علم در عصر جدید

ماهیت علم عصر جدید در چیست؟ آیا مگر علم عصر جدید با علم اعصار گذشته تفاوت دارد كه ما این گونه می‌پرسیم؟ آیا نبایستی بپرسیم ماهیت علم چیست؟
ـ هرگز. زیرا علم در زمره‌ی مبادی و اصول نیست، بلكه از مبادی و اصولی خاص ریشه می‌گیرد و مدد می‌جوید و تعین می‌یابد. در هر عصری نظری خاص در مورد موجود و حقیقت به استواری دست می‌یابد و همه‌ی شئونات انسان از جمله علم، اساس خویش را از آن نظر و دریافت معین اخذ می‌كنند.
بنابراین نخست می‌پرسیم عصر جدید دارای چه مبادی و اصولی است و كدام نظر آغازین چونان بنیاد این عصر است؟
دكارت كه به حق می‌توان وی را از بانیان اولیه عصر جدید برشمرد، چكیده‌ی تعالیم خویش را با كوژیتوی خویش بیان می‌دارد: می‌اندیشم، پس هستم. بنابراین عقل بشری چونان بنیاد عصر جدید است. البته این عقل از وحی الهی و هر نسبت دیگری بریده است و قائم به ذات است. سپس دكارت می‌پرسد كه آنچه عقل بشری بدان می‌تواند اتكا كند و صحیح را از خطا جدا كند و سره را از ناسره چیست؟ واضح است كه به روشن‌ترین و بدیهی‌ترین چیزی كه دست می‌یابد ریاضیات است. اما كدام ریاضیات؟ آن جوهره‌ای در ریاضیات كه هیچ امر دیگری نتواند آن را مخدوش نماید: ۴= ۲x ۲. تفاوت ندارد دو عدد از چه چیز ضربدر دو عدد از چه چیز دیگر شود، نتیجه همواره چهار است. برای مثال وقتی هفت عدد سیب را به روی میز روبه‌روی خویش داریم، آنچه خلل‌ناپذیر است، عدد هفت و یا هفت بودگی است. شاید بتوان سیب و میز و اتاق و حالات روحی بیننده و صدها چیز دیگر را دچار چون و چرا قرار داد، اما عدد هفت چون و چراپذیر نیست. این وجهه و نظر و ساحت و تعبیر از ریاضیات چونان اساس و بنیادی می‌شود كه برای دكارت و عصر جدید چونان نقطه اتكا قرار می‌یابد، تا هر آنچه علم حاصل می‌دارد چونان یقینی و صادق مقام گیرد. این نوع از صدق عبارت از یك نوع خاص از صدق است و نباید آن را با هر نوع صدق دیگر یكسان برشمرد.
در اعصار گذشته و در عصر قرون وسطی، یونان باستان و در عصر دینی این نوع از علم و این نوع نظر و دریافت در مورد موجود و حقیقت هرگز سابقه نداشته است. لكن بدین دلیل نباید علم جدید را نسبت به علم قدیم پیشرفته‌تر بدانیم. اما ماهیت آنچه امروزه علم نامیده می‌شود، عبارت از پژوهش است. ماهیت این پژوهش در چیست؟ پاسخ آن است كه تمامی حوزه‌ی موجود، طبیعت و تاریخ كه در حیطه‌ی شناخت قرار می‌گیرد چونان ماهیت این پژوهش است. اما این شناخت با روندی خاص بدین حوزه قدم می‌نهد. البته منظور از روند در این جا روش محض نیست. اما به هر حال مشخص بودن چنین حوزه‌ای عبارت از روند بنیادین پژوهش است. این روند به موجود می‌نگرد، اما فقط به حوزه‌ای خاص از موجود، مثلاً طبیعت، ویژگی اساسی و معینی را در جریان‌های طبیعی طرح می‌كند. اما صورت حقیقی این طراحی چگونه ترسیم می‌شود؟ آن طور كه روند مورد شناخت در حوزه‌ای مشخص با كدام طریق قادر است پیوند داشته باشد. آری این پیوند است كه زیربنای استوار پژوهش است. بنابراین با طرح این بنیاد ویژه و تعین یافته زیربنای استوار این روند است، كه این روند در حوزه‌ی وجود حوزه‌ی موضوعی خود را به ثبوت می‌رساند.
