ارامنه و “ فرش های ارمنی باف ایران“

مایرنی هواساپیان در سال ۱۳۴۶ در تهران متولد شد. در سال ۱۳۷۵ وارد دانشگاه الزهراء شد و در رشتهٔ صنایع دستی به تحصیل پرداخت. از آنجا كه به فرش و دیگر دستبافتهها علاقمند بود موضوع پایان نامهٔ خود را “ بررسی زیراندازهای ارمنی باف ایران“ انتخاب نمود. وی همچنین چندین عنوان كتاب را ترجمه نمود كه برخی از آنها عبارتند از:
۱- قالیهای ارمنی انتشارات اتحادیه های گمرك در ارمنستان
۲- قالی ارمنی تألیف ماینا قازاریان
۳- گلیم ارمنی تألیف سریك داودیان
ارامنه در ایران:
در زمان استیلای ۲۰۰ سالهٔ سلسلهٔ هخامنشی بر ارمنستان، ارمنیان پس از پارسیهای طبقهٔ ممتاز، بیشترین امتیاز را در دربار داشتند.
ساتراپ ها (شاهزادگان دیگر سرزمین تابع) در ارمنستان، از سلسلهٔ یرواندنی های ارمنی، برگزیده میشدند كه از آن زمان مسكوكات مسی به نام یرواند اول (ارونتوس) در دست است.
در دورهٔ اشكانیان، سلسلهٔ آرث كوین ها با پادشاهی تیرداد اول كه از تبار اشكانیان ایران بود بر ارمنستان حكومت كرد. دولت آرث كوین های ارمنی ۴۰۰ سال دوام یافت كه در این مدت به صورت نیمه وابسته به ایران باقی ماند. پس از انقراض اشكانیان در سال ۲۲۴ م، ساسانیان بر تخت حكومت نشستند و زرتشتی را دین و كشورگشایی را سیاست خود قرار دادند. پایه های كلیسای ارمنی توسط دو تن از حواریون حضرت عیسی (ع) به نام تارئوس و بارتولومئوس گذاشته شد و ارامنه توسط گریگور روشنگر به مسیحیت گرویدند.
دولت ساسانی در زمان شاپور دوم سیاست استبداد را در پیش گرفت، اما شورش ارامنه به رهبری وارطان و واهان مامیكونیان ها در زمان یزد گرد، دولت پارسی را به در پیش گرفتن سیاست عفو واداشت. قرن پنجم میلادی در تاریخ ارامنه سدهٔ زرین نامیده می شود. چون با ابداع حروف الفبا توسط مسروپ ماشدتس، كتابهای دستنوشتهٔ زیادی به رشتهٔ تحریر در آید و باعث غنای فرهنگ ارامنه شد. در مدت ۲۰۰ سال استیلای اعراب بر ارمنستان كه به دنبال سلطه بر ایران صورت گرفت، هیچ كلیسا، قلعه و یا پلی در ارمنستان ساخته نشد و در مراكز مهم نظامی و اقتصادی، اقوامی بیگانه و با زبانهایی غریب اسكان داده شدند. در آن زمان، ارمنستان از نظر اقتصادی، رابط تجارت ابریشم شرق و غرب باقی ماند و شهر دوین(Dvin) یكی از مراكز مهم تجاری بود.
امپراطوری عثمانی در سال ۱۵۸۵ میلادی بر تمامی ارمنستان و حتی گرجستان و آذربایجان ایران استیلا یافت. در آغاز قرن هفدهم میلادی، شاه عباس صفوی سعی كرد تا مناطق اشغالی ایران و ارمنستان را باز پس بگیرد. ولی سرانجام سپاه ایران مجبور به عقب نشینی شد اما در سال ۱۶۰۴ میلادی، ۳۰۰ هزار نفر جمعیت روستایی و شهری ارامنه را از مناطق مختلف ارمنستان به ایران كوچاند.
