سیره نبوی در خانواده

سیرت و یا سنّت رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم شامل سه بخش عمده است كه عبارتند از:
۱) گفتارها، رفتارها و تقریرات۱ آن بزرگوار
۲) و بر هر مسلمانی كه خواهان رستگاری و سعادت است، سزاوار است كه به آنها تمسّك و تأسّی جوید و از آنجا كه خانواده‏ها هسته‏های تشكیل دهنده جوامع بشری می‏باشند، فلاح و سعادت جامعه را باید در بنیاد استوار خانواده جستجو نمود؛ از این رو با الهام گرفتن از بخشی از «سیرت نبوی» كه شامل گفتارهای دُرَرْ بار حضرت ختمی مرتبت صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم است، به قدر میسور و محدود و در چارچوب یك مقاله، تحفه‏هایی ارزشمند از سیره نبوی درباره خانواده را زینت بخش این اوراق می‏گردانیم:
۱) تشویق به ازدواج
یكی از سنّت‏های نبوی، تشویق و ترغیب به ازدواج و تسهیل در این امر و فراهم سازی بستری مناسب برای آن است. «ازدواج» مایه صیانت دین، بقا و پاكسازی نسل و خیرات و بركات دیگر است.
در این جا به نمونه‏هایی از رهنمودهای رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم در این باره تبرّك و تیمّن می‏جوییم:
۱) «أیُّما شابٍّ تَزَوَّجَ فی حَداثَهِٔ سِنّه عَجَّ شَیْطانُهُ یا وَیْلَهُ عَصَمَ مِنّی دینَه؛۳
هر جوانی كه در آغاز جوانی زن بگیرد، شیطان وی بانگ بر آورد: ای وای! دین خود را از دستبرد من محفوظ داشت.»
۲) «مَنْ تَزَوَّجَ فَقَدِاسْتَكْمَلَ نِصْفَ الایمانِ فَلْیَتّقِ اللّهَ فی النّصْفِ الباقی۴؛ هركه زن بگیرد، یك نیمه ایمان خویش را كامل كرده، از خدا درباره نیم دیگر بترسد.»
۳) «مَنْ رَزَقَهُ اللّهُ امْرَأهًٔ صالِحَهًٔ فَقَدْ اَعانَهُ عَلی شَطْرِ دینِهِ فَلْیَتَّقِ اللّهَ فِی الشَّطْرِالْباقی۵؛ هركه را خداوند زنی پارسا داده، وی را بر نصف دین خویش یاری كرده و باید درباره نصف دیگر آن از خدا بترسد.
۴) «تَزوَّجوا الوَدُودَ الوَلُودَ فَاِنّی مُكاثِر بِكُمُ الاَنْبِیاءَ۶؛ زن مهربان و بچه آور بگیرید، زیرا من به كثرت شما بر سایر پیغمبران افتخار می‏كنم.»
۵) «تَزوّجوا ولا تُطَلِّقوا فَانَّ اللّهَ لایُحِبُّ الذّوّاقین ولا الذّوّاقاتِ».۷
زن بگیرید و طلاق مدهید، زیرا خداوند مردانی را كه مكرّر زن گیرند، و زنانی را كه مكرّر شوهر كنند، دوست ندارد.
۶) «مِن افضل الشَّفاعهٔ اَنْ تَشْفَعَ بَین اثنین فی النكاح۸؛ از جمله بهترین وساطت‏ها، واسطه شدن میان دو نفر در كار ازدواج است.»
۷) «ما بنی فی الاسلام بناءً احبّ الی اللّه عَزَّوَجَلَّ، و اعزّ من التزویج۹؛ هیچ بنیانی در اسلام، نزد خداوند عزّوجل، محبوب‏تر از ازدواج (و تشكیل خانواده) نیست.»
۸) «المتزوّج النّائم افضل عند اللّه من الصّائم القائم العزب۱۰؛ خواب شخص همسردار، در پیشگاه الهی، از روزه و شب زنده داری شخص عزب برتر است.»
پر واضح است كه منظور روایت، عبادات مستحبّی است و شارع مقدّس هرگز ترخیص نفرموده كه همسردار تا طلوع آفتاب آسوده بخوابد و هر روز نماز صبحش قضا شود!
