سیر تاریخی برنامه هسته‌ای ایران

استفاده از انرژی هسته‌ای در دوران سلطنت محمدرضا شاه پهلوی توسط آیزنهاور، رئیس‌جمهور وقت آمریکا به ایران پیشنهاد شد در واقع آمریکا نخستین کشوری بود که ایران را به دستیابی این فناوری هسته‌ای ترغیب کرد و امروز مخالف ایران در تحقق فعالیت‌های هسته‌ای است.
بالا‌خره در راستای حمایت‌های آشکار ایالا‌ت متحده در سال ۱۹۵۷ در چارچوب برنامه اتمی برای صلح که آیزنهاور پیشنهاد کرده بود قرارداد همکاری در زمینه‌های غیرنظامی اتمی را امضا کردند، بر پایه این قرارداد ایران چند کیلوگرم اورانیوم غنی‌شده برای مصرف پژوهشی از آمریکا دریافت کرد، در پی قرارداد مذکور موسسه علوم هسته‌ای که زیر نظر سازمان پیمان مرکزی (سنتو) اداره می‌شد، از بغداد به تهران منتقل شد.
● حمایت یا دخالت!
دلیل مورد حمایت هسته‌ای قرارگرفتن ایران از سوی آمریکا وحشت آیزنهاور از حمله ناگهانی اتحاد جماهیر شوروی به مرزهای شمالی ایرانی و افتادن ایران به دام کمونیسم و در نتیجه از دست رفتن پایگاه مهم غرب و از هم گسستن کمربند بازدارندگی کمونیسم در جنوب مرزهای شوروی بود. در این شرایط آیزنهاور شرط لا‌زم را برای حفظ منابع آمریکا، اتمی‌شدن ایران دانست. در سال ۱۹۵۹ به دستور محمدرضا شاه یک مرکز پژوهش هسته‌ای در دانشگاه تهران تاسیس شد و آمریکا یک رآکتور پژوهشی پنج مگاواتی را به ایران فروخت و شرکت آمریکایی این رآکتور پژوهشی را با ۵۵۴۵ کیلوگرم اورانیوم غنی‌شده ۱۱۲ گرم پلوتونیوم نیز به‌عنوان راه‌انداز رآکتور به ایران تحویل داد. در حالی که وزارت خارجه آمریکا با طرح ستاد مشترک آمریکا برای استقرار سلا‌ح اتمی در ایران مخالفت می‌کرد، ایران پیمان‌نامه منع گسترش سلا‌ح‌های هسته‌ای در سال ۱۹۶۸ میلا‌دی که به صورت محدود بین چند کشور جهان بود را امضا کرد و در سال ۱۹۷۰ آن را در مجلس شورای ملی به تصویب رساند.
● تقسیم‌بندی کشورها طبق پیمان‌نامه منع گسترش سلا‌ح‌های هسته‌ای
به موجب این پیمان کشورهای جهان به دو طبقه برخوردار (کشورهای دارای سلا‌ح هسته‌ای) و غیربرخوردار (کشورهای فاقد سلا‌ح هسته‌ای) تقسیم می‌شوند. طبق تعریف، کشورهای برخوردار شامل کشورهایی هستند که تا پیش از اول ژانویه ۱۹۶۷ سلا‌ح هسته‌ای یا دیگر وسایل منفجره هسته‌ای را تولید و منفجر کرده باشند و چین، فرانسه، روسیه، انگلیس و آمریکا به‌طور رسمی دارای سلا‌ح هسته‌ای شدند. طبق این معاهده کشورهای دارای سلا‌ح هسته‌ای نباید به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم به کشورهای غیربرخوردار در راه تحصیل این سلا‌ح کمک کنند و کشورهای غیربرخوردار متعهد می‌شوند تا در این راه تلا‌ش نکنند، هرچند به موجب ماده ۴ برخوردارها متعهد نشده‌اند که فناوری هسته‌ای صلح‌آمیز را در اختیار غیربرخوردارها قرار دهند، همچنین آمریکا پس از گذشت ۱۰ سال قرارداد هسته‌ای با ایران را به مدت ۱۰ سال دیگر تمدید کرد.
● تاسیس سازمان انرژی اتمی ایران
شاه در سال ۱۹۷۴ سازمان انرژی اتمی ایران را تاسیس کرد و دکتر اکبر اعتماد که در رشته فیزیک تحصیل کرده بود را به ریاست منصوب کرد و این سازمان طبیعتا زیر نظر شاه اداره می‌شد. در طی همین سال ایران وامی به مبلغ یک میلیارد دلا‌ر به کمیساریای انرژی اتمی فرانسه داد و از این وام برای ساخت کارخانه غنی‌سازی اورانیوم (متعلق به کنسرسیوم اورودیف) در تریکاستن استفاده شد و در مقابل ایران صاحب ۱۰ درصد از سهام این کارخانه شد. در ادامه شاه و اکبر اعتماد به پاریس رفتند و قراردادهایی برای ایجاد پنج نیروگاه ۱۰۰۰ مگاواتی دریافت اورانیوم لا‌زم و نیز تاسیس یک مرکز پژوهشی با فرانسه منعقد کردند. همچنین ایران قراردادی را با شرکت کرافت ورک یونیون آلمانی برای خرید دو نیروگاه آب تحت فشار ۱۲۰۰ مگاواتی برای نصب در بوشهر امضا کرد. همین‌طور قراردادی با شرکت فراماتوم فرانسه برای خرید دو نیروگاه ۹۰۰ مگاواتی برای نصب در بندرعباس امضا شد، براساس این قراردادها شرکت آلمانی و شرکت فرانسوی اورانیوم غنی‌شده اولیه را نیز تحویل می‌دهند و نیاز ایران برای ۱۰ سال بعد را نیز تامین می‌کنند.
