احمق در دل می گوید خدایی نیست

فرانسیس بیكن می گوید: «اطلاع ساده و سطحی از فلسفه، شخص را به انكار وجود خالق سوق می دهد، ولی اطلاع وسیع و عمیق از فلسفه شخص را متدین و خداشناس می نماید».
درست است ذات فلسفه كاری با اویی كه باید باشد و هست ندارد، اما فیلسوفان به عنوان دقیق ترین انسان ها كه در جست وجوی حقیقت همه چیز در همه جایند، اولین سؤالشان از خود هستی است و این پاسخ گریزی از وجود باری ندارد.
فلسفه آن گونه كه فیلسوف و سیاستمدار انگلیسی گفته است ورای هر چیزی - جز وحی- می تواند ما را به شناسایی آن ذات یگانه رهنمون شود و در این میان به قول پوپر ما باید بر شانه های غولان بایستیم و با پژوهش در آثار آنان پنجره های بیشتری را برای تنفس در هوای آزاد فلسفه در اختیار داشته باشیم. نوشته حاضر بهانه ای است برای مرور كتاب تازه انتشار یافته «برهان وجودی؛ از آنسلم تا كانت» نوشته دكتر اصغر واعظی كه به همت انتشارات دفتر نشر فرهنگ اسلامی روانه پیشخوان كتابفروشی ها شده است.
۱- قرون وسطی در تاریخ اندیشه غرب آوردگاه ایمان و عقل است. به تعبیر ژیلسون، فیلسوف شهیر و قرون وسطی شناس بزرگ معاصر ،سه دوره برتری ایمان، برتری عقل و هماهنگی عقل و وحی از دستامدهای تاریخی این آوردگاه است. اگر در رأس قرون وسطی از قدیس آگوستین به عنوان فیلسوف اعظمی كه تقدم ایمان بر معرفت و استدلال عقلانی را سرلوحه اندیشه خود قرار داد یاد كنیم باید در انتهای این دوره، حضور قله پرشكوهی در فلسفه مسیحی مانند توماس آكوئیناس را نیز از یاد نبریم كه توانست قهرمان آشتی عقل یونانی و وحی مسیحی در قرون وسطی باشد.
در میان نامهای پرشكوه و بن ساز الهیات و فلسفه مدرسی نام سنت آنسلم با برهان معروف وجودی اش به هیچ وجه قابل چشم پوشی نیست.اهمیت سنت آنسلم (۱۰۳۳ -۱۱۰۹) اسقف اعظم كانتربری جدای از راهگشایی او در پرورش الهیات فلسفی قرون وسطی، مدیون ابداع برهان وجودی اوست. آنسلم صراحتاً هدف خود را از تفلسف این گونه بیان می كرد : «در پی آن هستم كه حقیقت تو را كه قلبم به آن ایمان دارد و عشق می ورزد به فهم آورم، چرا كه من در جستجوی آن نیستم كه بفهمم تا ایمان بیاورم، بلكه ایمان می آورم تا بفهمم.»(۱) با این صراحت موضع، آنسلم تصور اثبات عقلانی وجود خدا را امری امكان پذیر دانست و تمام تلاش چند ده ساله خود - حتی در نیایش ها و نمازهای شبانه- را صرف فهمی این گونه از خدا كرد كه نهایتاً به ابداع برهان وجودی انجامید. درباره اهمیت برهان وجودی آنسلم باید گفت ابداع برهان ، فضل تقدمی برای آنسلم محسوب می شود چرا كه حداقل در هیچ یك از ادیان توحیدی یهودیت، مسیحیت و اسلام تا پیش از او چنین برهانی برای اثبات وجود خداوند اقامه نشده است و این تنها ثمره مجاهدت های علمی و ایمانی آنسلم است كه به كوششی این چنینی انجامیده است.اگر چه آنسلم «ایمان آورد تا بفهمد» و گاه حتی او را «پدر فلسفه مدرسی» نیز می نامند اما او بر خلاف برخی از فلاسفه قرون وسطی -بخصوص فلاسفه متأخر از خودش- به دنبال درك عمیق تری از وجود ذات باری بود و موضوعات فلسفی را نه با هدفی فی نفسه فلسفی دنبال می كرد.
۲- برای ورود به شناخت برهان آنسلم ابتدا باید تقسیم بندی كلی فلاسفه و متكلمان را در برهان هایی كه برای اثبات خداوند ارائه كرده اند، شناخت.