۹) «شراركم عزابكم، ركعتان من متأهل خیر من سبعین ركعهٔ من غیر متأهل۱۱؛ بدترین شما، عزب‏های شما هستند. دو ركعت نماز از متأهّل بهتر از هفتاد ركعت از غیر متأهّل است!»
۲) وسعت رزق و روزی در سایه ازدواج
خداوند در سوره نور می‏فرماید:
«وَانْكِحُوا الأیامی منكم والصّالِحینَ مِن عِبادِكُمْ وَ اِمآئِكُمْ إنْ یَكُونُوا فُقَراءَ یُغْنِهِمُ اللّهُ مِنْ فَضْلِهِ وَاللّهُ وَاسِعٌ علیمٌ»۱۲
مردان و زنان عزب خود را همسر دهید، همچنین غلامان و كنیزان صالح و درستكارتان را؛ اگر فقیر و تنگدست باشند، خداوند از فضل خود آنان را بی‏نیاز می‏سازد؛ خداوند گشایش دهنده و آگاه است.
برخی از ترس فقر و تنگدستی، تن به ازدواج نمی‏دهند ولی باید توجّه داشت ـ چنان كه در آیه به تصریح گذشت ـ خداوند سبحان وعده فرموده كسانی را كه قصد ازدواج دارند در مالشان گسترش دهد و آنان را بی‏نیاز كند. روایاتی هم كه از رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم رسیده مؤیّد این نوید است:
۱) «اتّخذوا الأهل فإنّه ارزق لكم۱۳؛ زن بگیرید، كه آن مایه روزی بیشتر برایتان است.»
۲) «مَن ترك التزویج مخافهٔ العیلهٔ فلیس منّا۱۴؛ هركه از ترس تهیدستی ازدواج نكند، از ما نیست.»
۳) «مَن ترك التزویج مخافهٔ الفقر فقد أساء الظن باللّه عزّوجلّ إنّ اللّه عزّوجلّ یقول: «اِنْ یكونوا فقراءَ یُغنِهِمُ اللّه من فضله»»۱۵؛ كسی كه از ترس تنگدستی ازدواج نكند، به خدای عزّوجلّ سوء ظن نموده است؛ خداوند عزّوجلّ می‏فرماید: «اگر نیازمند باشند خداوند از فضل خود آنان را بی‏نیاز می‏كند.»
۴) «ثلاثٌ مَن فَعَلَهُنَّ ثقهًٔ باللّه واحتِساباً كانَ حقّاً علی اللّه تعالی أنْ یُعینَهُ و أنْ یُبارِكَ له: مَن سَعی فی فَكاكِ رقبته ثقهًٔ باللّه واحتِساباً كان حقّاً علی اللّه تعالی أنْ یُعینَه و أنْ یُبارِكَ لَهُ، و مَن تزوّج ثقهًٔ باللّه واحتساباً كان حقّاً علی اللّه أنْ یُعینَه وَ أنْ یُبارِكَ لَهُ، و مَن أَحْیا أرضاً مَیْتَهًٔ ثقهًٔ باللّه واحتِساباً كان حقّاً علی اللّه أنْ یُعینَه و أنْ یُبارِكَ لَه۱۶؛ سه كار است كه هركس به اعتماد خدا و به انتظار ثواب انجام دهد، برخدا لازم است كه وی را یاری كند و او را بركت دهد:
۱) هركس در آزاد ساختن خود به اعتماد خدا و به امید ثواب بكوشد، برخدا لازم است كه وی را یاری كند و او را بركت دهد.
۲) و هركه به اعتماد خدا و به امید ثواب ازدواج كند، برخدا لازم است كه وی را یاری كند و او را بركت دهد.
۳) و هركه به اعتماد خدا و به امید ثواب، زمین بایری را آباد كند، بر خدا لازم است كه وی را یاری كند و او را بركت دهد.»
۵) «ثلاثهٔ حقّ علی اللّه تعالی عَونُهُم: المجاهد فی سبیل اللّه، والمكاتِب الذی یرید الأداء، والناكح الذی یرید العفاف۱۷؛ سه نفرند كه یاری آنها بر خدا [تفضّلاً [لازم است:
۱) آن كه در راه خدا جهاد كند.
۲) و بنده‏ای كه برای آزادی خود قرارداد بسته و می‏خواهد قیمت آن را بپردازد.
۳) و كسی كه به منظور عفّت، زن می‏گیرد.»
