افسون شهرزاد

هزار و یک شب کتابی جهانی است، تقریبا همه کسانی که درباره این کتاب نوشته‌اند، یقین دارند که نمی‌توان آن را در محدوده‌ای جغرافیایی گنجاند و تنها از آن یک سرزمین دانستش. این کتاب تاکنون در ایران چاپ‌های گوناگون داشته و تقریبا همه به یک اندازه مورد توجه قرار گرفته‌اند، با این حال هنوز هم بر سر اینکه کدام چاپ یا کدام نسخه بهتر، معتبرتر و کامل‌تر است بحث هست. گذشته از همه اینها بیرون از ایران هم «هزار و یک شب» طرفداران خاص خود را داشته و منبع الهام نقاشان، فیلمسازان و شاعران و هنرمندان بسیاری بوده است. این همه اقتباس ادبی و هنری نشان از اهمیت و طرفداران بسیار این اثر در جهان دارد. با توجه به این موضوع واضح است که خوانندگان زیادی در پی آشنایی با این کتاب هستند، اما برخی از علاقه‌مندان این کتاب، که مطالبی جسته گریخته را از این سو و آن سو درباره هزار و یک شب شنیدند، به علت مطول بودن کتاب، همیشه خواندن آن را به تعویق می‌اندازند، اما برخی دیگر بی‌درنگ چند ماه از وقت خود را صرف خواندن این کتاب می‌کنند اما باز هم ممکن است عطش آنها که کل کتاب را می‌خوانند، فروکش نکند، چون تازه با خواندن کتاب میل به دانستن تاریخچه و چگونگی گسترش آن و ترجمه شدن آن به زبان‌های دیگر و زمینه تاریخی و ادبی آن آغاز می‌شود.
از این نظر کتاب یا به عبارت بهتر مقاله «مقدمه بر هزار و یک شب» برای هر دو گروه مفید و راهگشاست. آنها که «هزار و یک شب» را نخوانده‌اند با خواندن «مقدمه بر هزار و یک شب» اطلاعات بسیاری را درباره آن اثر کسب می‌کنند و قطعا برای خواندن «هزار و یک شب» تشویق می‌شوند و آنهایی هم که کتاب را خوانده‌اند با زوایای تازه‌ای از اثر آشنا می‌شوند. پس برای خواندن این کتاب، همانطور که از عنوان آن برمی‌آید نیازی به مطالعه قبلی درباره هزار و یک شب ندارید، زیرا «آندره میکل»، اسلام‌شناس فرانسوی که پژوهش‌های بسیاری را در زمینه هزار و یک شب دارد، نوشته خود را از چگونگی تولد این کتاب آغاز کرده و با ویژگی‌های تصویری آن پایان می‌دهد. کتاب حاضر دو بخش دارد: یکی ترجمه مقدمه آندره میکل بر ترجمه جدیدش از هزار و یک شب است که با همکاری یک هزار و یک شب‌شناس الجزایری به نام «جمال‌الدین‌ بن شیخ» انجام داده است. بخش دوم کتاب هم گفت‌وگوی علیرضا حسن‌زاده با جلال ستاری است که پیش از این در ۲۸ فروردین و ۲ اردیبهشت سال ۱۳۸۵ در روزنامه شرق منتشر شده است.
با توجه به اینکه وب‌سایت روزنامه توقیف شده شرق برای یافتن آرشیو مطالب فعال نیست، تجدید چاپ این گفت‌وگو منطقی است، ستاری در مقدمه بسیار کوتاه خود نوشته که «بخش دوم کتاب به جنبه‌هایی دیگر می‌پردازد، از جمله به نقش سحرانگیز کلام که شهرزاد تنها به یاری آن نفرت و مرگ را پس می‌زند و عشق و زندگی را به جای آن می‌نشاند». بدین‌ترتیب باید گفت که جز این گفت‌وگو، در واقع کتاب «مقدمه بر هزار و یک شب» شامل یک گفت‌وگوی ۵۲ صفحه‌ای است. طبیعی است که نوشته آندره میکل چندان ساختار و ظاهری شبیه به یک مقاله به مفهوم واقعی ندارد، او بسیاری از مسائل را بسیار مختصر شرح داده و به سرعت از آن می‌گذرد، زیرا به هر حال این مقدمه ترجمه فرانسوی آندره میکل از متن عربی هزار و یک شب است و مولف خود به انتشار مجزای آن واقف نبوده است. به همین دلیل سیر مقاله از تاریخچه کتاب آغاز شده و در ادامه به ترجمه و مضمون و سرانجام به چگونگی گسترش آن در سراسر جهان و اقتباس‌های ادبی و هنری می‌رسد.
با این حال این کتاب برای کسانی که هیچ‌گونه آشنایی با «هزار و یک شب» ندارند، بسیار جذاب‌تر خواهد بود، تا کسانی که به اصطلاح پیش از این نیمچه مطالعه‌ای درباره آن داشته‌اند. در پایان ناگفته نماند که جلال ستاری تاکنون سه کتاب درباره «هزار و یک شب» نوشته که به ترتیب انتشار عبارتند از: «هزار و یک شب و افسانه شهرزاد»، «افسون شهرزاد» و «گفت‌وگوی شهرزاد و شهریار». عنوان این نوشته کوتاه برای معرفی «مقدمه بر هزار و یک شب» را هم «افسون شهرزاد» گذاشتیم که یکی از بهترین تالیفات جلال ستاری و منبعی مفید برای شناخت «هزار و یک شب» است.

سهیل صادقی

منبع : روزنامه کارگزاران