شترهای دوکوهانه در ایران

البته روشن است که تولید مواد غذائی ( گیاهی و دامی ) خصوصاً در نواحی گرم و خشک ایران امری دشوار است لذا در این شرایط راه فایق آمدن بر این مشکلات و رسیدن به خودکفائی غذائی استفاده بهینه از امکانات خدادادی موجود می باشد . شناخت مراتع طبیعی کشور و انتخاب دام مناسب برای چرا در چنین مراتعی می تواند یک راه مهم استفاده بهینه از امکانات موجود کشور باشد . کشور ما دارای ۹۰ میلیون هکتار زمین مرتعی می باشد که از نظر پوشش گیاهی ۳/۹ درصد آن دارای وضعیت خوب ، ۳/۳۷ درصد آن دارای وضعیت متوسط و ۴/۴۳ درصد آن دارای وضعیت فقیر می باشد ( دفتر آمار و اطلاعات جهاد سازندگی ۱۳۷۴) .درمراتع فقر بیشتر گیاهان شورپسند و خاردار مثل خار شتر ، علف شور، تاغ، اسکمبیل، قیچ، گز و درمنه می روید . طبق گزارشات بین المللی و تجربیات کارشناسی کشور ، شتر مهم ترین دامی است که می تواند در چنین مراتعی (مراتع فقیر) توان زیست و تولید داشته و با توجه به عادات چرایی خود باعث حفظ و احیا این مراتع گردد. زیرا شتر قادر است از انواع خاص گیاهان مرتعی به میزانی استفاده نماید که سایر دامها قادر به استفاده از آن نمی باشند .علاوه بر برتری شتر به شرایط سخت محیطی نسبت به سایر دامها، این دام قادر است در شرایط تغذیه دستی نیز با دام های پر تولید هم وزن ( مانند گاو ) رقابت کرده و افزایش وزن روزانه بالائی داشته باشد. مزیت دیگر شتر این است که مواد خوراکی را با قابلیت هضم و بازده بالائی نسبت به گاو، گوسفند و بز استفاده می نماید. در ضمن شتر در مقایسه با گوسفند و بز مقدار ماده خشک کمتری نسبت به وزن متابولیکی خود مصرف می کند. پرورش شتر در گذشته در مناطق مختلف کشور از دیرباز وجود داشته و مردم کشورمان بویژه ساکنین مناطق بیابانی و نیمه بیابانی کشور به جهت امکانات اقلیمی و شرایط جغرافیائی و بافت فرهنگی روستاها به پرورش شتر اشتغال داشته و البته بیشتر از شتر در جهت حمل کالا و ایاب و ذهاب استفاده می نموده اند . در شرایط امروزی باتوجه به از بین رفتن نقش شتر در حمل بار و جایگزینی وسایل نقلیه موتوری به جای آن می بایست پرورش شتر را در جهت استفاده از تولیدات پروتئینی آن ( گوشت، شیر و ...) رواج داد تا بتوان علاوه بر عهده گرفتن سهمی از تولید گوشت مصرفی کشور ذخیره ای مطمئن از نظم تأمین گوشت برای کشور در مواقع بروز قحطی ها و خشکسالی ها باشد .در دنیا سه گونه شتر به نام شترهای یک کوهانه، د.کوهانه و بی کوهانه وجود دارد که دوگونه آن ، یعنی یک کوهانه و دوکوهانه درایران پرورش می یابد . مقاله حاضر به بررسی وضعیت شتر دوکوهانه در ایران می پردازد . دانشمندان معتقدند که برخلاف شتر یک کوهانه که درجنوب عربستان اهلی شده است شتر دوکوهانه توسط عشایر کوچ نشین آسیای مرکزی ،‌مغولستان و شمال چین اهلی شده اند و این کوچ نشینان شتر دوکوهانه را به منظور حمل و نقل و کارهای سخت اهلی کرده اند بعدها بر اثر پیشرفت تمدن و به وجود آمدن روستاها و دهکده ها و استقرار عشایر کوچ رو، از شتر دوکوهانه برای شخم زنی و لشکرکشی و استفاده از پشم و گوشت و پوست نیز استفاده شده است.تاریخچه پرورش شتر دوکوهانه در چین به قرن ها قبل از میلاد باز می گردد و سلسله های مختلف پادشاهی چین از این حیوان برای مقاصد گوناگون استفاده می کرده اند.تاریخچه حضور شتر دوکوهانه درایران روشن نیست ، هرچند که درکتاب اوستا کتاب مقدس زرتشتیان که بین سالهای ۵۳۰ تا ۵۷۰ پیش از میلاد نوشته شده است اشاره ای فراوان به شتر شده است اما مشخص نیست که منظور از شتر کدام گونه آن است . برخی معتقدند که منظور از شتر در اوستا شتر دوکوهانه بوده است و شتر یک کوهانه سال ها بعد و همزمان با فتوحات ایرانیان در بین النهرین، فلسطین و مصر به ایران وارد شده است . این فرضیه مبتنی بر نقش هایی است که بر روی دیوارهای تخت جمشید ، که در فاصله زمانی بین قرن ۶ یا ۷ پیش از میلاد ساخته شده می باشد ( تصویر شماره ۱) .