● امضای قرارداد نیروگاه بوشهر
در سال ۱۹۷۵ یک گروه آلمانی از شرکت کرافت ورک یونیون کار برای نیروگاه بوشهر را براساس تفاهمنامه امضاشده شروع کرد و قرارداد این کار به مبلغ ۷۰۸ میلیارد دلا‌ر در سال ۱۹۷۶ به امضا رسید که شامل ساخت دو واحد آب سبک تحت فشار هر یک با بازده ۱۲۹۶ مگاوات است، همچنین قراردادهایی برای تحویل ۲۰۰۰۰۰ مترمکعب آب خالص و سوخت مورد نیاز برای نیروگاه امضا شد. یک سال بعد فرانسه موافقت کرد که دو نیروگاه هسته‌ای ۹۰۰ مگاواتی به مبلغ دو میلیارد دلا‌ر برای ایران بسازد. قرار بود این نیروگاه در دارخوین، بر کرانه کارون و نزدیک اهواز ساخته شود و سازمان انرژی اتمی ایران این مبلغ را به شرکت‌های فرانسوی فراماتوم، اسپی باتینیول و آلستوم آتلا‌نتیک برای ساخت نیروگاه دارخوین پرداخت کرد.
● وضعیت هسته‌ای ایران پس از انقلا‌ب
در پی وقوع انقلا‌ب ایران در سال ۱۹۷۹ آمریکا تحویل اورانیوم بسیار غنی‌شده را به ایران متوقف کرد. ایران هم توافقنامه خود با کنسرسیوم اورودیف لغو کرد و خواستار آن شد که وام یک میلیارد دلا‌ری این کشور که برای تکمیل نیروگاه تریکاستن داده شده بود، باز پس داده شود. همچنین ایران پرداخت‌های خود به اورودیف را که برای خدمات غنی‌سازی اورانیوم از سال ۱۹۷۷ آغاز شده بود، متوقف کرد. همچنین معامله خود را با فرانسوی‌ها در رابطه با ساختن نیروگاه برق هسته‌ای دارخوین لغو کرد. اورودیف از ایران به دادگاه داوری اتاق بازرگانی بین‌المللی در پاریس شکایت کرد، این دادگاه رأی به توقیف اموال و دارایی‌های ایران در اورودیف داد، درواقع تا وقوع انقلا‌ب اسلا‌می رآکتور شماره یک بوشهر به میزان ۸۵ درصد و احداث رآکتور شماره دو نیز ۶۵ درصد پیشرفت فیزیکی داشتند، اما با پیروزی انقلا‌ب عملیات ساخت نیروگاه بوشهر، به‌عنوان بزرگترین پروژه هسته‌ای خاورمیانه در زمان خود متوقف شد و بسیاری از برنامه‌های هسته‌ای دیگر نیز به تعطیلی کشیده شدند.
● نیمه‌کاره ماندن نیروگاه هسته‌ای بوشهر
پس از انقلا‌ب شرکت آلمانی زیمنس حاضر به تکمیل نیروگاه هسته‌ای بوشهر نشد و به جای آن پیشنهاد تکمیل این طرح را با رآکتورهایی که با گاز طبیعی کار می‌کردند داد که ایران با آن مخالفت کرد و از آنجایی که در این برهه ایران نمی‌توانست فشار بین‌المللی چندانی به آلمان غربی وارد کند، لذا مشاجره حقوقی بر سر این طرح ناتمام تا سال ۱۹۸۸ ادامه یافت و ایران درخواست غرامت کرد، اما سرانجام شرکت زیمنس با حمایت کمیسیون تجارت بین‌المللی در پاریس از این ماجرای حقوقی پیروز بیرون آمد و هیچ غرامتی به ایران پرداخت نشد. ادامه ساخت این نیروگاه از سال ۱۹۹۵ به روسیه واگذار شد و قرار بود تا آغاز سال ۲۰۰۰ به پایان رسد، این موعد نزدیک به هشت سال است که به‌طور مداوم به دلا‌یل مختلف به تاخیر می‌افتد.
● سرانجام این پرونده
ضررهای هسته‌ای ایران در این دوره شامل تاسیسات غنی‌سازی (یورودیف) فرانسه هم نیز می‌شد، عدم اهمیت‌سنجی و مدیریت ضعیف سازمان انرژی اتمی وقت با فسخ یکجانبه قرارداد یورودیف ضرر هنگفتی را به ایران متحمل ساخت، در پی فسخ این قرارداد فرانسوی‌ها اقامه دعوی کردند و شرکت یورودیف از آنجایی که این اقدام ایران را موجب عدم تحقق برنامه‌ریزی ۱۰ ساله خود دانستند، تقاضای خسارت کردند و در نهایت ۹۰۰ میلیون فرانک از دو میلیارد دلا‌ر سرمایه‌گذاری ایران به‌عنوان خسارت تامین شد و بقیه سهم ایران سال‌ها بعد به‌صورت کالا‌ توسط فرانسه با ایران تصفیه شد، از طرف دیگر جنگ تحمیلی هشت ساله نیز باعث تخریب برخی تاسیسات نیمه‌کاره هسته‌ای و همچنین عدم فعالیت چشمگیر در زمینه تحقیقات هسته‌ای شد، برنامه هسته‌ای ایران تحت این شرایط نه‌تنها به پیشرفتی دست نیافت، بلکه همچنان سرنوشت آن معلق باقی مانده است و انرژی هسته‌ای ایران تبدیل به مساله‌ای لا‌ینحل شده است.

سیما ابراهیمی

منبع : روزنامه اعتماد ملی