این ارامنه در مناطق مختلف ایران از قبیل رشت، ارومیه، اصفهان(جلفای نو و فریدن)، چهارمحال و بختیاری، بربرود(بورواری) و بعدها در مناطق جاپلق، كروند، كمره، كزاز و خرقان ساكن شدند. عدهای از شهرنشینان ارمنی به شیراز، همدان و قزوین انتقال داده شدند و در آنجا اسكان یافتند. در شهر اصفهان در محلهٔ جلفای نو، ساختن بناهایی با بادگیرها در كوچه های تاقدار و كلیساهایی شامل حجره های مخصوص، معبد، انبار آذوقه، آشپزخانه و مدرسه انجام شد. كلیساها با بناهای جنبی خود بیشتر از یك در ورودی و خروجی داشتند كه به منزلهٔ پناهگاه و یك جای امن مورد استفاده قرار میگرفته است. تزیین نمای داخلی كلیساها با نقاشی رنگ و روغن و با مضامین كتاب مقدس انجام شده است.
در سال ۱۶۳۹ میلادی، اولین چاپخانه در جلفای نو اصفهان به لطف خاچاطور كساراتسی بنیان گذاشته شده و به چاب انجیل مقدس پرداخت.
ارامنه و نوشتبافت
هنر قالیبافی ارامنه با كوچ اجباری آنها به ایران، راه پیدا كرد. ارامنه روستانشین، پشم گوسفند را كه مادهٔ اساسی قالیبافی است به صورت سنتی ریسیده و با مواد گیاهی رنگزا كه در طبیعت یافت میشود، رنگ میكردند و سپس با آن قالی دستباف تولید میكردند. اینكار در كنار فعالیتهای كشاورزی و دامپروری انجام میگرفت. بارها سیاحان و محققان انگلیسی و آمریكایی در روستاهای ارمنی نشین ایران به جستجو پرداختند و قالی ارمنی باف ایران را از نظر نقش طرح، هماهنگی نقش و رنگ و مرغوبیت جنس الیاف تمجید نمودند.
در دوران شاه عباس، هنر قالی ایران به اوج خود رسید. در آن زمان به سفارش دولت لهستان، قالیهایی مشهور به پولونز طراحی و بافته شد كه به عقیدهٔ مانیا قازاریان در كتاب قالی ارمنی، توسط طراحان ارمنی به سبك باروكو انجام میشده است.
جغرافیای قالی ارمنی باف در ایران
الف: منطقه فریدن (پریا): در ۱۵۰ كیلومتری باختر شهر اصفهان قرار دارد و شامل دو بخش است:
۱- داران (شامل چهار دهستان ورزاق، گرجی، چادگان و كرچامبو)
۲- آخورا (شامل دو دهستان موگویی و چنارود)
تعدادی از مهمترین روستاهای ارمنی نشین این منطقه عبارتند از: قلعه گریگور، دارابورد، آریگان، روستای موكل سنكرد، پونستان، ذرنه (بولوران)، خوی گان پایین، خوی گان بالا، خونگ، هاران، نحاكرد، میلاكرد، شوریشكان، سنگباران، سوران و…
از صنایع دستی این منطقه میتوان قالی، گلیم دو روی ساده و نقشدار، ماشتا (نوعی روانداز كه بر روی كرسی میانداختند) و جاجیم را نام برد. ارامنهٔ این منطقه همچنین به زرگری، قلمزنی و كنده كاری روی سنگ مشغول بودند.
مهمترین ویژگیهای فرشبافی این منطقه عبارتند از: استفاده از دار افقی. مكانیزم بافت از نوع تحت باف است. رجشمار متداول آن ۲۸ و نوع گره تركی (برخلاف) قالی اصفهان كه با گرهٔ فارسی بافته میشود) میباشد.
رنگرزی الیاف كه عمدتاً پشم است، هم با رنگزاهای گیاهی و هم با رنگزاهای شیمیایی انجام میشود. ازطرحهای متداول قالی این منطقه، میتوان به لچك و ترنج، طرح گلهای رز، طرح افشان با گلدان و طرح مام میهن را میتوان نام برد.
تعدادی از طراحان مشهور فرش این منطقه عبارت بوده اند از: لئون میناسیان، هروس هیراپتیان، هاكوپ در مگردیچیان، سروژ بغوسیان، هراند در هوانسیان و ژنیك خاچاطوریان.
