ماهیگیری به شیوه علی اف

باید عذرخواهی کنند. این درخواست صریح مقام های وزارت خارجه ایران از دولت و رسانه های جمهوری آذربایجان است. آذربایجانی ها ۱۵ نفر را به اتهام دادن اطلاعات خطوط لوله شرکت ها و کمپانی های غربی به ایران طی سال های ۲۰۰۵ تا ۲۰۰۶ به زندان های طویل المدت محکوم کرده اند و تهران تمام این ادعاها را واهی و بی اساس خوانده است. البته هنوز تنش تا آن حد بالا نگرفته که به روابط دو کشور آسیبی اساسی بزند ولی ایران در گام نخست سفیر آذربایجان را به وزارت امور خارجه احضار کرده تا اعتراض رسمی جمهوری اسلامی را به دولت باکو ابلاغ کند.
مشخص است از این بعد هر گامی که برداشته شود، برای روابط دو کشور حیاتی خواهد بود و به همین دلیل هم تهران و باکو هر دو در نشان دادن واکنش شدید محتاطانه رفتار خواهند کرد.برای تهران پیش از هر واکنش دیگری این مساله اهمیت دارد که پی ببرد چرا آذربایجانی ها ادعای دخالت تهران در کشورشان را طرح کرده اند و آیا این ادعا تحت فشار و توصیه کشورهای دیگر صورت گرفته یا اینکه دولت باکو خود تصمیم به این کار گرفته است. شاید بشود پاسخ هایی توام با حدس و گمان به این سوال ها داد ولی هنوز نمی توان با قطعیت به این سوال ها پاسخ داد. تنها چیزی که می تواند گره کار را تا حدودی بگشاید، شناخت دقیق تر دولت الهام علی اف است. مردی که در سال ۲۰۰۳ در انتخاباتی جنجالی جانشین پدرش شد و آغوش کشورش را برای پذیرش بیش از پیش کمپانی های غربی باز کرد.
● ترس ساختگی
انقلاب رنگی. این واژه بسیاری از دولت های آسیای میانه را می ترساند ولی آذربایجانی ها دلیلی برای ترس از این واژه نمی بینند. آنها خودخواسته تن به پذیرش الگوهای غربی داده اند. از کالاهای صنعتی گرفته تا محصولات فرهنگی همه در آذربایجان برچسبی غربی دارند. علی اف خود را متحدی خوب و قابل اعتماد برای غرب می داند و بنابراین هراسی از انقلاب به شیوه یی که در اوکراین و گرجستان اتفاق افتاد ندارد. او از اینکه روسیه نیز قصد سرنگون کردنش را داشته باشد نمی ترسد چرا که فکر می کند به پشتوانه حمایت کشورهای غربی می تواند جلوی مداخله روس ها را بگیرد. اما ۱۱ ماه پیش وقتی دولت باکو ۱۵ نفر را به اتهام کودتا و اقدام مسلحانه و تلاش برای در اختیار گرفتن حکومت آذربایجان دستگیر کرد، نشان داد که خواب های علی اف آشفته است و وی از متزلزل شدن پایه های قدرتش بیمناک است آن هم نه از جانب غرب و نه از جانب شرق. وزارت امنیت باکو در ابتدا مدعی شد ۱۵ نفر مرد دستگیر شده قصد داشته اند حکومتی مبتنی بر قوانین شرع در آذربایجان برپا کنند.
اتهام دستگیرشدگان همچنین ارتباط با ایران و سفرهای مکرر به شهرهای قم، رشت و مشهد عنوان شده بود ولی باکو در نهایت کمی عقب نشینی کرد و اتهام دستگیرشدگان را صرفاً ارائه اطلاعاتی به ایران درباره خطوط لوله شرکت ها و کمپانی های غربی عنوان کرد؛ اطلاعاتی که برخی از کارشناسان معتقدند به سادگی می توان روی شبکه اینترنت به آنها دسترسی پیدا کرد. با آنکه دولت علی اف آشکارا ادعاهای خود درباره دخالت ایران را تعدیل کرده است، اما آنها هنوز هم تهران را متهم می کنند که قصد دخالت در امور داخلی باکو را دارد.
● تحریک خارجی یا تصمیم داخلی؟
اگر فرض را بر این بگیریم که تحریک برخی کشورها باعث اتهام زنی باکو به تهران شده است، باید سریعاً به این سوال پاسخ داد که چه دلیلی برای تحریک باکو به این کار وجود دارد؟ نخستین پاسخ می تواند این باشد که ایجاد تنش در روابط ایران و آذربایجان، دلمشغولی های منطقه یی ایران را افزایش می دهد و می تواند تمرکز ایران را در پرداختن به مسائل جدی تر جهانی به هم بزند. این پاسخ می تواند تا حدی قانع کننده باشد ولی پاسخ کاملی نیست. حتی با قبول این مساله که باکو به شدت تحت تاثیر قدرت های غربی است، باز پذیرش این مساله که آنها به راحتی سیاست های دیکته شده غرب را اجرا می کنند، چندان ساده نیست. آن هم درباره همسایه استراتژیکی چون ایران. پاسخ قانع کننده تر را شاید بشود در خط مشی های دولت علی اف جست وجو کرد. دولتی که به شهروندانش وعده های بلند پروازانه درباره پیشرفت سریع کشور داده ولی هنوز از عهده این وعده ها برنیامده است. راه حلی که به ذهن دولتمردان باکو می رسد نزدیکی هر چه بیشتر به غرب است. آنها در این راه