حساس ترین سال های جنگ

بدون تردید مقطع تاریخی عملیات والفجر ۸ تا كربلای ۴ را می توان مشكلترین و در عین حال پربارترین سالهای جنگ تحمیلی نامید. شرایط حاد سیاسی و اقتصادی تحمیل شده از سوی دشمنان جهانی انقلاب اسلامی در این سال بیشترین تهدیدها و طاقت فرساترین فشارها را متوجه مسئولین جنگ كرده تنگناهایی عمده را - كه در وهله او ل به نظر بن بست آفرین می آمد - به وجود آورد. در این میان پیروزی فاو نه تنها به عنوان یك عامل قوی حفظ موازنه همچنان خود را نشان می داد، بلكه علی رغم تمامی تلاشهای دشمن در عرصه تبلیغات و سیاست جهانی جمهوری اسلامی در ترسیم معادلات نظامی توسط تحلیلگران در وضعیتی برتر قرار داشت. مقاله حاضر نگاهی اجمالی به كلیات حوادث این مقطع می پردازد.
● عملیات والفجر ۸
عملیات والفجر ۸ را كه سپاه پاسداران انقلاب اسلامی طرح ریزی كرد و به اجرا درآورد و منجر به فتح فاو و پیدایش شرایط جدید سیاسی - نظامی در جنگ شد، عمدتا از دو ویژگی برخوردار بود:
۱) پیچیدگی عملیات عبور از رودخانه كه در نوع خود در جنگ تحمیلی بی نظیر بود.
۲) توانایی و قابلیت رزمندگان اسلام در تامین منطقه متصرفه علی رغم اعمال فشار سنگین دشمن.
قطعا زمین منطقه عملیاتی خیبر و بدر در مقایسه با منطقه عملیاتی فاو از نظر نزدیكی به شهر بصره به عنوان هدف استراتژیك جنگ در منطقه جنوب به مراتب از اهمیت بیشتری برخوردار بود لیكن وجه تمایز عملیات فاو با عملیاتهای پیشین بویژه خیبر و بدر عمدتا به دلیل پیچیدگی عملیات و تامین كامل منطقه تصرف شده بود. همچنین حضور قدرتمندانه در شمال خاك كویت از ویژگیهای بارز عملیات والفجر ۸ محسوب می شد و همین امر اثرات تعیین كننده ای را به لحاظ نظامی و سیاسی در آن مقطع از جنگ برجای نهاد.
تلاشهای اولیه عراق برای باز پس گیری فاو و لطمه زدن به موقعیت برتر سیاسی - نظامی جمهوری اسلامی، علی رغم اجرای ضدحمله های مكرر در طول ۷۵ روز جنگ، با موفقیت همراه نبود ولی برای همین عراق تدریجا حضور رزمندگان اسلام در منطقه فاو را باور نمود و تلاش برای باز پس گیری منطقه را به زمان دیگری موكول كرد.
● دفاع متحرك دشمن
پس از سقوط فاو كه موازنه سیاسی - نظامی جنگ را به نفع جمهوری اسلامی تغییر داد، ارتش عراق با انتخاب شیوه ای جدید درصدد برآمد از لاك دفاعی بیرون آمده و شیوه هجومی اتخاذ كند. قبل از این پس از عملیات خیبر دشمن یك بار دیگر چنین شیوه ای را با وسعت بسیار محدودتری در هورالهویزه به كار برده بود. اما این بار دفاع فعال عراق از دامنه وسیع تر و ابعاد جدیدتری برخوردار بود. مهم ترین دلایل رژیم عراق از اتخاذ چنین شیوه ای عبارت بودند از:
۱) جبران بخشی از شكست سیاسی در فاو
۲) خارج شدن از انفعال و به دست گرفتن ابتكار عمل
۳) بازسازی روحی - روانی نظامیان و حل مشكل افكار عمومی
۴) تجزیه بیشتر توان سپاه و ممانعت از انجام عملیات آینده.
دفاع متحرك با زمینه هایی كه در عقب راندن نیروهای خودی در منطقه والفجر ۹ به دست آمده بود شكل گرفت. این اقدام از ۱۶ اسفند ۱۳۶۴ شروع شد و در ۲۷ اردیبهشت ۱۳۶۵ و با اشغال شهر مهران به اوج خود رسید و عراق با موفقیتی كه در این حمله به دست آورد جرات یافت، اتخاذ استراتژی جدیدی موسوم به «دفاع متحرك» را اعلام كند دشمن در تبلیغات خود اعلام می كرد كه تنها در مقابل عقب نشینی جمهوری اسلامی از مناطق عراق، به ویژه فاو، مهران را پس خواهد داد!
