پرتاب نیزه و تیروکمان در ایران باستان

پرتاب نیزه از دیرباز در ایران تمرین می‌شده و جوانان با آن آشنایی داشتند. در اوستا کتاب مذهبی زرتشتیان آمده است: «نه یک نیزه‌پران و نه یک تیرپران به کسی که با گرایش بی‌آلایش به یاری «مهر» شتابد تواند رسید، مهر که ده‌ها هزار دیده‌بان دارد و از همه چیز آگاه است و هرگز فریفته نشود.»
در نقوش بازمانده تخت‌جمشید، حجاری‌های ارزنده‌ای به جای مانده که سربازان هخامنشی را در حالیکه نیزه به دست گرفته‌اند نشان می‌دهد.
پادشاهان ساسانی به شکار علاقه زیادی داشته‌اند و از آنان حجاری‌هایی در حالت شکار باقی مانده است، آنها نیز از نیزه استفاده می‌کردند.
در دوران صفویه که ایرانیان به تدریج با سلاحهای جدید آشنا شدند، بهره‌گیری از نیزه رو به زوال گذاشت. این وضعیت تا پایان دوره قاجاریه دوام داشت.
با شروع دوره پهلوی با توجه به اهمیت و علاقه جوانان به ورزش،‌ پرتاب نیزه هم در ایران رشد کرد.
اندازه نیزه ها در قدیم ۲۲۰ سانتیمتر بوده است ولی امروزه طول نیزه هایی که استفاده می شود در حدود ۲۴۰ تا ۲۶۰ سانتی‌متر است. این اختلاف شاید به این دلیل باشد که نیزه‌های امروزی برای نشانه روی به کار نمی‌رود و صرفاً برای پرتاب نمایشی و رقابتی ساخته شده است. در صورتیکه در روزگاران گذشته، طول پرتاب و نشانه روی، هر دو مدنظر بوده است. در زمان هخامنشی پرتاب نیزه یکی از مواد مسابقات پنجگانه بود.
بیشتر شاهان ایرانی از نیزه در مواقع صلح نیز استفاده می‌کردند و برای حفظ آمادگی و ورزیدگی سربازان، شکار ترتیب می‌دادند.
● تیروکمان در ایران باستان
بشر از ابتدای زندگی به پرتاب سنگ و چوب برای شکار و دفاع، آشنا بوده است. او از همان ابتدای آفرینش ناچار به استفاده از پرتاب سنگ و چوب بود. بتدریج بشر وسایلی برای پرتاب سنگ و چوب اختراع کرد که ساده‌ترین آنها فلاخن است. فلاخن هنوز هم در روستا توسط دهقانان مورد استفاده قرار می‌گیرد. تیروکمان از سلاحهای خیلی قدیمی بشر است، با این اسلحه می‌توانستند از دور، دشمن را هدف قرار دهند.
قبل از کشف فلز، پیکان از سنگ ساخته می‌شد، قدیمی‌ترین پیکان را مربوط به هزاره چهارم پیش از میلاد می‌دانند. از هزاره سوم مس کشف شد و بعد برنز. اما در هزاره اول قبل از میلاد با کشف آهن، از این فلز به عنوان پیکان استفاده می‌شد. نمونه‌هایی از پیکانهای قدیمی در موزه ایران باستان و موزه تخت‌جمشید موجود است.
تیر عبارت از شی‌ای محکم یا پرعقاب بود که سر آن پیکان آهنی نوک تیز سه پهلویی نصب شده و به ضرب کمان به سوی دشمن یا شکار پرتاب می‌شد.
کمان عبارت بود از چوب خمیده‌ای که دو سر آن را به وسیله زه محکم، به یکدیگر می‌بستند تا به شکل تقریباً نیم دایره درآید.
در نقوش تخت‌جمشید تیردانهای سربازان پارسی که به پشت بسته می‌شده و از بسته‌ بالایی آن شکل چند تیرآویزان گردیده است مشاهده می‌شود.
داریوش در یکی از نوشته‌های خود در نقش رستم، از اینکه تیرانداز و سوارکار خوبی است به خود می‌بالد و می‌نویسد که او هم در حال سواره و هم در وضع پیاده تیرانداز ماهری بوده است.
هووخشتر (۵۸۵ - ۶۳۳ ق.م.) پسر قراارتس پادشاه ماد یکی از نوابغ و نوادر روزگار خود محسوب می‌شد. او می‌دانست در جنگ آریاییها با آشور، برابری با آشور مستلزم داشتن سپاهیان منظم و کارآمد می‌باشد. از این رو پیاده‌نظام را با تیروکمان، شمشیر و نیزه مسلح نمود. به علاوه سواره‌نظام را با تیروکمان مجهز کرد. سربازان سواره‌نظام از کودکی عادت کرده بودند که در حال سواری تیراندازی کنند و قادر بودند که دور از تیررس دشمن بایستند و به سپاهیان دشمن تیراندازی نمایند.