در تصویر شماره ۱ نشان داده شده است که شتر یک کوهانه بعنوان خراج آورده شده و در تصویرشماره ۲ یک هیأت نمایندگی را می بینیم که در حال آوردن شتر دوکوهانه می باشند روشن است که شتر دوکوهانه در این زمان ،یعنی ۵۰۰ سال قبل از میلاد ، در غرب آسیای مرکزی پراکنده بوده است. اما استفاده از آن با افزایش تعداد شتر یک کوهانه رو به کاهش گذارده است در جاده ابریشم که نقش بسیار مهمی را در تجارت دنیای قدیم بازی می کرد ، از شتر دوکوهانه جهت حمل و نقل ابریشم و سایر محصولات تجاری استفاده می شد . استفاده وسیع از شتر یک کوهانه برای مقاصد عمومی ، ‌بارکشی ومیزان تولید سریع گوشت و شیر منجر به عقب نشینی تدریجی شتر دوکوهانه به طرف مناطق شمالی وکشورهائی نظیر قزاقستان ازبکستان مغولستان وغیره گردید جایی که شرایط آب و هوایی و دیگر شرایط اقلیمی برای شتر یک کوهانه بسیار دشوار بوده و ناچار بوده اند که از شتر دوکوهانه استفاده کنند. زیرا شترهای دوکوهانه دارای سم های مقاومی برای راه رفتن در زمین های سنگلاخی بوده اند و همچنین به علت پشم وکرک زیادی که در بدن داشته اند در هوای سرد و باد و طوفان هایی که معمولاً در مناطق سرد و خشک مغولستان و دامنه کوه های هیمالیا وجود داشته حفاظت می شده اند و بنابر این احتمال می رود نسل شترهای دوکوهانه موجود درایران از نسل شترهای ترددی فوق باشد. تعداد فعلی شترهای دوکوهانه در جهان حدود ۲ میلیون نفر می باشند که در کشورهای چین ، مغولستان و افغانستان و آسیای مرکزی و به میزان کمتر در ایران و ترکیه و آذربایجان پراکنده اند . تعداد شترهای دوکوهانه در ایران کمتر از یکصد نفر برآورد گردیده است که در مناطق شمال غربی و شرق کشور ( استان اردبیل و گلستان) زیست می کنند که به علت عدم حمایت در تأمین آب و نهاده های دامی ( علوفه و ... ) و اعتبارات بانکی شترداران در حال انقراض جدی می باشند.خصوصیات نژادهای شتر دوكوهانه :
شترهای دوكوهانه دارای استخوان های بزرگ و قوی، پاهای نسبتاً كوتاه، كوهان گرد ، لب های بزرگ، پوشش پشمی ضخیم، كف پاهای بزرگ و مسطح می باشند . میانگین محصول پشم وكرك آن ها سالیانه پنج كیلوگرم و در حیوانات نر بالغ ، بیش از هشت كیلوگرم و در نرهای اخته شده به ده كیلوگرم می رسد . رنگ شترهای دوكوهانه، اغلب قهوه ای تیره بوده و وزن زنده آن ها به ۷۵۰ تا ۸۵۰ كیلوگرم می رسد كه درنتیجه وزن لاشه آنها ۳۷۵ تا ۴۲۵ كیلوگرم می باشد . دوره شیردهی آن ها ۱۶۰ روز بوده و در یك دوره شیردهی ۷۰۰ تا ۸۰۰ لیتر شیر تولید می كنند كه از این مقدار ۳۰۰ لیتر برای مصرف انسان و بقیه به خوراك دیلاق ها می رسد. شیر آن ها از لحاظ ویتامین C خیلی غنی بوده و می توان از آن به راحتی فرآورده های لبنی تهیه نمود كه این امر در