آنچه در مورد پستان باید بدانیم

● منشأ بافت پستان کجاست؟
در هفته پنجم یا ششم جنین، پستان که در واقع یک غده عرق با تغییر شکل زیاد است از لایه خارجی جنین (اکتودرم) نشأت گرفته و سپس مجاری و حفرات آن شکل می‌گیرد.
خط شیری پستان که از زیربغل تا ناحیه کشاله ران است واضح نیست و پس از مدت کوتاهی از بین رفته و تنها یک زوج پستان در ناحیه سینه باقی می‌ماند.
چنانچه غدد اضافی در طول خط شیری باقی بماند به آنها غدد فرعی پستانی یا نوک پستان‌های فرعی گفته می‌شود. وجود پستان فرعی در ناحیه زیربغل نسبتاً نادر است، اما اگر وجود داشته باشد، معمولاً دو طرفه است. در نوزدان پسر و دختر ممکن است جوانه پستانی به‌طور موقتی بزرگ شده و ترشحی به نام ”شیر جادوئی“ تولید کنند که در واقع ناشی از واکنشی است به هورمون‌های مادری که از طریق جفت از مادر به جنین منتقل شده است از این‌رو در صورت مشاهده چنین وضعیتی نیاز به هیچ‌گونه دستکاری وجود ندارد.
در جنس مؤنث، پستان تا هنگام بلوغ نارس مانده و پس از آن در پاسخ به استروژن و پروژسترون تخمدان شروع به رشد می‌کند.
● آماستیا (Amastia) چیست؟
آماستیا به معنی فقدان پستان است که نوع یک طرفه آن از نوع دوطرفه و هر دو در جنس مؤنث شایع‌تر است.
● هیپوپلازی (کم‌رشدی پستان) در اثر چیست؟
عدم تکامل نهائی بقایای بافت پستان در هر دو جنس می‌تواند صدمات ناشی از دستکاری‌های درمانی و یا صدمات مستقیم به پستان در زنان جنینی یا پیش از بلوغ باشد. این عوامل عبارتند از: آسیب‌های وارده به پستان (تروما)، آبسه، برش‌های مختلف روی پستان، عفونت و پرتودرمانی.
● محل قرارگیری بافت پستان:
حدود پستان در یک زن بالغ از سطح دومین یا سومین دنده شروع شده و تا ششمین یا هفتمین دنده ادامه می‌یابد و از نظر عرض از کناره خارجی استخوان جناغ تا خط زیربغل ادامه دارد. سایز، شکل و قوام پستان از فردی به فرد دیگر متفاوت است. شکل پستان در خانمی که زایمان نکرده، حالت نیمکره داشته و قسمت بالای نوک پستان تخت می‌باشد و در خانم‌هائی که زایمان کرده‌اند، پستان‌ها بزرگ‌تر، آویزان‌تر، حجیم‌تر و قوامش سفت‌تر می‌شود. (تحت تأثیر هورمون‌های ناشی از حاملگی و شیردهی) در سنین بالا پستان‌ها، به‌صورت تخت، شل، آویزان و حجمشان کمتر می‌شود.
● تغییرات بافت پستانی در طی حاملگی:
در زمان حاملگی افزایش رشد و عملکرد پستان، به‌واسطه تحریکات هورمون‌های تیروئید و هورمون رشد صورت می‌گیرد. در زمان حاملگی افزایش چشمگیری در چرخه تخمدانی استروژن و پروژسترون جفت ایجاد می‌شود که باعث تغییراتی در شکل و حالت پستان می‌شود. به‌طوری‌که اندازه آنها بزرگ شده و پوست ناحیه آرئول (هاله دایره‌ای شکل اطراف نوک پستان) تیره می‌شود. در طول سه‌ماهه اول و دوم مجاری مرغی در داخل پستان انشعاب یافته و گسترده می‌شوند و در طول ۳ ماهه سوم، ذرات چربی در حفرات بافت پستانی جمع شده و کلستروم (آغوز) فضای حفرات و مجاری را پر می‌کند. در چند روز اول زایمان نوع خاصی از شیر به نام آغوز توسط پستان ترشح می‌شود. این شیر مقدار کمی چربی دارد، اما حاوی مقادیر بسیار زیاد آنتی‌بادی می‌باشد که جهت ایمنی نوزاد بسیار مفید است. البته این آنتی‌بادی‌ها از طریق جفت از مادر به جنین مستقل می‌شوند.
