بادهای کویری

در منطقه ”دشت کویر“ و ”دشت لوت“ به‌واسطه کم‌بارانی و بی‌بارانی سطح زمین در تابستان به شدت خشک و گرم می‌گردند، با گرم شدن منطقه هوا منبسط و فشار کم و سبک ایجاد شده و به طرف بالا صعود می‌نماید و در نتیجه هوای سردی که با فشار زیاد در کوه‌های شرقی (کوه‌های افغانستان) و کوه‌های شمالی (کوه‌های البرز شرقی) وجود دارد به سرعت به طرف کویر حرکت می‌نماید تا جایگزین هوای صعود کرده گردد.
راجع‌به این بادها که به‌صورت فوق ایجاد می‌گردند برخی از کویرشناسان که در قرن نوزدهم از مناطق مختلف کویرهای ایران عبور نموده‌اند چنین می‌نویسند:
... بادهای کویری آنچنان داغ بودند که گوئی از یک بخاری کاملاً داغ خارج می‌شوند ... بدترین جای کویر قسمت جنوب‌شرقی آن بین ”بم“ و ”نه“ بود که یکی از وحشتناک‌ترین نقاط تمام زمین است، در اینجا باد شمال‌غربی که حاکم بر این منطقه است شن‌ها را جمع کرده و به‌صورت موج و تپه روی هم انباشته است جای این موج‌ها و تپه‌ها دائماً در حال تغییر است، خورشید سوزانی زمین را گرم می‌کند و آن را به‌صورت آهن گداخته درمی‌آورد، باد سام تقریباً همیشه می‌وزد و در نتیجه عبور از روی صدها میل کویر سوزان آنچنان خشک است که وقتی آدم یا حیوان را غافلگیر می‌کند در یک آن تمام ذرات رطوبت بدن را به خود جذب می‌کند و تنها یک مومیائی چروکیده و سیاه بر جای می‌گذارد“.
وجود بادهای خشک و سوزان و عدم وجود باران با شرایط محلی توأم شده صحراهای خشک و کویری را به‌وجود می‌آورند مانند صحرای لوت و دشت کویر ایران (صحراهای وسیع عربستان، صحرای شمال آفریقا، صحرای قراقوم در آسیای میانه، صحرای پهناورگوئی واقع در چین غربی از این دسته صحراها می‌باشند) اختلاف درجه حرارت شب و روز در دشت لوت و دشت کویر بسیار زیاد است و این اختلاف درجه حرارت باعث شکستن، خرد شدن و ریز شدن سنگ‌ها می‌گردد. بادهای کویری این ریزه‌سنگ‌ها را جابه‌جا نموده و در نتیجه سطح کویر از شن و ماسه که توسط باد جابه‌جا شده است پوشیده گردیده که در اصطلاح محلی بدان‌ها ”شن باد“، ”داغ باد“ و ”سوز باد“ نامیده می‌شوند و در بندرعباس و میناب چنین بادهای گرم و سوزانی را ”آتش باد“ می‌نامند.
● بادهای ۱۲۰ روزه سیستان
در اردیبهشت‌ماه که رفته رفته سطح کویر گرم و گرم‌تر می‌گردد، هوای گرم آن به طرف بالا صعود نموده و نسبت به وضع ساختمانی و موقعیت جغرافیائی و ناهمواری‌های محلی هوای سرد اطراف به‌سمت کویر گرم حرکت می‌نماید و بادهای کویری را به‌وجود می‌آورد، مشهورترین این بادها در اطراف کویر به باد ۱۲۰ روزه سیستان شهرت دارد. علت به‌وجود آمدن این باد به‌خاطر گرمای شدیدی است که در اردیبهشت‌ماه در دشت لوت و نواحی شرقی آن (منطقه سیستان) به‌وجود می‌آ‌ید، این هوای گرم علاوه بر مناطق مذکور ناحیه ”ریگستان“۱ واقع در جنوب‌غربی افغانستان را دربر می‌گیرد.
هوای گرم ایجاد شده به‌سوی طبقات بالای سطح زمین صعود می‌نماید، در همین زمان در کوه‌های مرتفع شرقی و مرکزی افغانستان (شامل رشته‌کوه‌های هند و کش واقع در غرب پامیر و رشته‌کوه‌های بابا واقع در مرکز افغانستان) که دارای قللی مرتفع و همیشه پوشیده از برف است هوای سرد دائمی با فشار زیاد وجود دارد، هوای سرد مذکور با سرعت به‌سمت دامنه‌های جنوب‌غربی نزول نموده از منطقه ریگستان به‌سمت سیستان و کویر لوت حرکت می‌نماید، این باد محلی یکی از سهمناک‌ترین بادهای ایران است که سرعت آن را بین ۱۱۰ تا ۱۷۰ کیلومتر در ساعت توأم با حرارتی معادل ۵۷ درجه سانتی‌گراد متذکر شده‌اند.
(۱) ریگستان ناحیه وسیعی است در جنوب‌غربی افغانستان که در دامنه‌های جنوبی کوه‌های افغانستان واقع شده است، ناحیه خشک و سوزان مذکور دارای سکنه چندانی نیست، رودخانه هیرمند با جهت شمال‌شرقی جنوب‌غربی در این منطقه جاری است، ناحیه ریگستان بخش اعظم استان‌های قندهار و سیستان (نیمروز) افغانستان را شامل می‌گردد.
بادهای ۱۲۰ روزه سیستان تا حدود ۳۵۰ کیلومتر در جهت‌شرقی غربی در دل کویر لوت پیش می‌رود و تا حدود ۴۵۰ کیلومتر در پهنه شمال‌جنوبی از ”نی‌بندان“ تا جنوب لوت نیز گسترده می‌گردند.
نگارنده که در مرداد سال ۱۳۵۱ از زاهدان عازم زابل بود دچار طوفان‌های شن منطقه نیز گردید، در تمام چشم‌انداز چیزی جز گرد و خاک و شن متحرک دیده نمی‌شد، اثری از جاده نبود، نیروی حرکت از ماشین نیز سلب می‌شد، حرکت پیاده افراد غیرممکن بود، اگر بلد همراه ما نبود هیچ‌گاه موفق نمی‌گردیدیم تا به راه خود ادامه دهیم. هنگامی‌که به زابل رسیدیم می‌خواستند بادشکن‌های اطراف زابل را به ما نشان دهند، به هر ترتیبی بود خود را به محل بادشکن رسانیدیم ولی شدت باد و حرکت شن‌های روان به‌حدی بود که گویا در شب تار به دیدار بادشکن رفته‌ایم و نیمه‌ موفق بازگشتیم.

منبع : کویر ایران