شترهای یك كوهانه نیاز به افزودن بعضی مواد از جمله كلرید كلسیم دارد. بلوغ آن ها در چهارسالگی بوده و جفتگیری آنها فصلی می باشند. دوره آبستنی آن ها ۱۳ ماه طول می كشد. به ازای هر ۱۶ تا ۲۵ نفر شتر ماده دوكوهانه، یك نفر شتر نر دوكوهانه بسته به توان شتر نر و تغذیه آن جهت جفتگیری نیاز می باشد. میانگین وزن دیلاق های آنها در بدو تولد به ۳۵ كیلوگرم می رسد.هر نفر شتر دوكوهانه روزانه در حدود ۱۴ كیلوگرم ماده خشك مصرف می كند. شتر ماده دوكوهانه روزانه در فصل تابستان ۳۵ تا ۴۰ لیتر و در فصل زمستان ۲۰ تا ۲۵ لیتر و شتر نر دوكوهانه در فصل تابستان ۴۰ تا ۵۵ لیتر و در فصل زمستان ۲۰ تا ۳۵ لیتر آب می آشامد . شتر دوكوهانه باتوجه به ساختمان بدنی خاص خود به شرایط آب و هوای سرد خشك تطابق یافته است و قادر است در راه های كوهستانی و پربرف رفت و آمد نماید. شتر دوكوهانه می تواند در تابستان تا درجه حرارت ۳۰ درجه سانتی گراد و در زمستان تا درجه حرارت ۳۰ـ درجه سانتی گراد را به خوبی تحمل نماید. متوسط باری را كه شتر دوكوهانه می تواند حمل نماید ۱۰۰ تا ۱۵۰ كیلوگرم می باشد كه این موضوع مستقیماً با وضع جسمانی و مسافتی را كه باید طی نماید بستگی دارد و در مسافت های كوتاه (۱۵ـ۵ كیلومتر) می توان مقدار بار را تا ۲۵۰ و حتی ۳۰۰ كیلوگرم افزایش داد .Konrashov (۱۹۵۸) اندازه های متوسط بدن شتر دوكوهانه در چین را بدین شرح گزارش نموده است : ارتفاع شتر تا بین دوكوهان در شتر در شتر ماده ۱۸۰ سانتی متر و در شتر نر ۱۸۵ سانتی متر و طول بدن در شتر ماده ۱۶۳ سانتی متر و در شتر نر ۱۶۸ سانتی متر می باشد . بلندی شترهای دوكوهانه مغولستان بین ۱۸۰ تا ۲۰۰ سانتی متر و وزن متوسط زنده آنها ۴۶۰ كیلوگرم است. قطر كوهان ها بین ۳۵ تا ۴۰ سانتی متر است كه درشترهای فربه دوكوهان مجموعاً بیش از ۱۰۰ كیلوگرم چربی دارند . شترهای مغولستان سری كوچك، سینه ای پهن و پاهایی تقریباً مستقیم دارند . بعضی از عشایر ایران شترهای دوكوهانه نر را با شترهای ماده یك كوهانه تلاقی می دهند كه شترهای دورگ حاصله در نسل اول یك كوهانه بوده و كوهان آن كشیده تر از كوهان شترهای یك كوهانه می باشد و در مجموع خوش اندام و دارای سركوچك،‌گردن كلفت و كشیده ، دم كوتاه، پشم بلند و مجعد روی پیشانی، پس سر و زیر چانه بوده و یكی از خصوصیات مشخص آنها در نسل اول این است كه همیشه سنگین تر از پدر و مادر خود بوده و وزن آنها به نهصد تا نهصد و پنجاه كیلوگرم می رسد و دارای ظرفیت انجام كارهای سخت تری نسبت به شتر دوكوهانه می باشد . عشایر كشورمان از این دورگ ها جهت حمل بار بیشتر وعبور از مناطق صعب العبور كه شتر دوكوهانه قادر به رفتن از آنجا نمی باشد استفاده می كنند. البته این تلاقی بین اولاد نسل اول به بعد به لحاظ ضعیف و غیرطبیعی بودن و مرگ و میر زیاد نتاج آنها توصیه نمی شود .