● دوران شیردهی:
با خروج جفت از رحم، سطح استروژن و پروژسترون خون کاهش می‌یابد و این کاهش به هورمون دیگر یعنی پرولاکتین (که هورمون تولیدکننده شیر است) اجازه می‌دهد که حداکثر اثر خود را اعمال نماید. برای آن‌که قدرت شیردهی مادر پایدار بماند، شیر تولید شده در پستان باید به‌طور منظم از آن خارج شود، در ضمن رفلکس‌های عصبی که باعث ترشح پرولاکتین می‌شود نیز فعال بمانند. به‌دنبال مکیدن پستان توسط نوزاد، هورمون پرولاکتین ترشح می‌شود. این مقدار ترشح در اثر گذشت زمان کاهش می‌یابد و شاید این امر به‌دلیل کم شدن مدت و دفعات شیردهی باشد.
هورمون دیگری که در آزادسازی شیر دخیل است، اکسی توسین (oxitocin) نام دارد. این هورمون در واقع بر روی سلول‌های عضلانی بافت پستان اثر کرده و باعث انقباض آنها و در نتیجه جریان یافتن شیر در مجاری شیری می‌شود. جالب است که بدانیم این هورمون می‌تواند توسط محرک‌های شنوائی، بینائی و یا سایر محرک‌های مربوط به شیردهی تحریک شود. پایداری و ادامه تولید شیر توسط پستان به چندین عامل ارتباط دارد:
۱. سالم بودن محور مغزی (هیپوتالاموس ـ هیپوفیز)
۲. تغذیه کافی مادر
۳. مکیدن منظم پستان توسط نوزاد
۴. عدم وجود هرگونه استرس روحی برای مادر
در واقع این عوامل هر یک به‌نحوی در کنترل ترشح هورمون‌های پرولاکتین و اکسی توسین مؤثرند.
با قطع شیردهی به نوزاد غدد پستانی به حالت غیرفعال درآمده، ترشح پرولاکتین و اکسی توسین قطع و سپس سلول‌های ترشحی پستان دچار آتروفی (تحلیل رفتن) می‌شوند.
از این‌رو به مادران توصیه می‌شود جهت افزایش میزان شیر، شیردهی مکرر و به دفعات را در طول شبانه‌روز هرگز فراموش نکنند.
● عملکرد پستان:
رشد و عملکرد پستان به‌واسطه تحریکات هورمون‌های مختلفی که قبلاً به آنها اشاره شد، از قبیل استروژن، پروژسترون، پرولاکتین، اکسی توسین، هورمون‌های تیروئید، هورمون کورتیزول و هورمون رشد، شروع می‌شوند. از میان هورمون‌های فوق، استروژن، پروژسترون و پرولاکتین، اثرات بارز و چشمگیری دارند و برای تکامل و فعالیت پستان ضروری هستند. همان‌طور که ذکر شده به‌طور مثال هورمون پرولاکتین هورمون اصلی محرک تولید شیر در اواخر دوران بارداری و دوران پس از زایمان است و در رأس این سیستم ترشحی هورمون‌ها، ناحیه‌ای از مغز به نام هیپوتالاموس قرار دارد که مسئول تنظیم ترشح آنها است.
در یک نوزاد دختر، غلظت استروژن و پروژسترون پس از تولد کاهش می‌یابد. در طول کودکی، غلظت این هورمون‌ها همچنان پائین مانده و با شروع بلوغ فعالیت آنها تشدید و نهایتاً منجر به افزایش ترشح استروژن و پروژسترون از تخمدان و قاعدگی شروع می‌شود.