برای مثال فیزیك عصر جدید بر بنیاد ریاضی از آن نوع كه گفتم استوار است. در واقع این فیزیك بیانگر یك نوع ریاضیات معین و كامل است. اما چرا این فیزیك فقط در این طریق می‌تواند در حوزه‌ی ریاضی واقع شود؟ زیرا این فیزیك در معنایی ژرف‌تر بر بنیاد ریاضی استوار است. بنیاد دریافت عصر جدید از علم به یونان باستان بازمی‌گردد.
گفتیم كه واضح‌ترین و بدیهی‌ترین وجهه ریاضی یعنی «عدد» چونان نقطه‌ی ثقل دریافت عصر جدیدی برای بنیان بخشیدن به علم بوده است. اما آیا فی الواقع می‌توان ماهیت حقایق ریاضی را با محاسبه‌ی عددی تعین بخشید؟
عصر جدید فیزیك را عبارت از شناخت طبیعت می‌نامد، اما فی الواقع منظورش از طبیعت فقط اجسام مادی در حوزه‌ی حركتی آنهاست. زیرا در نظر عصر جدید هیچ چیز آشكارتر از جسمیت نیست. پس یك عنصر قابل شناخت همیشگی برای فیزیك در عصر جدید همواره در دسترس است. این یعنی هماهنگی حركتی اجزای مكانی ـ زمانی در هر یك از موجودات.
لكن به جز این تعین‌های دیگری نیز برای فیزیك معتبر است: حركت بیانگر تغییر مكان است. هیچ حركت و جهت حركتی از دیگر حركات ممتاز نیست. هر مكانی با مكان دیگر در ماهیت خویش یكسان است. هیچ لحظه زمانی نسبت به دیگر لحظات رحجانی ندارد. هر نیرویی خود را صرفاً بنابر آن چیزی معین می‌دارد، كه همراه با حركتی كه به معنی تغییر مكان است، در واحدی از زمان به دنبال می‌آید. بنیاد استوار علم طبیعی عصر جدید كه بر پایه‌ی ریاضیات خاص استوار است، عبارت از ریاضیات در این معنای خاص است. البته نباید گفت كه پژوهش دارای بنیادی ریاضی است، بلكه این پیوند با حوزه‌ی موضوعی پژوهش است كه هیأت ریاضی دارد.
اما نظر عصر جدید در مورد علومی كه با جسمیت سروكار ندارند چیست؟ عصر جدید آنها را چونان استثنا فرض می‌دارد و بنیادشان را ریاضیات نمی‌داند. عصر جدید به این طریق خود را با نقصان مواجه نمی‌بیند، بلكه پژوهش ریاضی گونه خویش را به این ترتیب قوت بیشتر می‌بخشد، چرا كه علوم روحی و روانی و حیاتی را به مرتبه‌ی فرودین‌تر می‌كشاند و از این طریق پژوهش ریاضی‌گونه خویش را قوت می‌بخشد.
جالب است كه ملاحظه كنیم كه عصر جدید علم تاریخ را علمی متمایز از علومی همچون علم فیزیك نمی‌شمارد، بلكه فقط آن را پیچیده‌تر می‌داند، یعنی باز هم از همان نوع است.
حال می‌پرسیم طرح و بنیاد استوار پژوهش چگونه به ظهور می‌رسد؟
ـ در روش. حال بایستی این حوزه‌ی طرح یافته به صورت موضوعی درآید. بنابراین لازم است تا این روند بتواند دگرگونی مراتب مختلف را به راحتی در اختیار داشته باشد. چنین است كه می‌توان به تمامیت عناصر یا همان موضوعات دست یافت. ولی موضوعات قرار است موضوعیت یابند. پس روند مزبور بایستی عنصر متغیر را در تغییر آن لحاظ كند و نیز باید آن را استوار سازد و در عین حال بگذارد تا یك حركت چونان یك حركت باقی بماند.
اما عنصر پایدار موضوعات و قطعیت دگرگونی آنها عبارت از قاعده است. همچنین عنصر پایدار یك دگرگونی در ضرورت روند آن عبارت از قانون است.
