امنیت، کلید توسعه صنعت نفت عراق

بی ثباتی و عدم امنیت در عراق مردم این کشور را از برخورداری از نعمت درآمدهای نفتی و آثار مفید آن برای توسعه محروم ساخته است. عراق سومین کشور دارنده نفت در دنیا است و هزینه تولید نفت در آن در حد کمترین هزینه های تولید نفت در دنیاست. اگرچه تنها بخشی از میادین نفتی شناخته شده آن در حال بهره برداری هستند. در سال ۲۰۰۶ درآمدهای حاصل از صادرات نفت خام ۶۰ درصد تولید ناخالص داخلی و ۸۹ درصد درآمدهای دولت را تشکیل داد. در این سال عراق به دلیل برخاستن صنعت نفت خود پس از ضربه های ناشی از حمله آمریکا و عدم توسعه این بخش در نتیجه سال ها تحریم، جایگاهی بهتر از پانزدهمین تولیدکننده نفت دنیا را به دست نیاورد. همچنین در همین سال به دلیل عدم توسعه بخش گاز عراق و دیگر روش های تولید انرژی، ۹۴ درصد نیازهای انرژی کشور مذکور توسط نفت برآورده گردید. این در حالی است که طبق گزارش بیکر -همیلتون ثبات در عراق تا حد بالایی با موفقیت اقتصادی این کشور گره خورده است و بخش هیدروکربن نقش عمده ای در این موفقیت داراست.
صنعت نفت عراق با پشت سر گذاشتن بیش از یک دهه تحریم های اقتصادی و ۲ جنگ خلیج فارس بشدت به نوسازی و سرمایه گذاری نیاز دارد. با وجوداختصاص یک میلیارد و ۷۲۰ میلیون دلار به بازسازی صنعت نفت این کشور، عراق از سال ۲۰۰۴ تاکنون نتوانسته به اهداف خود در صادرات نفت دست یابد.
براساس گزارش ناظران ویژه بازسازی عراق، بخش نفت عراق با چالش های فنی در تولید، حمل و نقل و ذخیره سازی نفت خام و فرآورده های نفتی روبه رو است. این بخش همچنین با مشکلاتی از قبیل مدیریت قیمت و واردات، مبارزه با قاچاق و فساد مالی، بهبود بخشیدن تخصیص بودجه و اجرای آن و حفظ عملیات های نفتی روبه رو است. تولید نفت در عراق هنوز به سطح قبل از حمله آمریکا نرسیده است.
براساس گزارش های نهادهای مختلف آمریکایی و بین المللی، بازسازی طولانی مدت و اساسی عراق بیش از ۱۰۰ میلیارد دلار هزینه در بر خواهد داشت که حداقل یک سوم این مبلغ به بخش نفت، گاز و برق اختصاص می یابد.
● ذخایر نفت
ذخایر اثبات شده نفت عراق ۱۱۵ میلیارد بشکه است. البته این آمار از سال ۲۰۰۱ تاکنون مورد تجدیدنظر قرار نگرفته و عمدتاً مبتنی بر اکتشافات انجام شده در ۳ دهه قبل است. زمین شناسان و کارشناسان امور نفتی معتقدند میادین کشف نشده ای در بیابان های غرب و جنوب عراق وجود دارند که احتمالاً بین ۴۵ تا ۱۰۰ میلیارد بشکه نفت در آنهاست. البته خود عراقی ها معتقدند ذخایر نفت اثبات شده آنهابه صدها میلیارد بشکه می رسد.
لازم به ذکر است که عراق کمترین میزان نسبت تولید به ذخایر نفت را در میان کشورهای بزرگ صادرکننده نفت داراست.
بیشتر ذخایر شناخته شده نفت عراق در نواری که از انتهای شرقی آن شروع می شود واقع شده است. دولت عراق معتقد است این کشور ۹ میدان نفتی بسیار عظیم دارد که هر کدام بیش از ۵ میلیارد بشکه نفت در خود جای داده اند همچنین ۲۲ میدان عظیم نفتی در عراق وجود دارد که هر کدام بیش از یک میلیارد بشکه نفت دارند.