۶) «تزوّجوا النساءَ فإنّهنّ یأتین بالمال۱۸؛ زن بگیرید كه زنان، توانگری می‏آورند.»
۳) انتخاب همسر
برای انتخاب همسری شایسته، سزاوار است كه انسان به صفات كسی كه می‏خواهد با او ازدواج كند، توجّه نموده به آن اهمیت دهد و همسری برگزیند كه خوشنام و خوش اخلاق باشد و تنها به زیبایی و مال او بسنده نشود. بهترین همسر از نگاه رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم خانمی با این ویژگی‏ها است:
۱) ولود و زایا؛
۲) ودود و با محبت؛
۳) عفیف و پاكدامن؛
۴) عزیز در میان خانواده خود؛
۵) متواضع نسبت به شوهر خود؛
۶) برای همسرش زینت و آرایش كند؛
۷) نسبت به غیر همسر، نجیب و پاكدامن باشد؛
۸) حرف شنوی از شوهر داشته، از او اطاعت كند.۱۹
در انتخاب همسر، اصالت و نجابت خانوادگی، كفویت و مسائل ژنتیكی را نیز باید در نظر داشت. ژنها به عنوان عوامل انتقال صفات از نسلی به نسل دیگر اند كه در برخی روایات تلویحاً بدان اشاره شده است؛ در روایتی از پیامبر خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم آمده است:
«أُنْظُر فی اَیِّ نصابٍ تَضَعُ وَلَدَكَ فإنّ العِرْقَ دسّاسٌ۲۰؛ بنگر فرزند خود را در كجا قرار می‏دهی؛ زیرا رگ (ژن) تأثیر خود را باقی می‏گذارد.»
در این زمینه به روایت جالب دیگری از رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم تیمّن می‏جوییم كه می‏فرمایند:
«تخیّروا لنطفكم فإنّ النّساء یلدن أشباه اخوانهنّ و اخواتهنّ».۲۱
برای انتخاب همسر، تحقیق و بررسی و شناخت برادران و خواهران كسی كه می‏خواهد از او خواستگاری كند، خود یك معیار و ملاك می‏تواند باشد؛ چه این كه همسران همانند برادران و خواهران خویش فرزند می‏آورند.
مسأله كفویت نیز این چنین مورد توجّه قرار گرفته است:
«تخیَّروا لنطفكم فأنكحوا الأكفاء و أنكحوا إلیهم۲۲؛ در گزینش همسر برای خود، محلّ مناسب انتخاب كنید و از اشخاص هم شأن خود زن بگیرید و به آنها زن بدهید.»
خواستگاری از دختران شایسته و واجد شرایط فامیل ـ در لسان برخی از روایات ـ در شمار یك اولویت است، چنان كه در این روایت آمده است:
«النّاكح فی قومه كالمُعْشب فی داره۲۳؛ آن كه از خاندان خویش زن گیرد، چنان است كه در خانه خویش علف چیند.»
از مهم‏ترین معیارهای انتخاب همسر، دین داری اوست، در روایاتی كه از رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم و سایر ائمه اطهار علیهم‏السلام به یادگار مانده، می‏توان بهترین ملاك‏ها و معیارهای انتخاب را به دست آورد و در پرتو آن رهنمودهای والا و ارجمند، زندگی سعادتمندانه‏ای پی ریخت. در ذیل، برخی از آن روایات را به عنوان راهكارهایی بس ارزشمند به خانواده‏های مؤمن تقدیم می‏كنیم:
۱) «تُنكَحُ المرأهُٔ لأرْبَعٍ: لمالها، ولحسبها ولجمالها و لدینها فَاظفر بذات الدین تربت یداك۲۴؛ زن را برای چهار چیز گیرند: مال، شرف، جمال و دین. و تو زن دین دار بجوی.»
۲) «إذا جاءكم مَن ترضون دینه و أمانته یخطب [الیكم] فزوّجون...۲۵؛ اگر كسی به خواستگاری (دختر) شما آمد كه از دینداری و امانت داری او راضی هستید، به او زن دهید...»