● ضرورت انجام عملیاتهای محدود
دو عامل باعث شد تا سپاه كه بیشتر در فكر آماده سازی عملیات گسترده بعدی بود ضمن بازنگری مجدد به خطوط پدافندی نیروهای خودی، عملیاتهای محدود را سرلوحه برنامه های خود قرار داد؛ عامل اول تاكید مكرر حضرت امام (ره) كه پس از عملیات فاو طی چندین نوبت و به طور مكرر در فرمایشات خود رزمندگان اسلام را به استمرار عملیاتها دعوت می فرمودند: «شما در جبهه ها، هیچ نگذارید آرامش پیدا كند دشمن، اگر بگذارید آرامش پیدا كند، می رود و تجهیز زیادتر می كند و شما را به زحمت می اندازد. باید نگذارید كه او یك شب از اضطراب بیرون بیاید. الآن در اضطراب هستند، نگذارید از اضطراب بیرون بیایند. باید عملیات كنید، ولو ایذایی.»
فرمایشات و تاكیدات فوق، مسئولین سپاه را بر آن داشت كه به هر نحو شده، تا زمان فرا رسیدن عملیات بزرگ، دست به یك سری عملیاتهای محدود بزنند. این تاكیدهای مستمر امام در آغاز سال و در حالی كه نیروهای رزمنده از پیروزی عظیم فاو - شادمان - و شاید مغرور - به نظر می رسیدند، موجب تعجب بسیاری گردید اما با آغاز دفاع متحرك عراق و حمله به مهران و چند نقطه دیگر از مناطق خودی، اهمیت این سخنان به طور مشخص آشكار شد. عامل دوم ضرورت مقابله با استراتژی دفاع متحرك دشمن بود كه عملیاتهای محدود و ایذایی در مقطع فوق الذكر تنها راه حل فوری و عملی بود كه دشمن را از سیاست تهاجمی به انفعال و زبونی می كشاند بر همین اساس و برای تحقق اهداف فوق، سپاه چندین نقطه را به عنوان مناطق عملیات محدود انتخاب كرده پس از طرح ریزی و تعیین سازمان رزم، دست به انجام عملیات زد. مناطق انتخاب شده برای انجام عملیات نقاطی بودند كه عراق در تهاجمات اخیر خود آنها را به تصرف درآورده بود (مهران) و یا احتمال حمله عراق به آنها می رفت (جزیره جنوبی)؛ و یا اینكه از لحاظ پدافندی نقاط ضعفی در آن دیده می شد.
در ادامه به كلیات اهداف این عملیات اشاره می كنیم.
۱) عملیات كربلای ۱
با تاكید حضرت امام (ره) مبنی بر آزادی مهران، رزمندگان اسلام در ساعت ۳۰/۲۲ دقیقه نهم تیرماه ،۱۳۶۵ با رمز مبارك یا ابوالفضل العباس ادركنی، با یورش به مواضع دشمن از ۴ محور عملیات كربلای ۱ را آغاز كرده و طی ۵ مرحله كه ۷ شبانه روز به طول انجامید ضمن وارد آوردن تلفات و خسارات فراوان به دشمن شهر مهران را آزاد كرده و با ۱۰۰ درصد موفقیت اهداف عملیات را تامین نمودند. این عملیات پایانی بود بر ۲استراتژی دفاع متحرك و منفعل شدن سیاست تهاجمی دشمن.
۲) عملیات كربلای ۲
این عملیات در ۱۰ شهریور ۶۵ در منطقه حاج عمران با شركت ۲۸ گردان از سپاه انجام گرفت و هدف آن علاوه بر حفظ دور تك علیه دشمن تا عملیات بزرگ، خارج كردن عقبه خودی از تیررس دشمن و آزادسازی ارتفاعات مهم منطقه، با فرماندهی قرارگاه سید الشهداء انجام شد و ضمن وارد آوردن خسارات و تلفات بر دشمن به بخش مهمی از اهداف عملیات نائل آمد.
۳) عملیات كربلای ۳
نیروی دریایی سپاه عملیات كربلای ۳ را در ۹ شهریور ۱۳۵۹ در شمال خلیج فارس به انجام رساند. در این عملیات لشكر ۱۴ امام حسین (ع) با سه گردان شركت داشت. هدف از انجام عملیات تصرف اسكله های البكر و العمیه بود. تصرف این اسكله ها كه ۳۲ كیلومتر تا ساحل فاصله داشتند، این امكان را برای ایران فراهم می كرد كه ضمن تامین جناح جنوبی در منطقه فاو جزیره بوبیان كویت را نیز در معرض تهدید قرار دهد.