به نظر کارشناسان بی طرف، میادین نفتی بسیار عظیم واقع در جنوب شرق عراق بزرگترین تمرکز ذخایر نفت در دنیا را بوجود آورده و ۷۰ الی ۸۰ درصد کل نفت عراق هم در این میادین بسیار عظیم واقع شده است. ۲۰ درصد دیگر ذخایر اثبات شده نفت عراق در شمال این کشور و نزدیک کرکوک، موصل وخانقین قرار دارد. بیابان غربی عراق هم سالهاست که وجود نفت در آن اثبات شده ولی به دلیل مقاومت گروه های قومی صنعت نفت در آن توسعه نیافته است.
اکثر نفت این منطقه از لحاظ ساختار زمین شناسی جزو صفحات نفتی عربستان سعودی محسوب می شوند. طبق ادعای برخی منابع، آزمایش های صورت گرفته در میدان نفتی عکاظ در استان الانبار عراق در این منطقه معادل کل نفت بقیه مناطق عراق نفت وجود دارد.
● تولید نفت
تولید نفت خام عراق که در دست شرکت های دولتی است در سال ۲۰۰۶ به طور متوسط ۲ میلیون بشکه در روز بوده است. تولید این کشور قبل از حمله آمریکا در سال ۲۰۰۳ ، ۲ میلیون و ۶۰۰ هزار بشکه بوده و ظرفیت نهایی تولید آن هم بین ۲ میلیون و ۸۰۰ تا ۳ میلیون بشکه در روز بوده است. با نگاهی به گذشته می بینیم که دو سوم تولید نفت عراق از میادین جنوبی و مابقی آن از میادین شمال این کشور در نزدیکی کرکوک صورت می گیرد. در حال حاضر عمده تولید نفت عراق تنها از ۳ میدان بسیار عظیم رمیله شمالی و جنوبی و کرکوک صورت می گیرد.
میادین رمیله به همراه چند میدان دیگر روزانه بین یک میلیون و ۵۰۰ تا یک میلیون و ۹۰۰ هزار بشکه نفت تولید می کنند که نزدیک به میزان تولیدی این میادین قبل از زمان حمله آمریکاست. درحالی که تولید نفت شمال عراق با ۲۰۰ هزار بشکه در روز در حال حاضر تنها بخشی از تولید ۶۸۰ هزار بشکه ای زمان قبل از حمله آمریکاست. این کاهش تولید عمده به دلیل آسیب دیدن ذخایر نگهداری نفت و بسته شدن راه های صادرات نفت شمال عراق است.
گفتنی است تمام نفت تولیدی این منطقه در حال حاضر صرف مصرف داخلی عراق می گردد.
● طرح های توسعه بخش بالا دستی صنعت نفت
وزارت نفت عراق اعلام کرده که تا پایان دهه جاری میلادی قصد دارد تولید نفت عراق را به ۶ میلیون بشکه در روز برساند. این امر نیاز به ۲۵ تا ۷۵ میلیارد دلار سرمایه گذاری دارد. میادین نفتی جنوب عراق در کوتاه مدت به منظور افزایش تولید مورد نظر قرار گرفته اند.
متخصصین معتقدند این میادین توانایی تولید ۲ میلیون بشکه نفت اضافی در روز را دارا می باشند. توسعه میادین نفتی شمال عراق هم در مرحله اول به توافق بر سر قلمروهای کردنشین و معلوم شدن وضعیت حکومت کردها به کرکوک و موصل بستگی دارد. ولی با وجود عدم وجود توافق کامل بر سر قانون سرمایه گذاری در صنایع هیدروکربن عراق، دولت محلی کردستان چندین قرارداد تولید نفت، توسعه و اکتشاف با تعدادی از شرکت های کوچک خارجی منعقد کرده است.
● پالایش نفت در عراق
پالایش نفت در عراق با تأسیسات قدیمی اکثراً به خاطر سرقت تجهیزات، تهدید کارکنان و خرابکاری در لوله های انتقال نفت، کمبود نفت خام و تأمین انرژی غیرمطمئن مختل می شود.
بخش پالایش نفت این کشور در برآورد نیازهای داخلی ناموفق بوده و نتوانسته از سال ۲۰۰۳ فرآورده هایی چون گازوئیل و نفت سفید را برای ژنراتورهای برق تأمین کند. در سال ۲۰۰۶ مصرف نفت عراق حدود ۵۴۵ هزار بشکه در روز بوده است.