● تغییرات پستان در طول دوره قاعدگی:
در طی دوره قاعدگی تغییرات بسیاری در حجم و اندازه پستان ایجاد می‌شود. در زنان پیش از قاعدگی، اندازه تراکم و حساسیت پستان افزایش می‌یابد و در نیمه دوم سیکل قاعدگی حجم پستان به حداکثر می‌رسد. سپس با شروع قاعدگی، پرخونی و التهاب پستان‌ها کاهش می‌یابد.
● دوران یائسگی:
در زمان یائسگی ترشح استروژن و پروژسترون تخمدان کاهش یافته و مجاری و حفره‌های پستان تحلیل رفته و با افزایش سن، مقدار چربی و بافت زمینه‌ای پستان کاهش یافته و بنابراین شکل و قوام آن نیز تغییر می‌کند.
● ژنیکوماستی چیست؟
ژنیکوماستی به معنای وجود پستان‌های زنانه در یک مرد است. به‌دلیل آن‌که بزرگ شدن پستان در آقایان مسئله شایعی است، از این‌رو اغلب بیماری محسوب نمی‌شود. در سه دوره از زندگی به‌طور طبیعی ژنیکوماستی ایجاد می‌شود:
۱. دوره نوزادی
۲. دوره بلوغ
۳. دوران پیری
در ژنیکوماستی، ساختمان مجاری پستان مرد، بزرگ، طویل و شاخه‌شاخه می‌شود. در زمان بلوغ این حالت اغلب یک‌طرفه است و به‌طور تیپیک در پسربچه‌های ۱۲ تا ۱۵ ساله رخ می‌دهد. در حالی‌که ژنیکوماستی دوران کهولت معمولاً دوطرفه است ولی ممکن است غیرقرینه باشد. برای اینکه بتوان تشخیص ژینکوماستی را در مردانی که چاق نیستند مطرح نمود، بافت پستانی باید حداقل با قطر ۲ سانتی‌متر وجود داشته باشد و برای تشخیص اینکه آیا این بزرگی سینه‌ها ناشی از بافت پستانی است یا نه، ماموگرافی و سونوگرافی لازم است.
قابل ذکر است که در مردان مسن‌، توده‌های بزرگ، بدون درد و تراکم‌های موضعی پستان و همچنین نامنظمی و عدم تقارن پستان‌ها می‌تواند علائمی از سرطان زودرس پستان باشد.
باید توجه داشت که ژنیکوماستی یا بزرگی پستان‌ها در مردان به هیچ‌وجه عامل مستعدکننده سرطان پستان نیست.
علل ایجاد کننده ژنیکوماستی بسیار و این علل شامل چندین مکانیسم است که عبارتند از:
۱. مکانیسم‌هائی که سبب افزایش استروژن می‌شوند مثل بیماری‌های غدد داخلی از جمله پرکاری و یا کم‌کاری تیروئید، بیماری‌های کبد (سیروزهائی الکلی و غیرالکلی)، تغییر در رژیم‌غذائی (به‌طور مثال فقدان پروتئین و چربی در رژیم غذائی)
۲. مکانیسم بعدی شامل عواملی است که باعث کاهش هورمون‌های مردان (آندروژن) می‌شود، مثل افزایش سن، پیری و علل دیگر.
۳. و مکانیسم سوم ژنیکوماستی ناشی از مصرف داروهائی از قبیل: استروژن‌ها، دیژیتال، ماری‌جوانا، سایمیتدین، فنی‌توئین، کتوکنازول، تئوفیلین، وراپامیل و... است.
درمان ژنیکوماستی:
درمان طبی برپایه علل زمینه‌ای ژنیکوماستی صورت می‌گیرد. در واقع اگر ژنیکوماستی در اثر کمبود هورمون مردانه باشد تجویز این هورمون می‌تواند باعث پسرفت آن شود.