در حوزه‌ی نگرش به قاعده و قانون است كه موضوعات چونان خود آشكار می‌شوند. اما موضوعات توسط پژوهش بررسی می‌شوند، یعنی «قاعده و قانون» موضوعات را مورد حفاظت قرار می‌دهند و در عین حال آنها را ظهور می‌بخشند. البته روش از وضوح برخوردار است و چونان یك «توضیح» به شمار می‌آید. این توضیح همواره دو وجهه دارد، زیرا عنصری ناشناخته را به مدد عنصری شناخته به ثبوت می‌رساند و نیز این عنصر شناخته را توسط آن عنصر ناشناخته پاسداری می‌كند. این توضیح خود را در پژوهش تحقق می‌بخشد.
اما پژوهش چگونه به ظهور می‌رسد؟
ـ توسط آزمایش. معمولاً چنین گمان شده است كه علم طبیعی توسط آزمایش بدل به پژوهش می‌شود. اما فی‌الواقع باید گفت در جایی آزمایش ممكن می‌شود، كه شناخت طبیعت به گونه پژوهش ظهور یابد.
بنابراین آزمایش در این معنا هرگز در اعصار یونان باستان، قرون وسطی و عصر دینی ظهور نداشته است، زیرا پژوهش در این معنا نمی‌توانسته در آن اعصار رخ بنماید، زیرا اعصار مزبور دارای نظر و دریافت دیگری در مورد موجود و حقیقت بوده‌اند.
عنصر اساسی پژوهش عبارت از در بنیاد قرار دادن یك قانون است. یك آزمایش را در عصر جدید تحقق بخشیدن، یعنی شرطی را به حوزه‌ی تمثل آوردن، كه در تطابق با آن شرط، یك هماهنگی حركتی معین در ضرورت روند آن بتواند دنبال شود و یعنی بتواند برای محاسبه‌ی ماتقدم قابلیت استواری بیابد.
اما تحقق قانون از طریق نظر به بنیاد اساسی حوزه‌ی موضوعی وقوع می‌یابد. این حوزه عرضه‌كننده‌ی مقیاس است و تمثل دریافت شده‌ی شرط لازم را پیوند می‌بخشد. چنین تمثیلی كه در آن و با آن آزمایش تحقق می‌یابد هرگز عبارت از تمثلی دلخواهانه نیست. تمثل از طریق مشخصه بنیادی طبیعت حاصل می‌آید و در آن ترسیم می‌شود.
آزمایش عبارت از آن روشی است كه در مقام و روند خود توسط قانون بنیادی به ظهور می‌رسد و هدایت می‌شود تا موضوعاتی را عرضه دارد كه یا از قانون حمایت كند و یا حمایتش را از آن دریغ نورزد.
هر چه مشخصه بنیادی طبیعت بیشتر بر بنیاد ریاضی استوار شده باشد، به همان میزان امكان آزمایش بیشتر بر پایه‌ی ریاضی قرار می‌گیرد. بنابراین راجر بیكن به عنوان مبدع پژوهش آزمایش گونه‌ی عصر جدید نمی‌تواند باشد، بلكه فقط یكی از پیروان ارسطوست. شناخت در عصر قرون وسطی و برای بیكن نیز عبارت از ادراك راستین كلام الهی و مبلغان دینی بوده است. البته این فلسفه‌ی ارسطویی و افلاطونی بوده كه به قرون وسطی انتقال یافته است و بدل به دیالكتیك اسكولاستیك شده است. تنها وجهه‌ی نوظهور بیكن آن بوده كه به عوض بیان آموزه‌های كلیسا به خود اشیا نظر نموده البته همان طور كه ارسطو نظر می‌كرده است.
تاریخ در عصر جدید موضوعیت می‌یابد و این امر فقط هنگامی رخ می‌دهد كه سپری شده باشد.
امرتاریخی در نظر عصر جدید فقط و فقط یك بار وقوع می‌یابد و قابلیت مقایسه شدن دارد. عناصر یك باره، نادر، بسیط و معین در تاریخ هرگز بدیهی نیست و بنابراین غیرقابل توضیح می‌ماند. پژوهش تاریخ در عصر جدید هرگز اندازه‌های معین را انكار نمی‌كند و فقط آن را چونان استثنا توضیح می‌دهد. عصر جدید بدین ترتیب هیچ گونه توضیح تاریخی دیگری را به رسمیت نمی‌شناسد. اما پژوهش در نهایت به تخصص می‌انجامد.
