سیستان، زادگاه نخستین ها

بنا بر متون پیش از اسلام، یازدهمین سرزمینی است كه اهورا مزدا بیافرید و چهاردهمین ساتراپی (ایالت) در ساختار دولت ساسانی محسوب می شد. فراوانی و تنوع این نامها كه گاه ریشه هندواروپایی دارد دلیل بر قدمت، قداست و دیرینگی این سرزمین اسطوره ای است. به نوشته «واسیلی بارتولد» مؤلف تذكره جغرافیای تاریخی ایران، بیش تر دانشمندان بر این باورند كه مردم سیستان، اصیل ترین ایرانیان و نمونه بارز نژاد آریایی هستند كه بهتر از سایر اقلیمهای جغرافیایی ایران، زبان و ویژگیهای ایرانیان دوره های تاریخی را حفظ كرده اند و معتقد است كه مردم سیستان، هزاران سال پیش، نخستین دولتهای سازمان یافته آریایی را در فلات ایران پدید آورده اند. این حوزه فرهنگی – تاریخی كه به گاهواره فرهنگ ایران زمین نامبردار است در زمان داریوش هخامنشی، از سوی بطلمیوس، آریا پولیس نام گرفته كه بیانگر یكی از كانونهای بزرگ جمعیتی قوم آریا در سیستان است.سیستان برخاسته از دل تاریخ، كه تمام هنگامه های تاریخی را با سرافرازی پشت سر دارد. از منظر تاریخی، اساطیر ملی و حماسی نیز سزاوار شایستگی است.سیستان خاستگاه نخستین تمدنهای پیشرفته بشری، كانون اجتماعات شهرنشینی، پل ارتباط آسیای غرب با مناطق هندوچین، و معبر كاروانهای تجاری بوده است. شهر سوخته با ۵ هزار سال دیرینگی؛ بهترین مركز شهرنشینی در عصر مفرغ، و تركیب زیبایی از خلاقیت، فراست صنعت و فرهنگ گذشته، دهانه غلامان (یا دروازه بردگان)؛ نمونه معماری موفق یك شهر هخامنشی، كوه خواجه؛ دژ سنگی و استوار برآمده از درون هزاران رمز و راز تاریخ اشكانی، ساسانی و هنر و تمدن و فرهنگ ایران باستان، زاهدان كهنه یا به قول هنری ساوج؛ لندن آسیا، زبان تصویر گویای هزاره های تاریخ است.سیستان زادگاه آسیابهای بادی جهان و سهم ایران در شكل گیری زوایای تمدن است.سیستان گلوگاه هند زرخیز و خاور دور، و مهد رادی و رادمردی در اساطیر پهلوانی پیشینیان بوده است و مورخان، بنای سیستان را به ۴ هزار سال قبل از بعثت پیامبر اكرم(ص) و به دست گرشاسب نوشته اند. سیستانیان از آغاز پادشاهی گرشاسب تا طلوع دین احمدی از بام هدایت اسلام بر طریقت آدم (ع) بوده و نام زیبای دارالولایه، بزرگ ترین افتخار مردم سیستان است. سیستان، انبار غله آسیا، و به لحاظ رصد اقتصادی، از كانونهای اقتصاد آن روزگار است به گونه ای كه هرودت مورخ یونانی، مالیات سیستان را در دوره هخامنشی پس از مصر و میان رودان نام می برد.این جغرافیای اقلیمی در دستگاه خلافت عباسی از چنان اهمیتی برخوردار بود كه روزی لیث بن ترسل در برابر انجام خدمتی شایان، از هارون، خلیفه وقت حكومت عباسی شنید كه به او گفت: "ای لیث! اینك حكومت مصر را به تو می دهم. اگر در آنجا به نیكویی خدمت نمودی، آنگاه حكومت سیستان را به تو واگذار می كنم تا كارت بالا بگیرد."در حوزه علوم و حكمت، سیستان چنان جایگاهی دارد كه نویسنده تاریخ سیستان می نویسد:"... و علمای بزرگ برخاستند از سیستان، اندر باب فقه و ادب و قرائت چنانكه حرمین شام و عراقین، محتاج ایشان بود و بدین سبب است كه بسیاری از پژوهندگان و مورخان، تأثیر فرهنگ دیرینه سیستان، و حوزه فرهنگی هیرمند را بر ایران، و جهان اسلام، و حتی فرهنگ بشری، ژرف و عمیق دانسته اند." میراث مكتوب سیستان، چنان در سرشت فرهنگ غنی ایران اسلامی اثرگذار بوده كه بدون تعریف جایگاه دانشمندان، علما، فیلسوفان، شاعران، فقها و حكمت آموختگان سیستان نمی توان حوزه فرهنگ و علوم اسلامی را تصویر كرد و برای اختصار تنها به چند فراز از معرفی اولین ها و برترینهای مشاهیر سیستان اشاره می شود.