از هیچ کاری فروگذار نکرده اند اما وقتی موضوع ایران پیش می آید، کار آذربایجان سخت می شود. آنها باید گاهی میان همسایه استراتژیکی چون ایران و متحدان غربی دست به انتخاب بزنند؛ انتخابی که قطعاً بی هزینه نخواهد بود ولی در عین حال باکو گریزی جز این انتخاب برای خود نمی بیند. مثلاً در ماجرای اختلاف امریکا و روسیه درباره استقرار سپر دفاع موشکی، وقتی پوتین به همتای امریکایی خود پیشنهاد کرد که به جای استقرار موشک های ضدموشک در اروپای شرقی، از پایگاه ضدموشکی«قبله» در جمهوری آذربایجان استفاده کند، مقام های باکو از این پیشنهاد استقبال کردند و الهام علی اف نیز گفت که استفاده از این پایگاه به نفع منافع استراتژیک آذربایجان است، حال آنکه هدف از تجهیز این پایگاه ضدموشکی مقابله با تهدید موشکی ایران عنوان شده بود. امری که در صورت وقوع می توانست پاییز را در مناسبات تهران و باکو به طور کامل حاکم کند. ولی آذربایجانی ها منطق خاص خودشان را داشتند؛ منطقی که در همان زمان از جانب سخنگوی وزارت خارجه آن کشور عنوان شد، وقتی که در توجیه استقبال کشورش از پیشنهاد استفاده از پایگاه ضدموشکی قبله گفت هدف باکو حفظ منافع ملی آذربایجان است. از اینها گذشته باکو عضوی از ائتلاف مبارزه با تروریسم به رهبری امریکا به شمار می رود و یکی از معدود کشورهای اسلامی نیز هست که به عراق نیروی نظامی فرستاده است، بنابراین همسویی دولت علی اف با واشنگتن نباید چندان برای ایران تعجب آور باشد. در حقیقت باکو با سیاست هواداری از واشنگتن، منطق سیاست خارجی خود را آشکارا برای ایران تبیین کرده و دولتمردان آذری هم گهگاه نشان داده اند که با بهره گیری از اختلاف های موجود میان تهران و غرب، می کوشند نقش خود را در میان کشورهای غربی پررنگ تر جلوه دهند.
ادعای تازه باکو درباره دخالت تهران برای براندازی دولت علی اف نیز احتمالاً به این دلیل عنوان شده که چنین ادعایی می تواند دولت علی اف را دولتی در معرض خطر جلوه دهد که نیازمند حمایت های بیشتر مالی و نظامی غرب برای مبارزه با تهدید ایران است. نگاهی دقیق تر به ادعای باکو نشان می دهد که این ادعا درست از جنس اتهام هایی است که ایالات متحده درباره دخالت ایران در امور داخلی عراق و لبنان به کار می برد تا جمهوری اسلامی را یک تهدید منطقه یی جلوه دهد. بنابراین احتمالاً به نظر استراتژیست های سیاست خارجی آذربایجان نیز رسیده که می توانند با معرفی کردن تهران به عنوان تهدیدی علیه ثبات کشورشان، توجه جهانی را به سمت خویش جلب کنند. مستمسک آذربایجان برای بال و پر دادن به این ادعا، جمعیت ۸۵ درصدی شیعه این کشور است که ریشه های فرهنگی مشترکی با ایران دارند و وجود این بافت مذهبی، باکو را قادر می سازد تهران را به تلاش برای تحریک شیعیان این کشور متهم کند. امری که تاکنون از جانب کشورهای غربی چندان جدی گرفته نشده و برای مثال ایالات متحده که مدام در پی متهم کردن تهران به دخالت در کشورهای منطقه است، تاکنون موضعی درباره ادعای دخالت ایران در آذربایجان نگرفته است و به نظر هم نمی رسد که این ادعای باکو بتواند پذیرش و مقبولیت عامی پیدا کند.
به همین دلیل اصرار باکو بر ادعای خود مبنی بر دخالت ایران در تحولات آذربایجان، بیشتر ناشی از تصمیم گیری های داخلی این کشور جلوه می کند تا تحریک کشورهای دیگر. به این معنا که آذربایجانی ها قصد دارند از آب گل آلود روابط تهران و غرب ماهی بگیرند و سهم بیشتری از توجه جهانی را به خود معطوف کنند. هر چند برای درک درست تر چرایی ادعای سیاسی آذربایجان علیه تهران باید ادعاهای تاریخی این کشور علیه ایران را نیز در نظر آورد که گهگاه با انتشار نقشه های جعلی و فیلم های حاوی تحریف های تاریخی خود را نشان می دهد. در حقیقت هدف آذربایجان از این هر دو ادعا، چیزی نیست جز کسب پرستیژ منطقه یی و بین المللی و البته این برای کشوری که تنها ۸ میلیون جمعیت دارد و تنها ۱۷ سال از تاسیسش می گذرد، چیز غریبی نیست. ولی مساله اینجاست که چنین ادعاهایی می تواند روابط باکو و تهران را برای زمانی نامعلوم به سردی بکشاند خصوصاً آنکه دو کشور در ماجرای تقسیم سهم خزر نیز اتفاق نظر ندارند و کوچک ترین خطای دیپلماتیکی می تواند همه چیز را در روابط تهران - باکو تغییر دهد.

مهدی تاجیک

منبع : روزنامه اعتماد