۴) عملیات انصارالحسین
عملیات انصار در ۲۰ شهریور ،۱۳۶۵ در جزیره جنوبی واقع در هورالهویزه توسط تیپ ۳۲ انصارالحسین سپاه انجام شد. هدف از انجام این عملیات افزایش استحكام و تثبیت بیشتر خط دفاعی بود. علاوه بر این جلوگیری از اقدامات مهندسی دشمن برای نزدیك شدن به خط دفاعی خودی نیز در این عملیات مورد توجه بود. در جریان این عملیات بر روی برخی مواضع انفجار صورت گرفت و برخی سیل بندهای دشمن نیز منهدم شد. اما به دلیل آتش شدید دشمن و برخی مشكلات دیگر نیروها به مواضع اولیه خود بازگشتند. این عملیات موجب توقف عملیات مهندسی عراق و تاخیر در حمله آنان به مواضع خودی گردید.
● اولین عملیات برون مرزی گسترده
عملیات فتح ۱ به عنوان نخستین اقدام مهم و استراتژیك قرارگاه رمضان در ۱۹ مهر ۱۳۶۵ بر روی تاسیسات نفتی شهر كركوك و نیز برخی مراكز اقتصادی و همچنین پایگاه هوایی این شهر انجام شد. عملیات فتح ۱ آغاز جنگ نامنظم در چارچوبی معین و با هدفی مشخص بود. این استراتژی از لحاظ عملیاتی جبهه جدیدی را در برابر دشمن می گشود و معارضان عراقی را فعال می كرد و همچنین این عملیات تجزیه نیرو و فرماندهی ارتش عراق را در پی داشت و نخستین گام عملی برای تهدید منطقه نفت خیز كركوك و نزدیك شدن به آن به شمار می رفت از این رو جایگاه این اقدام نظامی در جبهه خودی و تاثیر آن بر اوضاع داخلی عراق و منطقه بسیار مهم بود.● جنگ شهرها
حملات هوایی دشمن كه به دنبال مطرح شدن عملیات سرنوشت ساز و همچنین شكست دشمن در عملیات های كربلای ۱ و۲ و،۳ در تیر و شهریورماه تشدید شده بود، ادامه یافت و طی ماه های شهریور، مهر و آبان ۱۳۶۵ مناطق صنعتی كارگری، اقتصادی و نفتی و نیز شهرها و مناطق مسكونی و مناطق عملیاتی زیر شدیدترین حملات هوایی و بمباران های دشمن قرار گرفتند. عراق از این كار دو هدف را دنبال می كرد؛ یكی هدف كوتاه مدت كه جلوگیری از اجرای عملیات سرنوشت ساز بود. دیگری هدف بلند مدت كه انهدام منابع ارزی و درآمد كشور و همچنین به ستوه آوردن مردم و برانگیختن مخالفت آنها با جنگ و در نتیجه تسلیم جمهوری اسلامی و پذیرش آتش بس به نحوی كه مطلوب رژیم عراق باشد بود. افزایش توان هوایی عراق و دسترسی به نقاطی كه قبل از این در توان عراق نبود، علاوه بر این كه به دلیل واگذاری تجهیزات و هواپیماهای پیشرفته ای بود كه شوروی و فرانسه در اختیار عراق گذاشته بودند، مرهون همكاری كارشناسان امریكایی بود. بیشترین حملات عراقی ها طی این مدت به باختران صورت گرفت. از جمله در حمله روز هفتم آبان ۱۳۶۵ كه باختران و اسلام آباد زیر آتش بمب راكت و مسلسل هواپیماهای دشمن قرارگرفت، ۱۲۰ تن شهید و ۵۸۰ تن مجروح شدند. همچنین طی این مدت تاسیسات نفتی خارك و نقاط مسكونی و صنعتی اصفهان، اراك، تهران، سردشت، خرم آباد، تبریز، لرستان، شیراز، آغاجاری، هفت تپه، گیلان غرب، آبادان، پتروشیمی بندر امام، راه آهن اندیمشك و سدهای دز و شهید عباس پور زیر حملات شدید هوایی دشمن قرارگرفت.
● جنگ نفت كش ها
عراق جنگ نفت كش ها را با دو هدف به راه انداخت و آن را دنبال كرد. هدف اول در راستای همان حملات هوایی یعنی حمله به تاسیسات نفتی و صنعتی بود تا با جلوگیری كردن از صدور نفت ایران جمهوری اسلامی را در تنگنای اقتصادی قرار دهد و دوم این كه با پیش بینی اقدام متقابل ایران در تلاش بود تا دیگر كشورهای منطقه را نیز به طور مستقیم وارد درگیری كرده، جنگ را بین المللی كند تا از فشارهای وارد بر خود بكاهد.
