شیر در گیر

● درباره آخرین بازمانده های شیر در آسیا
شیر آسیایی یكی از زیرگونه های پستانداران بزرگ بسیاری است كه تعداد و گستره پراكندگی آنها طی دو قرن گذشته در نتیجه فعالیت های انسان رو به افول گذاشته است. روزگاری در خاورمیانه و به سوی شرق در سرتاسر نیمه شمالی هندوستان شیرهای بسیاری پرسه می زدند اما شیر در برابر انسان تفنگ به دست كاری از پیش نمی توانست ببرد و نسلش از كشورهای این منطقه یكی پس از دیگری برداشته شد. اكنون شیر آسیایی در كنج كوچكی از جنگل گیر در هند گیر افتاده است.
اگر نواب جوناگادی (Nawab of Junagadh) نبود كه در ابتدای قرن بیستم به حفاظت از چند شیر آسیایی باقی مانده در جنگل پنج هزار كیلومتر مربعی و مالاریازده گیر (Gir) در ایالت گجرات هند علاقه مند شد، آخرین برگ های كتاب شیر آسیایی خیلی وقت ها پیش از این ورق می خورد. گزارش ها نشان می دهند كه در سال ۱۹۱۳ جمعیت شیر در گیر پیش از آنكه به تدریج بهبود یافته و به جمعیتی كه امروزه برآورد می شود یعنی در حدود ۳۰۰ شیر برسد، تا حد ۲۰ فرد افت كرده بود.بررسی های ژنتیكی با احتیاط نشان داده اند كه زیرگونه آسیایی (Panthera leo persica) بین ۲۰۰ تا ۵۵ هزار سال پیش از زیرگونه های آفریقایی جدا شده است. برخی ویژگی های ریختی، استخوان شناختی و ژنتیكی شیر آسیایی را از شیر آفریقایی متمایز می سازد. مهمترین ویژگی ریختی، وجود چین شكمی است كه تقریباً در تمام شیرهای آسیایی، هم نر و هم ماده، یافته می شود اما در میان شیرهای آفریقایی نر بالغ كمیاب و در میان ماده های بالغ از آن هم كمیاب تر است. شیرهای آسیایی نر روی سرشان و در فاصله بین دو گوش یال اندكی روییده و گوش هایشان همواره به وضوح دیده می شود. در عوض تا یك چهارم از شیرهای آفریقایی نر یال های پرپشتی دارند كه روی سرشان را پوشانده و گوش هایشان را از دید پنهان می سازد. با وجود این شیرهای بی یال هم در آفریقا به ثبت رسیده اند. گذشته از اینها نزدیك به ۵۰ درصد از جمجمه های شیرهای گیر سوراخ زیرچشمی جفتی دارند كه آنها را كاملاً از شیرهای آفریقایی متمایز می سازد. هنگامی كه تعداد شیرهای گیر تا حد فقط ۲۰ فرد كاهش یافت بدون شك از یك گلوگاه ژنتیكی گذشته و در نتیجه اكنون تقریباً هیچ تغییرات ژنتیكی نشان نمی دهند. از سوی دیگر تغییرات ژنتیكی در شیرهای آفریقایی نسبتاً متوسط است.
از سال ۱۹۴۷ كه هندوستان استقلال یافت مهمترین تلاش حفاظتی دولت هند برای نجات شیر ممنوعیت شكار آن از سال ۱۹۵۵ و ایجاد پناهگاه حیات وحش گیر به وسعت ۱۲۶۵ كیلومتر مربع در سال ۱۹۶۵ بوده است. سرانجام در سال ۱۹۷۵ منطقه تحت حفاظت به ۱۴۱۲ كیلومتر مربع افزایش یافت و منطقه ای هسته ای در درون آن به وسعت ۲۵۸ كیلومتر مربع به عنوان پارك ملی اعلام و از انسان و دام خالی شد. با این همه نزدیك به سه هزار نفر دامدار نیمه كوچ نشین به نام مالداریس ها هنوز در آنجا با دام هایشان در آبادی های هایی محصور در پرچین های خاردار زندگی می كنند.
در سال ۱۹۸۶ از سوی موسسه حیات وحش هند (WII) پروژه ای برای تعیین تعداد طعمه ها و الگوی شكار شیر و نیز نحوه استفاده از فضا توسط شیرها آغاز شد. روی هشت شیر گیرنده رادیویی نصب شد و به مدت شش ماه الی سه سال پاییده شدند. علاوه بر اینها بیش از سه هزار نمونه مدفوع و پانصد لاشه به جا مانده از شكار جمع آوری شد. برای ارزیابی تعداد سم داران وحشی منطقه نیز ترانسكت های خطی زده شد. پروژه WII در تضاد كامل با یافته های پل جاسلین (P.Joslin) در تقریباً دو دهه پیش از آن كه نمونه های مدفوع جمع آوری شده را عمدتاً حاوی بقایای دام های اهلی یافته بود، نشان داد كه نزدیك به ۷۰ درصد نمونه ها حاوی بقایای طعمه های وحشی اند و از میان آنها بقایای چیتال یا گوزن خالدار هندی در ۴۰ درصد آنها دیده می شود. این تغییر در الگوی شكار شیرها مربوط به افزایش بسیار زیاد جمعیت سم داران وحشی است كه در حال حاضر تعدادشان بین ۳۰ تا ۳۵ هزار برآورد می شود.شیرهای نر قلمروطلب در گیر در گروه هایی زندگی می كنند كه بین دو تا شش شیر نر را دربرمی گیرد. این «ائتلاف ها» فعالانه در قلمرو خود گشت می زنند و از آن دفاع می كنند.