طبق گزارش مجله نفت و گاز، ظرفیت پالایش نفت عراق ۵۹۷ هزار بشکه در روز است. این کشور ۴ پالایشگاه عمده دارد ولی از سال ۲۰۰۳ یعنی زمان حمله آمریکا به این پالایشگاه و خطوط لوله و نیروگاه های مربوط به آن هدف حملات مکرر قرار گرفته اند. با این اوضاع و احوال دولت عراق برای جبران کمبود فرآورده های نفتی تصمیم گرفته ۴ میلیارد دلار سرمایه خارجی برای فعالیت های پائین دستی و افزایش ظرفیت پالایش تا حدود یک میلیون بشکه در روز جذب کند.
● صادرات نفت عراق
عدم توانایی در تأمین امنیت خطوط لوله نفت خام شمال این کشور به معنای انجام عمده صادرات این محصول از طریق بندر بصره در جنوب عراق است. طبق اطلاعات موجود، صادرات نفت خام عراق که یک سال بعد از حمله آمریکا در سال ۲۰۰۴ به ۲ میلیون بشکه در روز رسیده بود ودر سال ۲۰۰۶ به میانگین یک میلیون و ۵۰۰ هزار بشکه رسید. البته اخیراً با کسب توانایی میادین نفتی شمال عراق در صادرات نفت و همچنین افزایش ظرفیت بارگیری نفت در بندر بصره، صادرات نفت عراق بیشتر شده است. گفتنی است صادرات نفت عراق تحت کنترل سازمان نیمه دولتی بازاریابی نفت این کشور می باشد. همچنین عمده نفت خام عراق به مقصد پالایشگاه های آسیا و از جمله چین و هند صادر می شود. نبود عملیات های پالایش کافی در عراق دولت این کشور را مجبور ساخته تا به واردات سوخت های سبک دست بزند و به این دلیل این کشور به شدت به کشورهای همسایه خود یعنی ترکیه، ایران، سوریه و کویت وابسته است. بدین ترتیب تنها در ماه مه سال ،۲۰۰۶ واردات فرآورده های نفتی عراق به ۱۶۰ هزار بشکه در روز رسید. این در حالی است که عراق قبل از حمله آمریکا یکی از صادرکنندگان بزرگ فرآورده های نفتی و نفت خام محسوب می گردید. طبق آمار صندوق بین المللی پول، ارزش واردات فرآورده های نفتی به عراق از سال ،۲۰۰۴ سالانه ۲ میلیارد و ۵۰۰ میلیون دلار بوده است بنابراین دولت عراق در اوایل سال ۲۰۰۷ خود را از این مسأله کنار کشید و با آزاد اعلام کردن بازار واردات سوخت این کار را بر عهده واردکنندگان خصوصی گذاشت.
رویداد دیگری که اخیراً در مورد صنعت نفت عراق رخ داده توقف موقتی صادرات فرآورده های نفتی از ترکیه به عراق در ژانویه سال ۲۰۰۷ است، این امر به دلیل اختلاف های سیاسی بر سر کردستان عراق و بدهی های پیشین دولت عراق بود بنابراین عراق هم اکنون از سوریه سوخت وارد می کند و آن را با تانکرهای دولتی به کردستان انتقال می دهد. همچنین در ژوئن ۲۰۰۷ دولت عراق اعلام کرد طرح هایی برای واردات مقادیر زیادی بنزین، گازوئیل و نفت سفید از کویت دارد.
● امنیت عرضه و خطوط لوله نفت
شبکه ۴ هزار و ۳۵۰ مایلی انتقال نفت در عراق از زمان اشغال این کشور هدف حملات بسیاری بوده است به طوری که بین آوریل ۲۰۰۳ تا مه ۲۰۰۷ بیش از ۴۰۰ مورد حمله به تأسیسات نفتی عراق صورت گرفته و به علت مسائل امنیتی اکثر خطوط لوله صادراتی نفت عراق دیگر کار نمی کند. در شمال عراق اصلی ترین خط لوله بین المللی یک میلیون و ۱۰۰ هزار بشکه در روز ظرفیت دارد و از کرکوک در عراق به بندر جیهان در ترکیه می رود این خط لوله و تأسیسات انتقال نفت ۴۸۰ هزار بشکه ای مربوط به آن، هدف حملات مکرر قرار گرفته اند. تا جایی که حکومت محلی کردستان تصمیم گرفته خط لوله دیگری بسازد که از مناطق خطرناک عبور نمی کند. لازم به ذکر است عدم توانایی صادرات از خط لوله مذکور به شدت صادرات نفت از شمال عراق را محدود کرده است.