۴) تربیت فرزند
خانواده، نقش مهم و مؤثری در تربیت فرزند ایفا می‏كند. شخصیتِ آدمی عمدتاً در سنین كودكی و از طریق امر و نهی‏های والدین و دیگر اعضای خانواده شكل می‏گیرد. به طور كلّی والدین، فرزندان خود را با آموزش مستقیم و غیر مستقیم تربیت می‏كنند. فرزندان، بسیاری از الگوهای رفتاری، خصوصیات اخلاقی، انگیزه‏ها و نگرشها و ارزشهای والدین خود را از طریق فرایندهای تقلید و همانند سازی كسب كرده و زمان بسیاری را برای مشاهده رفتار والدین و الگوبرداری از آن صرف می‏كنند. هنگامی كه والدین، با اشتیاق، تعهد و قاطعیت معقولی به وظایف خویش روی می‏آورند، كودكان تمایل پیدا می‏كنند كه خود را با این جنبه از منش آنان وفق دهند.
اصولاً كودكان موجوداتی پاك و خدا جوی هستند. محیط مناسب خانواده می‏تواند این فطرت توحیدی را در آنان بارور و شكوفا سازد؛ در حالی كه محیط نامناسب، سدّی در برابر رشد و تعالی آنها خواهد بود و یا موجب رشد معیوب، منحرف یا یك بُعدی آنان خواهد شد. شاكله وجودی انسان و اساس خصوصیات اخلاقی وی از ابتدای كودكی ـ به خصوص در سالهای اولیه عمر ـ در خانواده پی ریزی می‏شود. علاقه فراوان به فراگیری و انعطاف پذیری عمیق در برابر تأثیرات رفتار و عكس العملهای والدین و اطرافیان، ویژه مرحله خردسالی و قبل از ورود به دبستان است. به همین دلیل، همه معلومات، عادتها، عكس العملها و ویژگیهای اخلاقی‏ای كه در این دوران تحصیل می‏گردد، به طور ریشه‏دار و مستحكم و عمیق، در روح كودك باقی مانده و بنای اصلی شخصیت و سازمان و شاكله وجودی او را تشكیل می‏دهد و بر اساس آن، شخصیت او شكل می‏گیرد. اعضای بزرگتر خانواده‏ها ـ به ویژه پدران محترم و مادران گرانقدر ـ مسئولیت دارند كه با طرح ارزشهای والای اخلاقی در قالب قصه‏ها و داستان‏ها و مثل‏هایی از تاریخ زندگی ائمه معصومین علیهم‏السلام و بزرگان و با زبانی ساده و دلنشین، كودك را با پاكی‏ها، صداقت‏ها، رشادت‏ها، كرامت‏ها، ایثارها و گذشت‏ها آشنا ساخته و روح و روان او را صیقل دهند. كودكان از همان اوّلین سال‏های زندگی خود دارای استعداد قابل توجّهی برای مشاهده، یادگیری و الگوسازی هستند. پدر و مادر آگاه باید اوّلین تقلیدها و همانند سازی‏های مثبت فرزند خود را به فال نیك بگیرند و او را در مسیر مطلوب، هدایت و تشویق كنند.
در متون اسلامی ما نقل شده است: زمانی كه پیامبر اسلام صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم به سجده می‏رفتند، امام حسن و امام حسین علیهماالسلام بازی‏كنان سوار بر دوش رسول اللّه صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم می‏شدند و آن بزرگوار به قدری سجده خود را طولانی می‏كرد كه آنان خسته شده، پایین بیایند. ای كاش ما نیز در رفتار و گفتار خود، كودكان را جذب كنیم تا آنان نیز به اخلاق و مذهب علاقه‏مند شوند! در هر حال، پدر و مادر باید توجه داشته باشد كه اوّلین الگوهای فرزندان هستند و اگر آنان در وظایف دینی صادق و جدّی باشند فرزندان خود را نیز می‏توانند مذهبی بار بیاورند. این نكته نیز در خور توجه است كه هرچه پدر و مادر در تربیت مذهبی فرزندان خود هماهنگ‏تر باشند و كسانی كه با كودك سروكار دارند هماهنگ عمل كنند، رشد گرایش‏های اخلاقی و مذهبی در كودكان و نوجوانان سریع‏تر خواهد بود. هماهنگی بعدی باید میان خانه و مدرسه و سرانجام مطلوب‏ترین نتیجه، هنگامی حاصل خواهد شد كه خانواده، مدرسه و فرهنگ اجتماعی با یكدیگر هماهنگ باشند و انتظارات‏شان از كودكان و نوجوانان نیز هماهنگ، واقع بینانه و در حدّ توان كودك یا نوجوان باشد.۲۶
یكی از آموزه‏های تربیتی در «سیره نبوی» توزیع عادلانه محبت بین فرزندان است! در این باره روایاتی از آن حضرت نقل شده است از جمله:«اعدلوا بین اولادكم كما تحبّون ان یعدلوا بینكم فی البرّ و اللطف۲۷؛ بین فرزندانتان به عدالت رفتار كنید، چنان كه می‏خواهید [مردم و فرزندان] در نیكی و لطف، با شما به عدالت رفتار كنند.»
