غیر مستقیم در دانش‌آموزان هیجان عجیبی را ایجاد می‌کنند که در پی این هیجان در خود احساس مسئولیت کرده و به نوعی آماده ورود به دنیای بزرگسالی و بر عهده گرفتن مسئولیت‌های بزرگ می‌شوند.
در ادامه این بحث لازم است یادی هم از کتابخانه مدارس شود. همان جایی که اگر جذابیت و نمود خوبی داشته باشد، می‌تواند مرکز خوبی جهت جذب و هدایت آموزشی دانش‌آموزان گردد اما با وجود مهم و حیاتی بودن کتابخانه‌های مدارس از بعد آموزش، در برخی از مدارس به خاطر نبود امکانات لازم و فقدان کتاب خوب، این قبیل مراکز علمی از رونق و استقبال چندانی برخوردار نیستند. شاید در میان ملل مختلف بتوان به عدم تناسب کتاب‌های موجود در کتابخانه‌های مدارس با انتظارات و خواسته‌های دانش‌آموزان، ضعف در تنوع و نوآوری کتب مذکور و دیگر عوامل اشاره کرد.
هر چند در سال‌های اخیر جهت غنی سازی کتابخانه‌های مدارس قدم‌های جدی برداشته شده و با نظرخواهی از دبیران و خرید کتب مورد نیاز دانش‌آموزان به جذابیت و کارکرد کتابخانه‌های مدارس افزوده شده اما باز تمام اینها نمی‌تواند جوابگوی حس حقیقت‌جوی دانش‌آموزان در رسیدن به پاسخ سوالات آنها باشد.
درباره جایگاه و ارزش زنگ تفریح ذکر نکاتی چند لازم و حتمی به نظر می‌رسد و آن، این است که باید به ریزترین مسائل نهفته در دقایق زنگ تفریح هم توجه داشت چرا که این مشکلات کوچک، خود زمینه‌ساز بروز مشکلات بزرگتر خواهند بود. مثلا بهتر است صدای زنگی که دانش‌آموز را از رسیدن دقایق پایانی کلاس باخبر می‌سازد، ملایم و آرامش بخش باشد چرا که به تجربه دیده شده در برخی از مدارس زنگ اعلام شروع و پایان کلاس به صورت تند و ضربه‌‌ای است چنانچه گویی نزدیک شدن حادثه‌ای ترسناک و پر خطر اعلام می‌گردد و به همین سبب با شنیدن صدای زنگ، مثل آن است که به دانش‌آموزان یک شوک ناگهانی وارد می‌شود. از طرفی با توجه به شمردن برخی از فواید و کارکردهای زنگ تفریح در مدارس، این امر لازم و حتمی به نظر می‌آید که مسئولان آموزش و پرورش خوب است با بررسی‌ها و برنامه‌ریز‌های مدون و دقیق در صورت صلاحدید، دقایق این زنگ را کمی بیشتر کنند زیرا به خاطر کارکردهای متنوعی که در این دقایق نهفته است، اختصاص ده یا پانزده دقیقه تقریبا کم محسوب می‌شود، یا نه، مطلوب‌ترین روش در شیوه ملاقات اولیای دانش‌آموزان با دبیران و آموزگاران، آن باشد که ترتیبی اتخاذ شود تا طی آن اولیای دانش‌آموزان در روزی خاص و خارج از برنامه زنگ تفریح با دبیران و آموزگاران ملاقات کرده و درباره وضعیت درسی، اخلاقی و ... فرزند خود به مذاکره و صحبت بپردازند.
به هر حال ذکر دوباره این نکته خالی از لطف نیست که زنگ تفریح در مدارس به نوعی زنگ خودسازی در ابعاد گوناگون است و اگر دانش‌آموزی بتواند از این دقایق کوتاه اما پر از تاثیر استفاده بهینه‌ای کند به مراتب می‌تواند از لحظات و دقایق کلاس درسی خود هم به نحو احسن بهره ببرد. لذا این امر میسر نمی‌شود مگر با جدی گرفتن زنگ تفریح از طرف دانش‌آموزان و مسئولان مدارس.

منصوره عامری- مدیر مدرسه حجاب، منطقه ۱۸ تهران

منبع : روزنامه رسالت