بارش های شهابی

● مقدمه
وقتی ذرات گرد وغباری که در فضای بین سیارات قرار دارند وارد جو زمین می شوند در اثر سرعت بالا و اصطکاک شدید به وجود آمده می سوزند و به صورت شهاب دیده می شوند. در آسمانی صاف و تاریک ممکن است در هر ساعت چند شهاب مشاهده کنید که در نقاط مختلف آسمان ظاهر و به سرعت محو می شوند. اما در شبهای خاصی از سال تعداد شهابها به یکباره زیاد می شود که به این پدیده «بارش شهابی» گفته می شود. بارش های شهابی در اثر ورود توده ای از ذرات به جو زمین به وجود می آیند. این ذرات با سرعت های زیاد(چند ده کیلومتر در ثانیه) و تقریبا" به طور موازی وارد جو می شوند. در نتیجه از دید ناظر زمینی به نظر می آید که همه شهابها از یک نقطه آسمان خارج می شوند که به این نقطه کانون بارش گفته می شود. کانون بارش در هر صورت فلکی باشد، بارش شهابی به نام آن خوانده می شود. اگر کانون دو یا چند بارش در یک صورت فلکی باشد ، از نام ستاره درخشان نزدیک کانون هم استفاده می شود ، مانند بارش اتا – دلوی یا دلتا –دلوی
● منشاء
منشاء بسیاری از بارش های شهابی، دنباله دارها هستند. این صخره های یخی با حرکت خود ذرات ریزی به جا می گذارند. با نزدیک شدن دنباله دار به خورشید تعداد ذرات به جا مانده افزایش می یابد. بنابراین مدار دنباله دار مملو از ذراتی می شود که با همان سرعت دنباله دار و تقریبا" در همان مدار به دور خورشید گردش می کنند. به دلیل حرکت متناوب زمین به دور خورشید ، سیاره ما در زمان مشخصی از سال به نزدیکی مدار دنباله دار می رسد و با برخورد به این ذرات بارش شهابی رخ می دهد.
● مهمترین بارشهای شهابی سالیانه
زمان اوج بارش/بازه فعالیت/ نام بارش
۲ اردیبهشت/ ۲۷ فروردین-۵ اردیبهشت/ شلیاقی
۱۶ اردیبهشت/۳۰ اردیبهشت ـ ۷ خرداد/ اتا ـ دلوی
۶ مرداد/۲۱ تیر ـ ۲۸ مرداد/ دلتا دلوی جنوبی
۲۱ مرداد/۲۴ تیر ـ ۳ شهریور/ دلتا دلوی شمالی
۲۲ مرداد/ ۲۶ تیر ـ ۲ شهریور/ برساووشی
۱۷ مهر/ ۱۴ مهر ـ ۱۸ مهر/ تنینی
۳۰ مهر/ ۱۰ مهر ـ ۱۶ آبان/ جباری
۱۴ آبان/ ۹ مهر ـ ۴ آذر/ ثوری جنوبی
۲۱ آبان/ ۹ مهر ـ ۴ آذر/ ثوری شمالی
۲۷ آبان/ ۲۳ آبان ـ ۳۰ آبان/ اسدی
۲۳ آذر/ ۱۶ آذر – ۲۶ آذر/ جوزایی
۱ دی/ ۲۶ آذر ـ ۵ دی/ دبی
۱۴ دی/ ۱۱ دی ـ ۱۵ دی/ ربعی
● معرفی چند بارش شهابی
بارش های شهابی زیادی در طی سال اتفاق می افتد که از این بین جند بارش شهابی به علت تعداد شهابها از اهمیت بیشتری بر خوردار هستند که به معرفی آنها می پردازیم:
▪ بارش شهابی برساووشی