نقل است شخصی كه دو فرزند پسر داشت، در حضور حضرت یكی را بوسید و به دیگری توجهی نكرد، پیامبر با نگرانی به او فرمود: چرا میان دو فرزندت فرق گذاشتی!؟۲۸ و در كلامی گهربار فرمود:«انّ اللّه تعالی یحبّ ان تعدلوا بین اولادكم حتّی فی القُبل۲۹؛ خداوند دوست دارد كه میان فرزندان خود حتّی در بوسیدن آنها، به عدالت رفتار كنید».

نویسنده:ابوالحسن مطلبی
پی‏نوشت‏ها:
۱. تقریر پیامبر(ص) و یا ائمه(ع) یعنی كسی كاری انجام دهد و آن بزرگواران ـ در شرایط عادی، نبودن ضیق وقت و به دور از ترس و تقیه و مأیوس نبودن از تأثیر ـ بر كار او صحّه گذارند. ر.ك: اصول الفقه، ج ۲، ص ۶۶.
۲. همان، ص ۶۱.
۳. نهج الفصاحه، ص ۲۰۸، ح ۱۰۳۴.
۴. همان، ص ۶۰۰، ح ۲۹۳۶.
۵. همان، ص ۶۱۵، ح ۳۰۱۶.
۶. همان، ص ۲۲۹،ح۱۱۴۴و۱۱۴۵وص۲۳۶،ح۱۱۷۹.
۷. همان، ص ۲۲۹، ح ۱۱۴۶.
۸. همان، ص ۶۲۴، ح ۳۰۷۳.
۹.بحارالانوار،ج۱۰۳،ص۲۲۲؛میزان‏الحكمهٔ،ج۴،ص۲۷۱.
۱۰.بحارالانوار،ج۱۰۳،ص۲۲۱؛میزان‏الحكمهٔ،ج۴،ص۲۷۳.
۱۱. میزان الحكمهٔ، ج ۴، ص ۲۷۵.
۱۲. نور / ۳۲.
۱۳.بحارالانوار،ج۱۰۳،ص۲۱۷؛میزان‏الحكمهٔ،ج۴،ص۲۷۳.
۱۴. میزان الحكمهٔ، ج ۴، ص ۲۷۴.
۱۵. نور / ۳۲؛ نوادر راوندی، ج ۳، ص ۵۹۷، نقل از میزان الحكمهٔ، ج ۴، ص ۲۷۴، از امام صادق(ع).
۱۶. نهج الفصاحهٔ، ص ۲۶۴ و ۲۶۵، ح ۱۲۷۲.
۱۷. همان، ص ۲۴۷، ح ۱۲۱۹.
۱۸. همان، ص ۲۲۹، ح ۱۱۴۳.
۱۹. رساله نوین، ج ۳، ص ۶۷، با اندكی تصرّف.
۲۰. نهج الفصاحهٔ، ص ۱۱۲، ح ۵۶۴.
۲۱. میزان الحكمهٔ، ج ۴، ص ۲۸۰.
۲۲. همان؛ نهج الفصاحهٔ، ص ۲۲۷.
۲۳. نهج الفصاحهٔ، ص ۶۳۵، ح ۳۱۴۷.
۲۴. همان، ص ۲۳۷.
۲۵. میزان الحكمهٔ، ج ۴، ص ۲۸۰.
۲۶. ر.ك: راهنمای والدین و معلّمان در تربیت و آموزش كودكان، ص ۲۵، ۳۳ ـ ۳۵ و ۸۲.
۲۷ و ۲۸. مكارم الاخلاق، ص ۲۲۰.
۲۹. نهج الفصاحهٔ، ص ۱۵۲، ح ۷۵۴.

منبع: ماهنامه كوثر

منبع : خبرگزاری فارس