در صورتی‌که ژنیکوماستی در اثر مصرف دارو باشد، در صورت امکان می‌بایست داروها قطع شوند و اگر در اثر نقایص و کمبودهای غدد داخلی بدن باشد، درمان‌های اختصاصی لازم است. چنانچه ژنیکوماستی پیشرفت کرده و به سایر درمان‌ها پاسخ ندهد، درمان جراحی بهترین روش است. از این‌رو نهایتاً در مواردی که عدم پاسخ درمانی در مورد ژنیکوماستی دیده شود مراجعه و مشورت با یک پزشک جراج بسیار سودمند خواهد بود.● بیماری‌های پستان:
بیماری‌های پستان در زمان بروز، علائم خاص خود را دارند. یکی از تظاهرات بیماری‌های پستان وجود توده در پستان است. که در واقع یافته شایعی در دوران قبل و پس از یائسگی می‌باشد در واقع حدود نیمی از بیمارانی که با شکایت مربوط به پستان به پزشک مراجعه می‌کنند، هیچ علامتی از بیماری ندارند؛ و در عین حال بیش از ۶۵ درصد توده‌های پستان توسط خود بیماران کشف می‌شود و این میزان در مورد بیمارانی که برنامه‌های مرتب معاینه از خود (Self examination) دارند، به ۸۵ درصد می‌رسد.
درد یکی دیگر از تظاهرات بیماری پستان است. درد علامتی است که بیشتر در بیماری‌های خوش‌خیم پستان وجود دارد تا در سرطان‌های پستان (برخلاف تصور عموم).
از دیگر علائم سرطان‌های پستان که شیوع کمتری دارند می‌توان به بزرگی ناگهانی پستان، ترشح و تغییرات نوک پستان (اعم از وجود زخم یا فرورفتگی)، کشیدگی یا عدم تقارن پستان، زخم، قرمزی، توده زیربغل و در موارد نادر می‌توان به ناراحتی‌های استخوانی ـ عضلانی اشاره نمود.
متأسفانه با وجود آشنائی بسیاری از خانم‌ها با علائم ذکر شده، گاهی مراجعه به پزشک بسیار با تأخیر صورت می‌گیرد که لازم به ذکر است در برخی از موارد غیرقابل جبران خواهد بود. در واقع معاینه، نخستین قدم برای تشخیص بیماری‌ها از جمله بیماری‌های پستان است و درا ین میان ارزش معاینه خود فرد در مورد بیماری‌های پستان، اگرچه همچنان مورد بحث است، با این‌حال واضح است که نه تنها ضرری ندارد، بلکه در مواردی مفید نیز واقع می‌شود.
از این‌رو به تمام زنان بالای ۲۰ سال توصیه می‌شد که هر ماه پستان‌های خود را معاینه کنند و در سنین قبل از یائسگی معاینه باید ۸ـ۷ روز قبل از شروع قاعدگی انجام شود.
معاینه پستان ابتدا از مشاهده آن آغاز می‌شود، به این ترتیب که فرد روبه‌روی آینه می‌ایستد، دست‌ها به طرفین یا بر روی سر قرار می‌گیرند و برای منقبض کردن عضلات سینه‌ای بر روی لگن فشرد می‌شوند. وجود هرگونه توده، غیر قرینگی پستان‌ها و فرورفتگی‌های کوچک در پوست توسط این مانور مشخص می‌شود سپس در حالی‌که فرد به پشت خوابیده است، هر پستان باید توسط انگشتان دست مقابل به دقت لمس شود. در حقیقت همه زنان می‌بایست این روش معاینه را یاد بگیرند و در صورت شک به‌وجود توده و یا هرنوع مشکل دیگر در پستان‌ها بلافاصله به پزشک مراجعه نمایند، تا مورد بررسی قرار گیرند و در زمان مراجعه به پزشک معاینه کامل اعم از مشاهده و لمس و در صورت لزوم تست‌های تشخیصی انجام خواهد شد.
● ماموگرافی:
ماموگرافی یک تست تشخیصی است که از دهه ۱۹۶۰ در آمریکای شمالی مورد استفاده قرار گرفت و از آن زمان به‌ بعد برای بهتر شدن کیفیت تصویرنگاری آن تغییرات زیادی در شیوه‌های ماموگرافی صورت گرفته است. در ماموگرافی معمولی حدود ۱/۰ سانتی‌گرمی (CGY) اشعه در هر عکس تابانده می‌شود که جهت مقایسه باید ذکر نمود که در عکس ساده رادیوگرافی قفسه سینه از یک‌چهارم این مقدار اشعه استفاده می‌شود. در عین حال باید تأکید کرد که کاربرد این تکنیک (با اشعه کم) جهت مطالعات بیماریابی، خطر ابتلا به سرطان پستان را افزایش نخواهد داد.