برهان های عقلی شناخت خدا در حصری كلی به دو شاخه تقسیم می شود؛ استدلال های پسینی و استدلال های پیشینی. در نوع اول یعنی استدلال های پسینی «انی» حركت ما از معلول به سوی علت است، یعنی ما با شناخت یك تجربه متناهی به وجود علت پی می بریم. از بهترین تقریرها و ارائه استدلال های پسینی برهانهای انی توماس آكوئیناس است كه پنج برهان معروف خود را بر مبنای تجربه هایی چون حركت، علیت، حدوث، كمال نسبی و طرح و تدبیر ارائه كرد. نوع اخیر برهان های عقلی در الهیات فلسفی برهان های پیشینی(لمی) هستند. در این نوع استدلال حركت از علت به سمت معلول یا -اگر بخواهیم با تسامحی لفظی و خارج از فضایی ارسطویی صحبت كنیم- از ذات به وجود صورت می گیرد. نخستین نمونه از این نوع برهان همان برهان وجود شناختی آنسلم است.
آنسلم برهان وجودی خود را با گزاره تعریف خدا به عنوان موجودی كه موجودی بزرگتر - یا بهتر- از او قابل تصور نیست، ارائه می دهد.در تكمله این گزاره مسلم است كه باید در نظر داشت منظور از «بزرگتر»، بحثی كمی نیست بلكه مراد كاملتر است. نكته كانونی كه تقریباً می شود آن را گرانیگاه استدلال به حساب آورد این است كه آنسلم خواست تا اثبات كند كه شیءای كه معرَّف به این تعریف است از خود این تعریف وجودش قابل استنتاج است. استدلال او دو تقریر دارد كه هر دو تقریر از لحاظ منطق صورت دارای اهمیت است و تمام اشكالات وارده بر آن از منظر منطق ماده آن است.اگر در میان استدلال های ناظر بر اثبات وجود خدا برهان آنسلم را از جنجالی ترین آنها بدانیم، گزاف نگفته ایم چرا كه از روزگار خود آنسلم تا به حال، این برهان موافقان و مخالفان جدی ای را برانگیخته است.
آنسلم در كتاب «گفت وگو با غیر» با توجه و تاكید بر این آیه عهد عتیق كه «احمق در دل خود می گوید كه خدایی نیست - مزامیر داود، مزمور چهاردهم» اعتقاد خود را اینگونه بیان می دارد كه ما چندان از خداوند شناخت داریم كه حداقل بدانیم او باید موجودی باشد كه بزرگتر از آن قابل تصور نیست و اگر «احمق» كه منكر خداوند است درباره چیستی خداوند تامل كند، به این نتیجه می رسد كه خداوند وجود دارد.بر همین اساس اولین مخالف آنسلم، گونیلوی راهب در كتابی با عنوان «از طرف آن احمق» به رد برهان آنسلم می پردازد.
۳ - كتاب برهان وجودی آنسلم كه نوشتار ما تاكنون بهانه ای برای ورود به معرفی و گزارشی مجمل از این كتاب بود از كتابهای خوبی است كه در زبان فارسی پیرامون این برهان به رشته تحریر درآمده است. برهان وجودی آنسلم با توجه به نقشی كه- به ویژه در تاریخ الهیات فلسفی- داشته متاسفانه آنگونه كه باید، در زبان فارسی مورد توجه قرار نگرفته است و تاكنون تنها ذیل عناوینی فرعی و حداكثر در صفحاتی كه از اندازه انگشتان یك دست هم تجاوز نمی كند و بیشتر در كتاب های ترجمه شده به آن پرداخته شده است،قرار گرفته. كتاب حاضر كه خواسته با پژوهش در منابع دست اول تقریری مفصل از برهان وجودی ارائه دهد، در خواسته خود موفق است و با نثری آكادمیك افق های ژرفی را فرادید نگاه مخاطبان خود قرار می دهد.