حقیقت تخصصی، نه معلول بلكه علت پیشرفت هر پژوهشی است.
اما علم عصر جدید توسط جریان بنیادین دیگری تعین می‌یابد و آن عبارت از فعالیت علمی است.
اما فعالیت چونان تحقیری برای پژوهش نیست. بنابراین چون پژوهش در ماهیت خود عبارت از فعالیت است، دیگر خود را در روش از طریق تمامیت نوین طرح ظاهر نمی‌سازد، بلكه آن را به عنوان داده‌ای در ورای خود حفظ می‌كند و دیگر آن را استوار نمی‌دارد بلكه حداكثر به نتایج انبوه و محاسبات آن هجوم می‌برد. فعالیت محض می‌باید در هر آنی مفتوح و مغلوب شود، چرا كه پژوهش در ماهیت خود عبارت از فعالیت است. هر چه پژوهش بیشتر صورت فعالیت به خود می‌گیرد، خطر آن كه بیشتر چونان فعالیت محسوب شود، بیشتر می‌شود. سرانجام تمایز مابین این یا آن فعالیت نه فقط از حوزه‌ی شناخت فراتر می‌رود، بلكه غیرواقعی نیز می‌شود، اما پژوهش چگونه وزنه‌ی لازم برای تقابل با فعالیت محض را در درون فعالیت خود كسب می‌كند؟
فعالیت عبارت از نمودی است كه صورت علمی دارد: خدا، علم طبیعی و یا غیرطبیعی. در نهایت این روند به ایجاد سازمان‌های علمی انجامیده است.
در عصر جدید آن كس كه تعالیم ثابت را عرضه می‌دارد، جایی ندارد. پژوهشگر این تعالیم را طرد می‌كند. پژوهشگر نیازی به كتابخانه شخصی ندارد. وی همواره در راه است و آنچه را روزانه كسب می‌كند، در كنگره‌ها عرضه می‌دارد. پژوهشگر بالضروره از جانب خویش در حوزه‌ی هیأت ماهوی تكنیك‌گر در معنای ماهوی آن وارد می‌شود. فقط به این صورت است كه وی در معنای عصر خویش واقعیت می‌یابد.
دانشگاه عصر جدید به عنوان جهت‌گیری خاص و جلوه‌بخش طریقی ویژه است، زیرا با قالب حاكم خویش تلاش‌های همه جانبه‌ی علوم را به صورت مشخصه‌ای نمونه و وحدتی خاص از فعالیت‌ها ممكن و آشكار می‌سازد.
حال با همه‌ی این تفاصیل آنچه كه ما از علم می‌شناسیم چه قرابتی با علم عصر جدید دارد؟ گرچه ما علم دینی خویش را نیز در لابه‌لای كتب و ویرانه‌ها گم كرده‌ایم. اما عالمان دینی فراوان داریم. پس چرا این عالمان قادر به دگرگون ساختن تقدیری كه بر بشر امروز چیره است، نیستند؟ زیرا ایشان فقط معلومات جمع می‌كنند. آه شبگیر ندارند.
بشر در هر عصری فقط تابع یك تقدیر خاص است. تقدیر دوران ما در سراسر كره‌ی ارض تكنولوژی است. غربیان، خود از ادراك ماهیت تكنولوژی عاجزند. چند دهه‌ای بیش نیست كه متفكرانی در غرب ظهور یافته‌اند و در ذات تكنولوژی و عصر جدید و متافیزیك می‌اندیشند. اما ما هنوز به مرحله‌ی تردید و پرسش آغازین نیز در این باب نرسیده‌ایم.
تقدیر غالب و حاكم بر ما نیز تقدیر عصر جدید و تكنولوژی آن است. این امر چیزی نیست كه فقط مربوط به آنانی باشد كه در غرب جغرافیایی می‌زیند. اتفاقاً ما از آنان كه در بطن تقدیر غرب می‌زیند، آسیب‌پذیرتریم، چرا كه خود را از این ورطه در امان می‌انگاریم.

منبع:باشگاه اندیشه
نویسنده: محمد صادق محفوظی

منبع : خبرگزاری فارس