ب: چهارمحال و بختیاری: این استان در جنوب غربی ایران واقع شده است و از شمال و شرق به اصفهان و از جنوب به كهگیلویه محدود است. ناحیه ای است كوهستانی و به چهار منطقه اردل، بروجن، اردگان و شهركرد تقسیم می شود. تعدادی از روستاهای ارمنی نشین این منطقه عبارت بوده اند از: واستیگان، گیشنیگان، احمدآباد، شالمزر، قلعه كشیش، گندمان، لیواسیان ده ارمنی، حاجی آباد، سیرك، ماموران، ماموكا و غیره.از دست بافت های این مناطق میتوان به قالی،گلیم نقشدار، كمربندهای گلیمی و جاجیم اشاره كرد. مهمترین ویژگیهای فرشبافی این منطقه، بافت قالی بر روی دار افقی بوده است. مكانیزم بافت از نوع تخت باف بوده و پودبافی آن كه هم از جنس پنبه و هم از جنس پشم بوده است. در این بافته ها تركی استفاده میگردید و رجشمار متداول آنها بین ۲۸-۳۵ بوده است. رنگرزی توسط رنگزاهای گیاهی صورت میگرفت. از طرحهای معروف و متداول ارامنهٔ چهارمحال و بختیاری میتوان به طرح خشتی، لچك و ترنج و طرحهای ترنج ترنج یا چند ترنج را نام برد.
ج: بربرود(بورواری): در جنوب منطقه كمره و در غرب منطقهٔ فریدن، در شرق منطقه جایلق و در قسمت شمالی منطقه لرستان واقع است. ارامنه این منطقه رابورواری به معنی سرشار از رایحه و بوی خوش نام نهادند. تعدادی از روستاهای ارمنینشین این منطقه عبارت بوده اند از پاهرا، شاوراوا، پارمیشان، خسروآباد، گوران، قره كهریز، خرج آباد، خورزند، نصرآباد و غیره.
در این منطقه نیز دستبافته های گوناگونی وجود دارد كه مهمترین آن قالیبافی است.
مهمترین ویژگیهای فرشبافی این منطقه بربرود عبارتند از:
دار قالی از نوع عمودی است. مكانیزم پودكشی از نوع تخت باف (یك پود ضخیم) بوده است و گره فارسی به كار برده میشد. رجشماری بین ۳۲-۳۶ داشته است. رنگرزی خامه ها،هم با رنگزاهای گیاهی و هم شیمیایی انجام میشود. طرحهای مورد استفاده برای بافت قالی، اغلب ازمنطقه كمره (روستای لیلیان) آورده می شد و با كمی تغییر بر روی آن مورد استفاده قرار می گرفت.
در روستای قهر كهریز، شخصی به نام سیمون بازیكیان تا حدی طراحی بعضی از قالیها را بر عهده داشت.
د) كمره:
در گذشته، كمره، ناحیهای وسیع بوده كه خمین و روستاهای آن را شامل میشد. ولی امروزه شهرستان خمین یكی از شهرستانهای استان مركزی است كه منطقه كمره در جوار آن واقع شده است. دهستان های آن عبارتند از: جایلق، دالایی، حمزه لو، رستاق و گلهزن. تعدادی از روستاهای ارمنی نشین این منطقه عبارت بودهاند از: چهارطاق، داوود آباد، قورچی باشی، كندها، لیلیان، ساكی، دره شور (دره شوی)، مزراع (مزرا) و …
عمده ترین دستبافته های این منطقه، قالی، گلیم دو روی راه راه، جاجیم و ماشند (رواندازی كه بر روی كرسی می انداخته اند) بوده است.
از ویژگیهای فرشبافی این منطقه میتوان به استفاده از دار عمودی، مكانیزم تخت باف، به كارگیری گره فارسی، رجشمار بین ۲۶-۳۲ ، اشاره نمود. همچنین رنگرزی به صورت گیاهی انجام میشده است.
طرحهای متداول این منطقه طرح گل پنبه ای، لچك و ترنج، طرح ماهی، طرح كلیسای اجمیاتزین مقدس، طرح مام میهن و طرح گلدانی افشان هستند.
از طراحان اقلی این منطقه میتوان: هاكوپ میرزاخانیان، هرند میرزاخانیان (پسرهاكوپ) هوا كم هواساپیان، تیمورزیراكیان، واقارشاك ترستیانوسیان، یوسف یوسفیان، رفائیل داودیان و توماس داودیان (پسر رفائیل) را نام برد.