از فوائد دیگر ماموگرافی تشخیصی، کشف زودرس و به موقع سرطان‌های مخفی است، پیش از آن‌که اندازه‌شان به ۵ میلی‌متر برسد. در واقع با مشاهده هرگونه بافت غیرطبیعی توسط پزشک یا خود بیمار می‌توان از این روش بهره جست. ماموگرافی قادر است ضایعه را دقیق‌تر مشخص و احتمال درگیری نواحی دیگر و نیز وجود یا فقدان سرطان همراه را اثبات نماید. براساس دستورالعمل فعلی انجمن سرطان آمریکا (American cancer society) بهتر است معاینه تشخیصی پستان خانم‌ها از سن ۲۰ سالگی شروع و در سن ۳۵ سالگی پس از مشورت با پزشک، یک عکس ماموگرافی به‌عنوان ملاک اولیه تهیه شود. براساس توصیه این انجمن، بهتر است خانم‌ها در سنین بین ۴۵ـ۴۰ سالگی، درباره لزوم انجام غربالگری ماموگرافیک منظم با پزشک خود مشورت نمایند و از آن پس معاینه ماموگرافیک باید به‌صورت سالیانه انجام شود.
● سرطان پستان:
شاید نام سرطان و به‌ویژه سرطان پستان برای اکثریت قریب به اتفاق زنان بسیار وحشت‌آور و غیرقابل باور باشد؛ اما آنچه که منطقی به‌نظر می‌رسد آن است که برای مقابله با هر مشکلی می‌بایست اطلاعات دقیقی از جوانب آن در دست داشته باشیم. از این‌رو دانستن علل، عوامل و زمینه‌های ایجاد سرطان پستان امری ضروری به شمار می‌رود.
پستان شایع‌ترین محل بروز سرطان در خانم‌هاست و پس از سرطان ریه، سرطان پستان دومین علت مرگ ناشی از سرطان در زنان محسوب می‌شود. براساس تحقیقاتی که در آمریکا صورت گرفته، زنانی‌ که در کشورهای صنعتی زندگی می‌کنند، تمایل بیشتری به شیوع سرطان پستان در آنها مشاهده شده است، اگر چه کشور ژاپن در این مورد یک استثنا به شمار می‌رود. احتمال بروز سرطان پستان با افزایش سن، افزایش می‌یابد. میانگین سن در زنان مبتلا به سرطان پستان بین ۶۰ تا ۶۱ سال است. در زنانی که مادر یا خواهرانشان دچار سرطان پستان بوده‌اند، احتمال ابتلا بیش از سایرین است. این خطر همچنین در افرادی‌که مادران یا خواهران آنها قبل از سن یائسگی به سرطان پستان مبتلا شده‌اند و یا سرطان پستان دوطرفه داشته و یا سابقه خانوادگی سرطان پستان در دو یا بیش از دو نفر از بستگان درجه اول آنها وجود دارد، بسیار بیشتر است. با این‌حال در بیش از ۹۰ درصد مبتلایان، هیچ نوع سابقه ابتلا به سرطان پستان در میان خویشاوندان مؤنث وی وجود ندارد. زنانی‌که بچه ندارند و یا اولین حاملگی آنها پس از ۳۵ سالگی بوده، خطر بروز سرطان پستان در آنها کمی بیشتر از زنان چندزا است. شروع زودهنگام قاعدگی (زیر سن ۱۲ سال) و یائسگی طبیعی دیررس (بالای ۵۰ سال) با افزایش اندکی در بروز سرطان پستان همراه است. سطوح متوسط ورزش و شیردهی طولانی فاکتورهائی هستند که تعداد کلی سیکل‌های قاعدگی را کاهش می‌دهند. این فاکتورها حالت محافظت‌کننده در برابر سرطان پستان دارند. در زنانی‌که مبتلا به سرطان پستان در یکی از پستان‌ها بوده‌اند، خطر بروز سرطان در پستان دیگر افزایش می‌یابد.