یكی از اولین ترجمه های قرآن كریم، به گویش سیستان و با واژه های سیستانی است. این قرآن نفیس كه به قرآن قدس زیور نام یافته و به خط كوفی نوشته شده، ترجمه آقای دكتر علی رواقی و پیداشده در گنجینه كتب خطی آستان قدس رضوی است. این افتخار بر سیستانیان مبارك باد كه یكی از اولین ترجمه های قرآن كریم به گویش سیستانی است. اولین پهلوان حماسی ایران، و پاسدار فرهنگ و رادمردی ایرانیان، رستم، فرزند زال، فرزند سام، فرزند نریمان، در شاهنامه ارجمند فردوسی از سیستان گزینه شده است. یعقوب لیث صفاری نخستین شهریار ایران پس از اسلام و احیاگر زبان و ادبیات و استقلال ایران، از سیستان برخاسته است. رابعه بنت كعب قزداری، نخستین شاعره پارسی گوی ایران سیستانی است. ام سلمه سجستانی نوه ابی داود سجستانی از محدثین اسلام و از اولین زنان محدثه سیستانی است. ابوسلیمان سجستانی، فیسلوف سده چهارم هجری و از مفاخر ایران و جهان در انتشار میراث فرهنگی اسلامی، زادگاه وی، سیستان است. ابویعقوب سجستانی، نویسنده كهن ترین كتاب نثر پارسی دری، یعنی كشف المحجوب زاده سیستان است. حزیز بن عبدالله سجزی، از اولین فقهای جهان تشیع و از شاگردان حضرت امام جعفر صادق برخاسته از سیستان است. خلف بن احمد صفاری، نخستین كسی كه به دستور وی در قبال یكصد هزار سكه زر، قرآن خطی نوشته و طراحی شده، زاده همین سرزمین ولایت مدار است.محمدبن وصیف سگزی، اولین شاعر شعر مكتوب فارسی در نیمه اول قرن سوم هجری و پایه گذار شعر پارسی دری از افتخارات همین سرزمین است. اولین قوانین بیمه های اجتماعی رایگان در سیستان، توسط یعقوب لیث صفاری نوشته شده است. اولین آسیابهای بادی جهان، اختراع سیستانیان است.سیستانیان در مقابل خلفای اموی، سب مولای علی (ع) نكردند و حاضر شدند گیسوان زنانشان را در ملاء عام بتراشند اما ننگ توهین به علی (ع)، آن مرد حق و اندیشه و اولین امام شیعیان جهان را بر دست و پای آزادی و وجدان بیدار خویش نبستند.به گواه تاریخ، پرجمعیت ترین شهر دوران مفرغ، شهر سوخته سیستان بوده است.اختراع خط مَعقلی در قرن اول هجری به ابراهیم سجزی و اختراع خط جلیلی در اوایل اسلام به یوسف سگزی منسوب است. خواجه معین الدین محمد بن حسن سجزی سرسلسله چشتیه اجمیر هند و از معارف و صاحبان كرامت و تقوا از افتخارات سیستان است كه مرتضی مطهری از او به عنوان صاحب كرامت یاد كرده است. اولین سرزمینی كه نام مدینه العذرا یا شهری كه دروازه هایش به روی هیچ بیگانه ای گشوده نشد، سیستان بود.اولین دانشمندی كه اسطرلاب زورقی را اختراع و زیج مامونی را بنیاد كرد، استاد ابوسعید سجزی، اهل سیستان است.نخستین رصدخانه های ایرانیان، ازجمله رصدخانه زرتشت در دهانه غلامان سیستان دایر شد. تنها سرزمینی كه كوروش هخامنشی به مردمش لقب انصار داد، سرزمینی كه محل استقرار و زادگاه بزرگ ترین خاندان ایرانی یعنی خاندان سورن بود و شكوهمندترین پایتختهای ایران در دوران صفاری سیستان است.اولین تصاویر انیمیشن یا تصاویر متحرك سینما در شهر سوخته متعلق به سیستان است. اولین كوره های ذوب فلز جهان در سیستان فعال بوده است. در چند دهه اخیر نیز ادامه این افتخارات نام سیستانیان را در اوج عزت و احترام قرار داده است كه از آن جمله می توان به اولین روحانی برجسته و مجتهد بزرگ سیستان كه پرچم انگلیس را در دوره قاجار از فراز سكوهه سیستان به زیر كشید و آتش زد یعنی آیت ا... آقا ملا محمد مهدی، عالم روحانی و آگاه سیستان، اولین شهیدان جنگ تحمیلی، اولین جوانان تیر باران شده سیستانی در زندانهای حكومت پهلوی، اولین زندانیان و تبعیدشدگان عصر ستمشاهی یعنی آقای محمد ابراهیم شریفی و حجت الاسلام سید محمدتقی حسینی، اولین خط شكنان جبهه مبارزه با كفر بودند. صدها شهید و آزاده و ایثارگر و جانبار و فدایی امام و انقلاب، به ویژه شهید والامقام، نماینده مردم سیستان در مجلس شورای اسلامی حجت الاسلام حاج آقا سید محمدتقی حسینی طباطبایی و دهها شهید سرافراز دیگر اشاره كرد.امروز نیز، عاشقانی سرفراز و سراپا ایثار، پرچم فرهنگ و تمدن و تاریخ سیستان را برافراشته اند و داعیه پاسداری از این سرزمین آغشته به عطر شهیدان را دارند كه به سلاح اندیشه و علم و تقوا، دل و جان را زیور داده اند و این نامهای عزیز و ارجمند را می توان درمیان صدها استاد دانشگاه و فرزانه و خطیب و فرهیخته و طبیب و پژوهنده و شاعر و ادیب و مورخ معاصر سیستان كه مبدا تحول در این گوشه از میهن تابناك اسلامی شده اند جستجو كرد.