هـ: منطقه كزاز:
در قسمت غرب منطقه كمره، نزدیك به اراك در استان مركزی واقع شده است. تعدادی از روستاهای ارمنی نشین آن عبارتند از: كالاوا، ازنا، سازند، عباس آباد، ریلساوا، مرند، علی برج، قلعه پل دوآب و …
این منطقه به دلیل نزدیك بودن به سلطان آباد(اراك) در صنعت و تجارت پیشرفت هایی كرده است. یكی از مهمترین دستبافت های این منطقه فرشبافی آن بوده است.
ویژگیهای فرشبافی این منطقه عبارتند از: نوع دار به كار گرفته شده عمودی است، مكانیزم بافت هم تخت باف و هم تمام لول است. نوع گره، تركی است و رجشمار متداول بین ۲۸ تا ۳۵ است . خامه ها نیز هنگام رنگرزی با رنگهای گیاهی و هم شیمیایی رنگرزی میشوند. از طرحهای اصیل و سنتی این منطقه لچك و ترنج است.
از طراحان معروف فرش این منطقه میتوان به نریس هاروطونیان و هوسپ پرمیان اشاره كرد.
و: منطقه خرقان:
این منطقه در شمال شرقی شهر همدان و در چنوب غربی قزوین و در مثلث ساوه، قزوین و همدان واقع است.
تعدادی از روستاهای ارمنی نشین آن عبارتند از: لار، چهارحد، چاناخچی بالا، چاناخچی پایین، هنگه قلعه و … در این منطقه قالی، گلیم دو روی راه راه و جاجیم از مهمترین دستبافت ها به شمار می آیند. ویژگیهای مهم فرشبافی در این منطقه عبارتند از: به كارگیری دار افقی، مكانیزم بافت از نوع تخت باف است و نوع گره مورد استفاده تركی است. رجشمار متداول آن ۲۸ و رنگرزی آن در ابتدا به صورت طبیعی و سنتی بوده و بعدها شیمیایی هم بوده است. از طرحهای متداول و اصیل این منطقه لچك و ترنج، درختی، طرح ماهی و طرحهای هندسی را میتوان نام برد.
مردم ارمنی با بودن در كنار مردم فارسی زبان، طی قرون متمادی، فرهنگ دیرینه و هنر كاربردی خود را حفظ كرده و در شكوفایی هنر ایران عزیز سهیم بوده اند.
پس از جنگ جهانی دوم، در سال ۱۹۴۵ م، به پیشنهاد دولت ارمنستان و تصمیم دولت شوروی سابق، مهاجرت سی هزار نفر ارمنی از ایران، یونان، بلغارستان، رومانی، لبنان و سوریه مجاز اعلام شد. تعداد مهاجران ارمنی از ایران حدوداً هجده هزار نفر بود كه در سال ۱۹۴۶ م انجام پذیرفت. اكثر ساكنین روستاهای ارمنی نشین، خانه و اموال خود را به فروش رسانده و منتظر مهاجرت ماندند. ولیكن همگی موفق به این كار نشدند و مجبور به ترك روستاها و كوچ به طرف شهرها خصوصاً تهران و اسكان در محله هایی نظیر بهجت آباد و سپس یوسف آباد، نارمك، مجیدیه و حشمتیه شدند.
این گروه مردم چون دیگر گوسفندی برای تأمین نخ پشمی مورد استفادهٔ قالیبافی نداشتند، به كارهای صنعتی دیگر روی آوردند و به تدریج هنر قالیبافی رو به فراموشی نهاد از قالیبافان ارمنی قدیمی تنها نامشان و تعدادی از آثارشان به جای مانده است.
در حال حاضر كه در ركود هنر – صنعت فرش به سر میبریم، پرداختن و به رونق انداختن هنر قالیبافی و گلیم بافی ارامنه با نقوش خاصشان امری بسیار ضروری به شمار میرود. زیرا با ایجاد تنوع و ابداع در نقوش و طرحها و با استفاده از مواد اولیه مرغوب و گیاهان رنگزا در رنگرزی مواد اولیه فرشبافی، سرمایه گذاری و برنامه ریزی نه چندان دراز مدت میتوان سهم به سزایی در پیشرفت اقتصادی ایران عزیز ایفا كرد