قرار مصاحبه با کمال الملک

● گزارش نمایشگاه آثار هنری دوره قاجار در گالری صبا
دوره قاجار برای بسیاری از ما ایرانی های قرن چهارده، چیزی جز نام چند پادشاه، آن هم بدون حفظ ترتیب زمانی جلوس بر سلطنت و یكی، دو اتفاق مهم مثل شقاوت آغامحمدخان در برابر وكیل الرعایا و انقلاب مشروطه و به توپ بسته شدن مجلس نیست. اگر صحبت از هنر دوره قاجار باشد، به لطف یكی، دو فیلم هنری- تاریخی كه دیده ایم یاد ناصرالدین شاه عكاس می افتیم: بعید است كه از خاطره ورود دوربین و عشق به این نماد مدرنیته در دوره قاجار فراتر برویم.
این نوع نگاه و سلطه این ناآگاهی دلایل مختلفی دارد.
مهمترین دلیل آن، همان فرهنگ تاریخی سلسله های مختلف پادشاهی است كه هیچ كدام چشم دیدن هنرورزی و فرهنگ پراكنی سلسله پیش از خود را نداشته اند. همان كاری كه قاجارها مثلاً در كاخ چهلستون اصفهان با نقاشی های دیواری دوره صفوی كرده اند: در دو دیوار اصلی كاخ، روی نقاشی های صفویه را با صحنه هایی از شكست لشكر صفوی پركرده اند تا ضعف سپاه آن دوره را به چشم بازدیدكنندگان آثارش فرو كنند. در دوره پهلوی همین بلا، در ابعادی گسترده تر بر سر هنر قاجار آمده است. حتی «فرح» با همه گرایش هنری كه داشت هیچ كاری برای حفظ و ارائه هنر این دوره نكرده است.
مسئولان فرهنگستان هنر جمهوری اسلامی ایران، با همین نگاه پیشنهاد جمع آوری و نمایش آثار نقاشی، عكس و چاپ سنگی این دوره را مطرح كردند. «شهروز نظری» دبیر اجرایی نمایشگاهی كه تا روز ۱۰ مردادماه در نگارخانه صبا برپاست، در مورد مراحل برگزاری نمایشگاه می گوید: «از یك سال و نیم پیش شروع كردیم به كدگذاری و عكاسی از مجموعه های دولتی و خصوصی كه آثار دوره قاجار را نگهداری می كنند.» آثاری از كاخ موزه های مختلف در این نمایشگاه به چشم می خورد. نقاشی هایی از كاخ موزه گلستان، نیاوران، سعدآباد، موزه پارسه عمارت كلاه فرنگی شیراز، آثاری كه با همكاری سازمان میراث فرهنگی شهرهای مختلف مثل كاشان و شیراز به نگارخانه صبا منتقل شده است.
همچنین از موزه رضا عباسی و مجموعه های شخصی فریال سلحشور و آقای كازرونی، آثار قدیمی و نسخ چاپی سنگی وجود دارد. ابعاد كار، كمی هم از دامنه مرزهای امروز فراتر رفته و حتی از موزه كشور گرجستان تابلوهایی آورده شده است. شهروز نظری در مورد همكاری مراكز مختلف دولتی می گوید: «مسئولان كاخ- موزه ها خیلی خوب همكاری كردند. سازمان میراث فرهنگی هم همین طور. اما مراكزی مثل بنیاد مستضعفان هم بودند كه بعد از انجام كدگذاری و عكاسی از آثارشان، در مرحله آخر به دلیل مشكلات اداری، آثار را برای نمایش به نمایشگاه تحویل ندادند.»
مسئله دیگری هم در مورد مجموعه های خصوصی و آثاری كه در دست افراد مختلف نگهداری می شود وجود دارد: «بسیاری از آنها به دلیل ترس از دست دادن آثارشان حتی اجازه عكاسی نمی دهند.» دلیل این بی اعتمادی ضعف قانون است. اگر از دارندگان این مجموعه های خصوصی كه نه تنها آثاری از دوره قاجار در اختیار دارند، بلكه از آثار به جای مانده از سال های بسیار دورتر هم نگهداری می كنند، بخواهید آثارشان را به نمایشگاه هایی از این دست امانت دهند خواهند گفت چه تضمینی وجود دارد كه بعد از خاتمه نمایشگاه تصاحب نشود!