به نظر می رسد كه در شرایط فعلی به علت قلت جمعیت آنها، وجود همخونی باعث خواهد گردید كه انقراض نسل این نوع شتر شدیدتر گردد كه راه از بین بردن آن وارد نمودن خون جدید در گله می باشد. بنا به تجربه شترداران یكی از راه های تكثیر شترهای دوكوهانه در كشور وارد نمودن خون جدید در گله، انجام تلاقی تدریجی بین دورگ های حاصله از تلاقی شتر نر دوكوهانه با ماده یك كوهانه وشتر ماده یك كوهانه با شتر نر دو كوهانه در طی سه نسل می باشد كه نتایج حاصله در تلاقی تدریجی در نسل سوم (F۳) ، شتر دوكوهانه با درجه خلوص خونی ۹۴ درصد می باشد . به هرحال باتوجه به از بین رفتن نقش تدریجی شتر در حمل بار عشایر كه وسایل نقلیه موتوری جایگزین آن می گردد باید به دنبال نقش دیگری برای حیوان گشت كه باتوجه به استعداد خوب تولید گوشت در این نوع شترها و شترهای دو رگ ، می توان به تدریج شترداران فعلی آن مناطق را به سمت تكثیر و پرورش و نگهداری گله های مادری شتر دوكوهانه و یا گله مخلوط دوكوهانه و یك كوهانه و همچنین نگهداری توأم چند نفر شتر دوكوهانه همراه با گله های گوسفندی با رعایت ظرفیت مراتع سوق داد كه باتوجه به وجود مراتع مختص چرای حیوان در مناطق و زیست این دام همچنین باتوجه به نقش مثبت این دام در خوردن علوفه های خاردار و دارای تیغ كه فرصت مناسب جهت تكثیر گیاهان خوش خوراك به مراتع می دهد. باتوجه به سیاست های كلان دولت درامر خودكفائی گوشت و افزایش استقبال تدریجی مردم از مصرف گوشت شتر و همچنین ضرورت حفظ ذخایر ژنتیكی، جا دارد كه دولت با خدمات رسانی بیشتر به شترداران از قبیل : تأمین آب شرب بهداشتی گله های شتر، تأمین علوفه مورد نیاز در مواقع خشكسالی ، وام بانكی مورد نیاز شتر داران و واگذاری مراتع به شترداران و ایجاد ایستگاه حفاظت ژنتیكی شتر دوكوهانه و تكثیر و پرورش آن در زیستگاه ها وسایر اقدامات مشابه ،این دام را از خطر انقراض نجات دهد .
منابع مورد استفاده :
۱ ـ مقدس ، احسان و پیشنماز زاده ، میركاظم (۱۳۷۶ ) : درآمدی برشناخت نژادهای شتر درایران ـ مجله مزرعه ، شماره ۱۱ ، بهمن واسفند ۱۳۷۶ ، صفحه : ۷۸ ـ ۷۳ .
۲ ـ ناظر عدل ، كامبیز ( ۱۳۶۵ ) : پرورش شتر ، انتشارات جهاد دانشگاهی دانشگاه تبریز ، چاپ اول ، صفحه ۲۶ – ۲۴ .
۳ ـ خدائی ، عباس ( ۱۳۶۸ ) شترهای دو كوهانه در مغولستان ، ترجمه مقاله ای از مجله Worid animal review شماره ۵۵ ، مارس ۱۹۸۵ .
۴ _ Wilson . R .T ( ۱۹۸۴ ) : The Camel _ Second impression _ Longman Singapore publisher pte . I td . p : ۱۱ – ۱۲ .
تألیف : دكتر احسان مقدس
مهندس عباس خدائی

منبع : پایگاه اطلاع رسانی سازمان دامپزشکی کشور