او سرانجام با کمک بابلی‌ ها در اَمرداد ۶۱۲ ق.م. کار آشور را ساخت. او کشور بزرگی را فتح کرد که حدود ۱۲۰۰ سال تمام کشورهای آسیای غربی را به ترس و وحشت انداخته بود و بسیاری از اقوام و دولتها را سرنگون و محو ساخته بود. آشور به انتقام خونخواریهای بی‌حد و حصرش به کلی نیست و نابود شد.
در تاریخ فتوحات کوروش آمده است: «سپاه کوروش، در جنگ مادها هزار کماندار، و ده‌ها هزار پیاده سبک اسلحه و ده‌هزار فلاخن‌دار داشته است.»
گزنفون می‌نویسد: «کوروش علاوه بر سواره‌نظام و ارابه‌ها، شتر سوارانی داشت که روی هر شتر دو کماندار می‌نشست.»
کنت‌کورس در مورد تشریفات عظیم داریوش سوم می‌نویسد:
«گنج شاه را ۶۰۰ قاطر و ۳۰۰ شتر می‌بردند، و دسته‌ای از کمانداران مستحفظین آن بودند...»
نقش روی سکه ‌داریک داریوش و سایر پادشاهان هخامنشی، تیرانداز پارسی است در حالی که یک زانوی به زمین زده و کمانی را می‌کشد. عده‌ای این نقش را نقش شاه دانسته‌اند.
مهمترین هنر پارتی‌ها تیراندازی بوده است و تیراندازان پارتی بی‌نظیر بوده‌اند در ارتش اشکانی، پرتاب سنگ و فلاخن هم تمرین می‌شده، اما هنر ویژه پارتیها تیراندازی با تیروکمان بوده است.
تیر پارتیان کمتر به خطا می‌رفته است و تیراندزان پارتی ارتش منظم روم را به ستوه آورده بودند. آنها در حالت سواره و پیاده، با سرعت و قدرت بی‌نظیری تیرهای خود را به سوی دشمن روانه می‌کردند.
علامت رسمی دولت پارت، تیر بود. این مسئله اهمیت تیراندازی و مقام تیردار را نشان می‌دهد. مهارت سربازان ساسانی کمتر از سربازان پارتی نبوده، در این عصر هم، تیروکمان به عنوان مهمترین سلاح جنگی و وسیله شکار محسوب می‌شد.
مشهورترین تیرانداز ایران باستان، آرش بود که از کوه «ایژیو خشونت» به سوی «خوانونت» تیر انداخت. برای هر یک از تمرینات جنگی محل‌های مخصوصی دایر بوده اند. یکی از این مؤسسات آماج‌خانه بود، آماج‌خانه‌ها تا زمان شاه سلیمان صفوی، به خصوص در اصفهان دایر بوده اند.
صنعت کمانسازی و کمانداری در ایران، از قدیم سابقه داشته و در تاریخ ایران نقش عمده‌ای ایفا کرده است. پیشرفت کمان‌سازی در ایران نمونه‌ای از درک مکانیکی سازندگان آن دارد.
کمانهای دوره ماد، هخامنشی، اشکانی و ساسانی از لحاظ شکل ظاهری و مشخصات مکانیکی شبیه به هم بودند و با کمانهای ملل مختلف مثل آشوریها تفاوت زیادی داشت.
مشخصات یک کمان خوب در گفته‌های قدیمی ایرانیان آمده است که به شرح زیر می‌توان خلاصه نمود:
۱) قدرت زیاد پرتاب تیر
۲) متناسب بودن طول کلی کمان با دست
۳) تاب نداشتن
۴) ساییدگی و خوردگی نداشتن
۵) مناسب بودن جنس کمان و زه آن
۶) دقت نشانه روی داشتن.
۷) زیاد شل و زیاد سفت نبودن.
۸) مناسب بودن وزن.
بررسی مکانیکی کمانهای باستانی: با استفاده از اطلاعات علمی مکانیکی می‌توان کمانهای باستانی را از نظر فیزیکی، حالت ارتجاعی و خصوصیت مکانیکی کمانها مورد تجزیه و تحلیل قرار داد:
▪ مقطع کمان مادی در طول تغییر می‌کرده، در نتیجه این کمان با وزن معین انرژی بیشتری را ذخیره می‌نموده است.
▪ کمان اشکانی از سایر کمانها سبک‌تر بود. و به علت انحنای بیشتر، ارتجاعی اولیه کمان اشکانی از سایر انواع کمان‌ها بیشتر بوده است.
▪ انحنای نهایی کمان ساسانی بیشتر از سایر کمانها بوده است. از طرفی انحنای کمان دوران ساسانی و مادی از کمانهای اشکانی بیشتر بوده و با سختی خم می‌شد و در نتیجه انرژی بیشتری در خود ذخیره می‌کرد. ضمن اینکه شکل کمانهای ساسانی و مادی موجب می‌شده که جهت تیراندازی حفظ و دقت نهایی بالا می‌برد.
با اختراع باروت و استفاده از سلاح گرم، تیراندازی با کمان ارزش خود را از دست داد بطوریکه امروز، جز در موارد تفننی و به صورت تفریح و بازی کمتر از آن استفاده می‌شود.

منبع : سایت پارس اسپورت