به هر شكل بعد از یك سال و نیم تلاش مسئولان فرهنگستان هنر، بیش از هزار قطعه هنری از آثار دوره قاجار جمع آوری شده و به نمایش گذاشته شدند. «علی صفایی» مسئول روابط عمومی نگارخانه صبا به آمار این آثار اشاره می كند.: «در گالری خیال نگارخانه صبا آثاری از موزه های مختلف به نمایش گذاشته شده است. در گالری خیال شرقی، ۲۷۱ اثر معماری و ۴۷ نقوش مهر و ۶۲ دیوارنگاری دیده می شود. در گالری آینه ۱۷۱ اثر چاپ سنگی و كار پشت شیشه و نقوش روی مهر است. آثاری هم از موزه حضرت عبدالعظیم حسنی نمایش داده شده. همچنین عكس های دوره قاجار كه در طبقه پایین نگارخانه است.»
● آدم ها و تصویرها
نقاشی های موجود را می توان به دو بخش عمده تقسیم كرد. دسته اول بیشتر پرتره هستند و خالقان آنها سعی كرده اند چهره درباریان را به زیباترین شكل ممكن البته با معیار زیبایی شناسی زمان خود تصویر كنند. مردانی با چشم های بسیار سیاه و كشیده و قامتی بلند و میانی باریك. دسته دیگر آثار كمال الملك و پیروان او.
تعداد آثار دسته دوم به خصوص تابلوهای استادشان كمال الملك زیاد است. شهروز نظری از ایرادی كه بعضی از بازدیدكنندگان به نمایشگاه گرفته اند و به زیاد بودن نقاشی های كمال الملك اعتراض كرده اند می گوید. او عقیده دارد: «بسیاری از ما ایرانی ها نقاشی دوره قاجار را فقط با نام كمال الملك می شناسیم.» حضور این نام و تكرار آن در میان آثار نمایشگاه انگیزه بسیاری از بازدیدكنندگان برای رفتن به نمایشگاه است تا جایی كه بعضی از علاقه مندان دوست دارند اطلاعات بیشتری در مورد آثار او و تاریخچه زندگی اش بگیرند و حتی خبرنگاری از مسئولان نمایشگاه می خواهد امكان گفت وگو با كمال الملك را برقرار كنند و قرار مصاحبه ای با استاد بگذارند.
نظری عقیده دارد حضور كمال الملك برخلاف آنچه در تصور عموم جای گرفته به معنای پایان هنر ایرانی است. توضیح می دهد: «تعداد زیاد آثار كمال الملك در نمایشگاه برای مشاهده این واقعیت است كه هیچ كس به اندازه این بزرگمرد كه ما به عنوان هنرمند ملی می شناسیم، با فرهنگ ملی ایران غریبه نیست.» و ادامه می دهد: «سنتی كه او در مقابل سنت صد و پنجاه ساله قاجار پایه گذاری كرد، چهل دهه بیشتر دوام نیاورد.»
گستردگی و عمق هنر دوره قاجار حتی به مرزهای خارج از ایران هم نفوذ كرده است. در داخل مرزها هم این تفاوت های اقلیمی به خوبی نمایان است. با نگاهی به آثار مختلف نمایشگاه، می توان تفاوت مكتب های مختلف را به خوبی دریافت. مثلاً: «در مكتب كاشان می توانید حضور قدرتمند تفكر مذهبی را به وضوح ببینید. در حالی كه مثلاً در مكتب شیراز اوضاع متفاوت است.» تفاوت مكتب ها در شرایطی كه نمونه های آثار در كنار هم قرار گرفته اند نمایان تر است تا ز مانی كه هر كدام از آنها را در موزه ای جداگانه یا در شهرهای مختلف ببینیم. به همین دلیل «نظری» عقیده دارد برگزاری این نمایشگاه بیش از هر چیز می تواند شروع یك جریان تحقیقی و پژوهشی باشد.