● كاهش قیمت نفت
افزایش تولید نفت عربستان كویت و دیگر كشورهای حامی عراق - كه از جمله اهدف آن كاهش قیمت نفت و كاستن از درآمد ایران بود و از ماه ها قبل آغاز شده بود - موجب مازاد دو میلیون بشكه ای در بازار نفت و كاهش قیمت نفت به حدود یك سوم قیمت گذشته شد، حتی در بعضی معاملات به بشكه ای ۵ دلار رسید.
● ماجرای مك فارلین
در آبان ۱۳۶۵ در وضعیتی كه ایران تحت فشار همه جانبه ای قرار گرفته بود افشای ماجرای مك فارلین به عنوان مهمترین تلاش سیاسی پنهان امریكا برای برقراری رابطه با ایران و به دست گیری ابتكار عمل در جنگ ایران و عراق، اوضاع سیاسی - نظامی جنگ را در موقعیت جدیدی قرار داد. تلقی عراق از اهداف و نتایج نهایی تلاشهای امریكا و احتمال قربانی شدن صدام، به واكنش شدید رژیم عراق در برابر امریكا و گرایش این رژیم به سوی شوروی منجر شد. بدین ترتیب ایران در آستانه عملیات كربلای ۴ در شرایط دشواری قرار گرفت. افشای ماجرای مك فارلین كه باعث ایجاد توفانی سیاسی در ماورای ایران شده بود بر روند تلاشهای سیاسی جمهوری اسلامی برای كسب موقعیت برتر تاثیر گذاشت. در چنین اوضاعی موقعیت شوروی، بویژه با گرایش عراق به سمت آن بهبود یافت. در واقع شوروی از اهرم قابل ملاحظه ای برای تاثیرگذاری بر روند جنگ برخوردار شد. متقابلا امریكا در نتیجه تشتت حاصله در سیاست خارجی خود، كه از پیامدهای افشای ماجرای مك فارلین بود، به همان میزان از تاثیرگذاری بر روند جنگ ناتوان شد و ناچار بیش از پیش به حمایت از عراق روی آورد. بنابراین امریكا و شوروی عملا به حمایت از عراق، ایران را تحت فشار مشترك قرار دادند. عراق نیز با توجه به موقعیتی كه به دست آورده بود می كوشید با استفاده از حملات هوایی جمهوری اسلامی را در موقعیتی قرار دهد كه هر چه سریعتر از ادامه جنگ دست كشیده و از تنبیه متجاوز عدول كند.
● عملیات سرنوشت ساز
ضرورت رویارویی با وضعیت یاد شده و بهره گیری از اثرات مهم فتح فاو و همچنین پیش بینی احتمالی افزایش فشار به ایران برای تحت الشعاع قرار دادن موقعیت برتر آن موجب شد از اوایل سال ۶۵ سلسله تلاشهای وسیعی به منظور طرحریزی و آماده سازی عملیات «سرنوشت ساز» صورت گیرد. چنین ارزیابی می شد كه گرچه پیروزی فاو تاثیرات قابل ملاحظه ای در تقویت موقعیت برتر جمهوری اسلامی داشته است، ولی حامیان منطقه ای و جهانی عراق هنوز حاضر به تامین حقوق ایران نمی باشد بنابراین اگر رزمندگان اسلام یك عملیات تعیین كننده را با موفقیت به اتجام برسانند، تحقق خواسته های جمهوری اسلامی تسهیل خواهد شد. بر اساس چنین تحلیلی، بیش از شش ماه سیاست تبلیغاتی كشور در جهت بسیج نیرو و امكانات برای اجرای عملیات سرنوشت ساز متمركز شد. تا اینكه در سوم دی ماه ۱۳۶۵ عملیات كربلای ۴ آغاز گردید. عملیاتی بسیار پیچیده و سخت كه هدف نهایی آن تصرف شهر ابوالخصیب واقع در جنوب اروندرود و حومه بصره بود. موفقیت عملیات كربلای ۴ به تاكتیك ویژه ای بستگی داشت كه محور طرح ریزی عملیات را تشكیل می داد و هرگونه خللی در اجرای تاكتیك ویژه، اصل عملیات را با ابهام روبرو می ساخت. با شروع عملیات كربلای ۴ مشخص گردید كه تاكتیك ویژه عملیات لو رفته و دشمن از آن آگاهی كامل دارد. برای همین طی زمانی كوتاه دستور توقف عملیات صادر شد. نتیجه عملیات كربلای ۴ به شكل نامطلوبی موقعیت برتر ایران را كه با فتح فاو حاصل شده بود تحت تاثیر قرار داد و شرایطی بحرانی به وجود آورد. ضرورت تجدید و تثبیت موقعیت برتر نیاز به تلاشی سریع و وسیع داشت.