بارش شهابی برساووشی یکی از معروفترین بارش های شهابی سالیانه است که در۲ ۲-۲۱ مرداد به اوج فعالیت خود می رسد. شاید به جرات بتوان گفت که بارش شهابی برساووشی، یکی از شورانگیزترین فستیوالهای سالیانه نجومی باشد که در شب های گرم تابستان منجمان آماتور را گردهم می آورد. نخستین گزارشات رصد این بارش به بیش از ۲۰۰۰ سال پیش بر می گردد که در شرق دور(چین،ژاپن و ...) ثبت شده است. دنباله دار منشاء بارش برساووشی دنباله دار سویفت-تاتل است که در سال ۱۸۶۲ توسط لوییس سویفت از نیویورک و هورس تاتل از رصدخانه هاروارد کشف شد. چند سال پس از کشف این دنباله دار بود که «شیاپارلی» با کمک محاسباتش نشان داد که دنباله دار سویفت-تاتل منشاء بارش شهابی است. این اولین بار بود که ارتباط بارش شهابی و دنباله دار به اثبات می رسید. افزایش فعالیت بارش برساووشی در سالهای ۶۳-۱۸۶۱ تایید کننده این مطلب بود. دوره تناوب دنباله دار سویفت-تاتل حدود ۱۳۰ سال است و آخرین بار در اوایل دهه ۱۹۹۰ به حضیض خود رسید و در سالهای ۱۹۹۲و ۱۹۹۱ نیز تعداد شهابهای بارش برساووشی بیش از حد معمول بودند. در زمان اوج این بارش شهابی در زیر آسمان تاریک در هر ساعت دهها شهاب قابل مشاهده خواهد بود.
▪ بارش شهابی اسدی
ظهور چشمگیر بارش اسدی ۱۷۹۹ را بسیاری از دریانوردان و ساکنان قاره آمریکا رصد کردند. در سال۱۸۳۳نیز بارش اسدی شگفتی آفرید. در مدت چند ساعت تعداد شهاب ها به هزاران عدد در ساعت رسید . بطوریکه بسیاری تصور کردند،جهان به پایان رسیده است. در این سال رصدگران با مشاهده شهاب ها، کانون بارش را تشخیص دادند.
در سال ۱۸۳۷ ، «هاینریش اولبرس» با بررسی بارش اسدی در دهه های گذشته ، دوره فعالیت آن را ۳۳ یا ۳۴ سال تعیین کرد. در آن زمان مشخص شد که منشاء بارش شهابی اسدی دنباله دار تمپل-تاتل است که به تازگی کشف شده بود. در دهه های بعدی بارش شهابی اسدی فعالیت چشمگیری نداشت اما در سال۱۹۶۶ شهابهای اسدی غوغایی آفریدند. در مدت کوتاهی آسمان پر از شهاب شد. بطوریکه برخی از رصدگران در آمریکای شمالی از ظهور۳۰ شهاب در یک ثانیه خبر دادند!
دنباله دار تمپل-تاتل در آخرین گذر خود در نهم اسفند۱۳۷۷ به حضیض مدارش رسید. در این سال اوج بارش ۲۰ ساعت زودتر از زمان پیش بینی شده اتفاق افتاد .آنهایی که موفق به رصد آن شدند آذر گوی های بی نظیری را دیدند.در سال ۱۳۷۸ بارش اسدی در۵:۳۰ صبح ۲۷ آبان با ظهور هزاران شهاب در ساعت به اوج خود رسید.در این زمان کانون در ارتفاع زیادی قرار داشت و بسیاری از ساکنین خاور میانه توانستند شاهد این آتش بازی آسمانی باشند.
● رصد بارش شهابی
اختر شناسان بارش های شهابی را با روش های مختلفی همچون رصد مرئی، رادیویی با تصویربرداری ویدئویی و حتی با تلسکوپ ( در برخی از بارش های کم شمار ) بررسی می کنند. با این روش ها ، تا کنون بیش از ۵۰ بارش شهابی بررسی شده است. یکی از رایج ترین و کم هزینه ترین روش ها، رصد مرئی است ، یعنی تماشای مستقیم شهاب ها که به یکی از علاقه مندی های اصلی منجمان آماتور امروز تبدیل شده است. منجمان آماتور در به دست آوردن داده ها و اطلاعات در این زمینه نقش بسیار مؤثری دارند. داده هایی که به وسیله ی آماتورها جمع آوری می شود، می تواند به اخترشناسان در درک بهتر از چگونگی پیدایش و تحول منظومه ی شمسی ، تکامل حیات کمک کند.

امیر حسن زاده

منبع : آسمان پارس