خط لوله ۲۰۰ الی ۳۰۰ هزار بشکه عراق، سوریه، لبنان نیز از سال ۲۰۰۳ غیرقابل استفاده شده و بسته مانده است. ظرفیت واقعی این خط لوله ۷۰۰ هزار بشکه بوده و پتانسیل افزایش ظرفیت تا ۱ میلیون و ۴۰۰ هزار بشکه را نیز دارا است. اگرچه مذاکراتی بین دولت های عراق و سوریه برای تعمیر و بازگشایی این خط لوله صورت گرفته ولی هیچ جدول زمانی برای این کار تعیین نشده است. علاوه بر این هیچ خبری از بازگشایی خط لوله عراق- عربستان که توانایی انتقال یک میلیون و ۶۵۰ هزار بشکه نفت در روز را دارا است نیست این خط لوله از سال ۱۹۹۱ بسته شده است.
در جنوب عراق، در ژوئن ۲۰۰۷ خبرهایی مبنی بر تصمیم عراق به ساخت خط لوله ای با ظرفیت نیم میلیون بشکه در روز از حدیثه به بندر عقبه اردن به گوش رسید ولی این طرح هنوز در مراحل اولیه مذاکره است. در مارس همین سال عراق و ایران بر سر ساخت خط لوله ای با ظرفیت انتقال ۲۰۰ هزار بشکه در روز که نفت خام را از بصره به آبادان انتقال می دهد به توافق رسیدند. ایران در ازای این نفت محموله های ارسالی گاز مایع خود به عراق را افزایش خواهد داد.
● خط لوله داخلی
خط لوله ای ۱۲۰ مایلی که متشکل از ۸ لوله موازی باهم است و تأسیسات مناطق شمالی و مرکزی عراق را به هم وصل می کند به ندرت هدف حملات تروریستی قرار گرفته است. در همین حین خط لوله استراتژیک یک میلیون و ۴۰۰ هزار بشکه ای که میادین شمالی نفت عراق را از طریق تأسیسات تلمبه زنی واقع در حدیثه به میادین نفتی الرمیله و تأسیسات ذخیره سازی جنوب عراق اتصال می دهد و قابلیت انتقال دوسویه نفت را دارا می باشد امید به صدور هرچه بیشتر نفت را در عراق و به ویژه برای کردها بیشتر می کند ولی تحقق این امر به دلیل تعطیلی ایستگاه های تلمبه زنی و وخامت کلی اوضاع با مانع روبه رو است.
● بنادر نفتی عراق
کمبود خط لوله نفت فعال در شمال عراق به این معناست که تقریباً تمام صادرات نفت این کشور از سال ۲۰۰۳ از طریق بنادر جنوبی و در رأس آنها بندر بصره صورت می گیرد. ترمینال نفتی بصره (منیا البکر سابق) ظرفیت بارگیری حدود ۸۲ هزار بشکه نفت در ساعت و ارائه خدمات به هر نفتکش بزرگی را دارا می باشد. علاوه بر بندر بصره ۵ بندر کوچکتر هم در خلیج فارس که همگی از حد ظرفیت خود کم تر کار می کنند از جمله ترمینال خورالامیه به صادرات نفت عراق کمک می کنند.
● راه های فراسرزمینی واردات و صادرات
تولید نفت از میادین بزرگ شمال عراق اغلب به خاطر کمبود خطوط انتقال آن با اختلال روبه رو است بنابراین راه هایی خارج از خاک عراق برای صدور مقادیر کمی نفت از میادین کوچکتر هم مرز با سوریه مورد استفاده قرار گرفته اند. دیگر موارد صادرات فراسرزمینی نفت به دلیل نیاز عبور نفت صادراتی از مناطق ناامن محدود بوده است و رانندگان تانکرها اغلب مورد حمله شورشیان قرار می گرفته اند. این راه های زمینی اغلب به عربستان، سوریه و اردن منتهی می شوند.

ترجمه: محسن خزایی
منبع: gov.doe.eia.www

منبع : روزنامه ایران