● عملیات كربلای ۵
تلاش برای اجرای عملیات پیروز سرنوشت ساز جوهره و هسته اصلی طرح ریزی عملیات كربلای ۵ را تشكیل می داد. این تلاش منجر به طرح ریزی و اجرای یكی از برجسته ترین و پیچیده ترین عملیات نظامی ازسوی فرماندهان و رزمندگان سپاه پاسداران انقلاب اسلامی شد. عملیاتی كه نه تنها در طول تاریخ جنگ تحمیلی بلكه در تاریخ نظامی ایران از اهمیت خاصی برخوردار است. در هم شكستن مستحكم ترین و پیچیده ترین مواضع دشمن در شرق بصره و در نتیجه حفظ برتری سیاسی - نظامی در برابر عراق بخشی از دستاوردهای این عملیات است. همچنین موفقیتهای جمهوری اسلامی ایران و احتمال پیروزی نظامی قریب الوقوع آن، دنیا را به این نتیجه رساند كه راههای به پایان رساندن جنگ را با تصویب قطعنامه ۵۹۸ هموار سازد. زمینه های تصویب این قطعنامه پس از پیروزی عملیات كربلای ۵ چیده شد. به دنبال این عملیات بود كه غرب و شرق قطعنامه ای را كه در آن برای اولین بار به نظرات ایران توجه شده بود تصویب كردند. عراق كه نظام بین الملل را جای خود می دانست و تصویب قعطنامه را به عنوان راه حلی برای نجات خود از حملات جمهوری اسلامی تلقی می كرد بلافاصله آن را پذیرفت. البته مواد قطعنامه به نفع عراق تنظیم نشده بود، زیرا در این صورت نمی توانست نظر تهران را جلب كند، برای همین عراق نیز به آن با سوء ظن می نگریست ولی امیدوار بود كه در صورت پذیرش قطعنامه از سوی ایران و با توجه به عدم حمایت دو بلوك قدرتمند شرق و غرب از ایران و متقابلا حمایت آنان از عراق ضمن اینكه از ادامه تحمیل فشار نظامی ایران نجات پیدا كند بر سر اجرای مواد قطعنامه نیز بتواند با حمایت هم پیمانان خود مانع از تحقق خواسته های ایران شود. جمهوری اسلامی نیز متقابلا با درك این مساله كوشید تا پذیرش قطعنامه را منوط به رفع ابهام آن كرده و منافع ایران را در آن صراحت بخشد. لیكن دنیا حاضر به اعتراف صریح به حقوق جمهوری اسلامی نشد بلكه با حضور مستقیم نظامی در خلیج فارس و ورود نظام بین الملل در جنگ كوشید قطعنامه را به ایران اسلامی تحمیل كند. در همین راستا تمام هم پیمانان عراق از امریكا و شوروی گرفته تا آلمان، انگلیس و فرانسه بطور سرسام آوری تجیزات عراق را تقویت كردند و سلاحهای مرگبار در اختیار آن گذاشتند تا به هر نحو ممكن مانع از پیروزی ایران اسلامی شوند. این در موقعیتی بود كه جمهوری اسلامی در یك محاصره اقتصادی طولانی به سر می برد و حتی در تهیه امكاناتی چون خودرو و وسایل بی سیم نیز در فشار بین المللی قرار داشت. در چنین شرایطی قطعنامه ۵۹۸ به جمهوری اسلامی تحمیل شد. لیكن از آنجا كه خداوند پشت و پناه این نظام است پس از پذیرش قطعنامه با اوضاعی كه در جهان پیش آمد از جمله واقعه سلمان رشدی و تهاجم عراق به كویت نه تنها موقعیت جمهوری اسلامی در جهان مجددا تثبیت شد، بلكه این قطعنامه بیش از آنكه برای عراق سودی داشته باشد ابزاری در دست ایران اسلامی شد تا توسط آن حقوق خود را محقق سازد. خوانندگان گرامی جهت اطلاع بیشتر از جزئیات حوادث این مقطع تاریخی می توانند به كتابهای «روزشمار جنگ جلد ۴۴ ماجرای مك فارلین» و «نبرد شرق بصره » و«جنگ در سال ۶۵» از انتشارات مركز مطالعات و تحقیقات جنگ مراجعه فرمایند.

تهیه و تدوین: روابط عمومی مركز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه

منبع : روزنامه جوان