جالب است بدانیم در زنان مبتلا به سرطان جسم رحم، خطر بروز سرطان پستان بیش از جمعیت عادی است و تا زمانی‌که دچار سرطان پستان هستند نیز بیش از جمعیت عادی در معرض سرطان اندومتر رحم قرار می‌گیرند.
در ایالات متحده، سرطان پستان در سفیدپوستان شایع‌تر از غیرسفیدپوستان است، با این‌حال میزان بروز این بیماری در میان غیرسفیدپوستان (عمدتاً سیاه‌پوستان) و به‌خصوص در زنان جوان‌تر رو به افزایش است.
عوامل تغذیه‌ای به‌خصوص بالا بودن میزان مصرف چربی به‌طور مزمن ممکن است بر میزان بروز سرطان تأثیر داشته باشد. به‌نظر می‌رسد که قرص‌های ضدبارداری خوراکی و مصرف الکل نیز سرطان پستان را افزایش دهند.
از دیگر فاکتورهای مؤثر در افزایش خطر سرطان پستان، در معرض رادیاسیون قرار گرفتن است. زنانی که تحت اشعه درمانی قرار می‌گیرند، ۷۵ بار بیشتر از زنان همان سن در گروه کنترل، ریسک کانسر پستان دارند.
● درمان سرطان پستان
سرطان‌های پستان انواع مختلف دارند و می‌تواند با یا بدون درگیری غدد لنفاوی باشد. از آنجائی‌که پستان علاوه بر آن‌که یک جزء از ساختمان بدن محسوب می‌شود، به‌عنوان ساختاری است که از نظر زیبائی و ظاهری در بدن افراد به‌ویژه جنس مؤنث جایگاه به‌سزائی دارد. از این‌رو دانستن اطلاعاتی راجع به ساختمان، چگونگی عملکرد تغییراتی که در طی دوره‌هیا مختلف زندگی در آن ایجاد می‌شود و همچنین اطلاع داشتن از برخی بیماری‌های شایع آن ضروری و اجتناب‌ناپذیر محسوب می‌شود، با این حال بحث در مورد انواع سرطان‌ها و علائم خاص هر یک، موضوعی تخصصی محسوب شده و لذا تنها به روش‌های درمانی سرطان‌های پستان بسنده می‌کنیم. روش‌های درمانی با توجه به نوع سرطان میزان پیشرفت آن و درگیری غدد لنفاوی و همچنین شرایط بیمار و صلاحدید پزشک جراح به‌صورت زیر خواهد داد:
۱. برداشتن کامل پستان یا ماستکتومی (mastectomy)
۲. برداشتن قسمتی از پستان یا لامپکتومی (Lumpectomy)
۳. کموتراپی (شیمی درمانی) و رادیوتراپی (اشعه درمانی) که همراه با روش‌های فوق صورت می‌گیرد.
نهایتاً آنچه که لزوماً جهت مراقبت از پستان‌ها باتوجه به مطالب فوق، لازم و ضروری به‌نظر می‌رسد این است که:
ـ معاینه پستان‌ها توسط خود فرد از سن ۲۰ سالگی به‌صورت یک برنامه مرتب ماهانه
ـ انجام ماموگرافی از سن ۴۰ـ۳۵ سالگی با مشاوره پزشک
ـ مراجعه سریع به پزشک در صورت مشاهده هرگونه علائم غیرطبیعی در پستان
ـ مراجعه به پزشک و پیگیری مداوم در صورت وجود هرگونه سابقه سرطان پستان در خانواده به‌ویژه در خویشاوندان درجه اول (خواهر یا مادر)
و سخن پایانی آن‌که زمانی مادران عزیز می‌توانند خانواده‌ای سالم داشته باشند که خود از سلامت کامل جسمی و روحی برخوردار باشند. پس آگاه شوید، دقت نمائید و سالم بمانید.

دکتر چنگیز آزادی دستیار جراحی

منبع : نشریه پزشکی طبیب مردم