نبودن پیشینه تاریخی پژوهش در آثار هنری دوره قاجار، در به وجود آمدن كاستی هایی در این نمایشگاه بی تاثیر نیست. با وجود اینكه زمان زیادی صرف كدگذاری و تحقیق در مورد این آثار شده است، اما تعداد زیادی از تابلوها اطلاعات دقیقی ندارند. مثلاً نام نقاش، تاریخ خلق اثر و یا نام آن در بعضی از تابلوها مشخص نیست. همچنین توازن مطلوبی میان آثار دوره های مختلف وجود ندارد. برای مثال وزن آثار دوره ناصری بسیار سنگین تر است.
اگرچه می توان حضور نیم قرنی ناصرالدین شاه را توجیه موجهی برای این مسئله دانست، اما هنرمندان هم عصر با دیگر پادشاهان قاجاری نیز چندان بی كار نبوده اند. نظری با این نكته موافق است و با اشاره به تلاش های فرهنگی زیادی كه در زمان سلطنت فتحعلی شاه برای بازگشت به فرهنگ ایرانی علاوه بر حوزه ادبیات، در نقاشی هم اتفاق افتاده، می گوید: «دوست داشتیم آثار دوره فتحعلی شاه بیشتر از این باشد اما موفق نشدیم. امیدواریم در آینده شاهد فعالیت های بیشتری در مورد هنر این دوره باشیم.»
مسئله دیگری كه شهروز نظری به عنوان مانعی در تحقیقات ذكر می كند، مسئله تطابق تاریخ خورشیدی با تاریخ قمری است. چون: «تطبیق تاریخ خورشیدی با میلادی كار ساده ای است. همه ما می دانیم در سال ،۱۳۸۵ یا سال ۲۰۰۶ میلادی هستیم. اما تاریخ قمری كه بسیاری از آثار دوره قاجار و دوره های پیش تر با آن مشخص شده اند چندان مرسوم نیست.» به عقیده او باز شدن این مبحث به عنوان یك موضوع تحقیقی كه كار را در بسیاری موارد مشكل كرده است، می تواند به پیشرفت پروسه های تحقیقی كمك بسیاری كند.
● آگاهی بیشتر- فاصله كمتر
دغدغه اصلی مسئولان فرهنگستان هنر و برگزاركنندگان این نمایشگاه آشنا شدن مردم، به خصوص جوان ها با هنر گذشته مان است. گذشته ای كه اگرچه چندان دور نیست، اما بسیاری از ما حتی اطلاعات اولیه و محدودی هم نداریم. همین مسئله است كه باعث شده نام كمال الملك را به عنوان نقاش مدرن بشنویم و تصور كنیم نقاشی معاصر است. «نظری» عقیده دارد مهمترین نكته برپایی این نمایشگاه یا نمایشگاه هایی از این دست، ارتباط برقرار كردن مردم با هنر است. «هنر موزه ای» كه در واقع یعنی آثار هنری كه صاحب اصلی آن مردم هستند، برای ما تعبیر دیگری دارد. گویا موزه ها دیواری شده اند میان مردم با هنرمندان و آثارشان. نظری می گوید: «چنین كارهایی می تواند فاصله با مردم را كم كند.» با این حال استقبال مردم را در سطح خوبی نمی داند: «اگر چنین كاری در كشور دیگری انجام می شد آن را جدی تر می گرفتیم و اهمیت بیشتری به آن می دادیم.»
اینكه از كشورهای دیگر، مثلاً آمریكا و فرانسه، بازدیدكنندگانی داشته ایم كه تنها با هدف دیدن این نمایشگاه به ایران آمده اند كم كاری ما را بیشتر نشان می دهد. كم كاری ها حتی در حوزه آموزش دانشگاهی و تالیف كتاب هم به چشم می خورد: «تقریباً هیچ كتاب جدی و دقیقی در مورد هنر ایرانی نداریم كه مولف آن ایرانی باشد.» اگرچه غربی ها كارهایی داده اند، ولی: «مثل این است كه بخواهیم حجم آب را با متر اندازه گیری كنیم.»
قرار است فرهنگستان هنر براساس كاری كه برای برگزاری این نمایشگاه انجام شده، كتابی از آثار هنری دوره قاجار منتشر كند. این كتاب می تواند راه هایی در اختیار علاقه مندان به تحقیق و بررسی هنر و حتی تاریخ گذشته قرار دهد. راه هایی با هدف آگاهی بیشتر و فاصله كمتر.

فرناز شهیدثالث

منبع : روزنامه شرق