در این قلمرو معمولاً یك یا چند گروه از ماده شیرها با توله هایشان زندگی می كنند. جولانگاه سالانه نرها بین ۱۰۰ تا ۱۴۰ كیلومتر مربع و برای ماده ها ۴۰ تا ۸۰ كیلومتر مربع ارزیابی شده است. در دشت های سرنگتی در آفریقا بیشتر گله های شیر هم نر بالغ دارند و هم ماده بالغ اما در گیر نرها به ندرت با ماده ها می مانند مگر آنكه فحل باشند یا طعمه بزرگی شكار كرده باشند. در سرنگتی فراوانی طعمه های بزرگی همچون بوفالو، گورخر و ویلده بیست گله را قادر می سازد كه نرهایش را به لحاظ تغذیه ای تامین كند. در گیر جثه طعمه بسیار كوچك تر است به طوری كه وزن فراوان ترین طعمه یعنی چیتال در حدود ۵۰ كیلوگرم است. علاوه بر این در بعضی بخش های گیر حضور دام به عنوان طعمه ای كه گرفتنش آسان تر است به نرها امكان می دهد مستقلاً از عهده خودشان برآیند. خیلی كمتر پیش آمده كه ماده ها مشغول تغذیه از دام ها دیده شوند.
زیستگاه جنگلی گیر پوشش مناسبی در اختیار شیرهای نر قرار می دهد كه سبب می شود احتمال موفقیت آنها در شكار نسبت به همتایانشان در علفزارهای سرنگتی بسیار بیشتر شود. در گیر میان شیرهای نر و ماده در كاربرد زیستگاه تفاوت بارزی وجود دارد.شیرهای ماده در طول فصل خشك تقریباً فقط در مسیر رودخانه و در جایی كه سم داران وحشی برای نوشیدن آب می آیند دیده می شوند. این در حالی است كه حضور نرها در این مناطق تقریباً اتفاقی است. در طول فصل موسمی به نظر می رسد نرها عمدتاً سرتپه های نسبتاً خشك و باز را ترجیح می دهند كه به علت وزش بادهای موسمی خالی از حشره است. ماده ها معمولاً از چنین مناطق بازی پرهیز می كنند.دولت هند همواره آگاه بوده و هست كه نگهداری كل جمعیت این زیرگونه در یك منطقه حفاظت شده كار درستی نیست. جست وجو برای یافتن خانه ای جانشین در دست انجام است اما یافته های موسسه حیات وحش هند نشان می دهد كه برای موفقیت جابه جایی مورد نظر نیاز به زیستگاه مناسبی با دست كم ۵۰۰ كیلومتر مربع وسعت و پایش بلندمدت و موثر است. تلاش برای جابه جایی شیرها از گیر به پناهگاه چاندرا پرابا به افزایش جمعیتی از یك نر و دو ماده به یازده شیر ظرف مدت هشت سال انجامید اما در نهایت همگی از بین رفتند.
در حال حاضر جمعیت شیر در گیر به تراكم حدود یك شیر در هر پنج كیلومترمربع رسیده است. عمدتاً در نتیجه همین تراكم بالا است كه افزایش وحشتناكی در میزان برخورد شیرهای آواره و انسان و سرگردان شدن آنها در زیستگاه انسان رخ داده است. این وضعیت اكنون در مجموع در تضاد با منافع انسان قرار گرفته است. از اواسط سال ۱۹۸۸ تا اوایل سال ۱۹۹۰ نزدیك به ۱۰۰ نفر توسط شیرها دریده شده اند كه در ۱۵ مورد به مرگ آنها انجامیده است. حتی بعضی از آنها توسط شیرها خورده شده اند. این شیرها دائماً از دام و حیوانات اهلی تغذیه می كنند زیرا خارج از منطقه حفاظت شده طعمه وحشی بسیار كمیاب است. تعجبی ندارد كه مردم محلی بی اندازه از شیرها متنفر و عصبانی اند. این وضعیت نمی تواند تداوم داشته باشد و باید برایش چاره ای اندیشید. شیرهایی كه از منطقه حفاظت شده خارج می شوند را باید گرفت و تحویل باغ وحش ها داد چرا كه نژاد خالص شیر آسیایی در اسارت بسیار كمیاب است. در غیر این صورت و در مواردی كه زنده گیری شیر امكان پذیر نیست باید آن را با گلوله از پا درآورد. در روستاهای اطراف گیر نیز باید برنامه های توسعه ویژه و حفاظت محور به اجرا درآید. تردیدی نیست كه كنار گذاشتن مردم محلی و بیگانگی آنها با مسئله می تواند در حفاظت بلندمدت از گیر، این آخرین دژ شیرهای آسیایی در طبیعت، فاجعه بار باشد.

Johnsingh,A.J.T. & Chellam, R. ۱۹۹۱. Asian Lion, in Great Cats,
(J. Seidensticker & S. Lumpkin, eds.(. Rodale Press.
جانسینگ و راوی چلام
ترجمه: كاوه فیض اللهی

منبع : روزنامه شرق