اما آنچه به نظر نگارنده این نوشتار از ویژگی های به مراتب مهمتر این كتاب است بحث تطبیقی ای است كه در این كتاب با نگاه منتقدانه و اجتهادی نویسنده كتاب همراه است. تكمله عنوان كتاب «از آنسلم تا كانت» به نوعی دامنه پژوهش نویسنده را در مسأله برهان وجودی نشان می دهد. همان گونه كه گفته شد این برهان، مخالفان و موافقان بزرگی داشته كه از موافقان آن- كه البته هر كدام تقریرهای خاص خود را از این برهان داشته اند- می توان به دكارت، اسپینوزا، لایب نیتز، مالبرانش، جان لاك، هگل و از معاصرین چارلز هارتشورن و نورمن مالكوم اشاره كرد. در میان مخالفین نیز می توان چهره های نامداری چون آكوئیناس، بیكن، هابز، كانت، هیوم و راسل را بازشناخت.امانوئل كانت از اصلی ترین مخالفان آنسلم بود و شدیدترین حملات به برهان وجودی از جانب كانت صورت گرفته است؛ تا جایی كه مخالفی مثل راسل نیز تنها همان اشكالات كانت را توضیح بیشتری داد و وارد دانست. دكتر واعظی با اشاره به اینكه «مجموع نظرات كانت در مورد برهان وجودی، نه تنها امری جدا و مستقل از ساختار كلی فلسفه نقادی او نیست، بلكه از لوازم و نتایج مستقیم آن به شمار می آید.» و با توجه به اینكه جدی ترین انتقادات بر برهان وجودی از آن كانت است، بعد از تقریر و توضیح مفصل برهان آنسلم به انتقادات كانت می پردازد و بعد از آن با بحثی تطبیقی پیرامون نقد آنسلم با تكیه بر مبانی صدرالمتألهین و بررسی تطبیقی برخی از آرای كانت و ملاصدرا پژوهش فلسفی درخوری را فراهم نموده است. از دیگر نكات كتاب جدا از نگاه توصیفی برای تقریری خوب، نگاه اجتهادانه این استادیار جوان گروه فلسفه دانشگاه شهید بهشتی است كه با شهامتی محققانه برخی از آرای اساتیدی چون جوادی آملی و... را به بوته نقد و رد كشانده است.اما علت بررسیدن و مورد توجه قرار گرفتن برهان وجودی از سوی مولف كتاب نیز دلالتی دیگر دارد بر تسلط نویسنده بر این موضوع فلسفی. دكتر واعظی دو عامل را برای لزوم بازنگری در برهان وجودی در نظر می گیرد و می شناساند:
یك، ارتباط تنگاتنگ برهان وجودی با بسیاری از مسائل پیچیده فلسفی چون وجود ذهنی و خارجی، وجود محمولی و رابط، ماهیت گزاره های وجودی و ... .دوم اینكه برهان وجودی به رغم آنكه در مواجهه اولی، برهانی نامعتبر به نظر می رسد، اما تعیین دقیق نادرستی آن و اینكه در كجا آن مغالطه پنهان اتفاق می افتد، بسیار ظریف و قابل تامل است.
كتاب «برهان وجودی از آنسلم تا كانت» از یك پیشگفتار و پسگفتار كه به ترتیب درباره موضوع و چارچوب كتاب و نهایتاً چكیده و دستامد حاصله از تضارب آرایی كه با مطالعه ای تطبیقی به آن پرداخته شده، تشكیل گردیده است.همچنین ساختار كتاب در دو بخش تنظیم شده. بخش اول شامل سه فصل است كه با عناوین برهان وجودی از آنسلم تا دكارت، انتقادات كانت به برهان وجودی و انتقادات كانت به براهین جهان شناختی و غایت شناختی به تبیین آرای موافقان و مخالفان برهان از آنسلم تا كانت اختصاص یافته است. در بخش دوم كتاب عمده مباحث تطبیقی با عنوان های نقد برهان وجودی آنسلم با تكیه بر مبانی صدرالمتألهین و بررسی برخی از مفاهیم فلسفی مرتبط بین كانت و صدرالمتألهین مطرح شده است.تسلط پژوهنده كتاب بر زبان های آلمانی، انگلیسی و عربی و همچنین آموختگی فلسفه اسلامی به صورت آكادمیك و حوزوی پنجره هایی را فراروی ایشان گشوده است تا بتواند با شناخت خوب منابع به این پژوهش معتبر دست یازد. از نكته های قابل توجه دیگر كتاب صفحاتی به عنوان منابع اصلی برهان وجودی براساس سیر تاریخی آن از آغاز تا به امروز است كه در كتابنامه پایانی كتاب آمده است و قطعاً بسیار به كار دانشجویان و پژوهشگران خواهد آمد.

یاسر هدایتی

منبع : روزنامه همشهری