«دنباله دارها»، ستاره نیستند

«ستارگان دنباله دار» برخلاف اسم شان به هیچ وجه ستاره و منبع تولید انرژی نیستند و نامگذاری آن ها فقط به دلیل شکل ظاهری شان است که مثل ستاره ای هستند که دنباله ای داشته باشد، بطوریکه واژهcomet از کلمه یونانی kometes به معنی مو و سر گرفته شده است.
این ستارگان جابجا شونده با وجود چهره تماشایی شان که به سرعت تغییر می کند و کاملا غیرمتناوب و نامنظم بنظر می رسند، نشانی از ترس و خرافات بودند و ظهور ستارگان دنباله دار را علامتی از اتفاقی بزرگ و ناخوشایند می دانستند. «دنباله دارها»، کره هایی از گاز و غبار هستند. هنگامی که این کره منجمد به خورشید نزدیک می شود، در اثر تصعید گازها و غبارها، هاله ای مه آلود در اطراف جسم اصلی دنباله دار(هسته) و دمی بلند در اطراف آن تشکیل می دهند. معمولا هر دنباله دار از سه بخش تشکیل شده است:
۱) هسته با قطر چندکیلومتر(که بطور مستقیم قابل مشاهده نیست):
کره ای از یخ و گازهای منجمد(با ابعاد میکرو متر)
۲) گیسو:
«گیسو» توده سحابی مانند سر دنباله دار است با قطر چندصدهزار کیلومتر که با تابش خورشیدی قابل آشکار سازی است.
۳) دنباله:
برای یک دنباله دار دو نوع دنباله تشخیص داده شده است:
الف)دنباله گرد و غبار که در انعکاس نور خورشید، زرد کمرنگ دیده می شود و همان طیف خورشید را دارد.
ب)دنباله پلاسما(دنباله یونی)که به دلیل وجود منوکسیدکربن یونیزه، آبی دیده می شود.
طول دنباله ممکن است به صدهامیلیون کیلومتر برسد. در قرن هفدهم، با کارهای اساسی «کپلر»، «نیوتون» و «هالی» مشخص شد که حرکت های عجیب دنباله دارها از همان قوانین حرکت سیارات پیروی می کنند. «هالی» با ادامه کار موفق شد دوره تناوب و مدار دنباله دار درخشانی که بعدها به نام خودش معروف شد را تعیین کند و مشخص شد که این همان دنباله داری است که از سال ها قبل از میلاد بطور تقریبا منظمی با دوره تناوب ۷۶سال رصد می شده است. مدار بیشتر دنباله دارها بیضی بسیار کشیده است. مدار بعضی دیگر سهموی و یا هذلولی است که دنباله دارهای غیرمتناوب محسوب می شوند. گاهی از اوقات ممکن است مدار دنباله دار به دلیل گرانش سیارات بزرگی مثل «مشتری» تغییر کند.
مثلا دنباله دار «بلنددوره» به یک دنباله دار «کوتاه دوره» و با خروج از مرکز کمتر تبدیل شود و یا گرانش شدید موجب تکه تکه شدن دنباله دار شود. مثل دنباله دار «شومیکر» که در سال ۱۵۳۸م، یک پزشک متوجه شد که دنباله دنباله دارها در خلاف جهت خورشید قرار دارد. در قرن هفدهم «کپلر» علت آن را فشار تشعشعی خورشید مطرح کرد. مقدار فشار تشعشعی خورشید به اندازه و ترکیب شیمیایی ذره بستگی دارد. مثلا دنباله دنباله دار «آرند رولند« به دلیل داشتن ذرات گرد و غبار بزرگ تر از حدمعمول(در ابعاد میلی متری) و فشار تشعشعی ضعیف در امتداد خورشید نبود. در سال های گذشته مطالعه دنباله دارها خیلی مورد توجه قرار گرفته است. چون هر تئوری که شکل گیری منظومه شمسی را توضیح بدهد باید تشکیل هسته های دنباله دار را توضیح بدهد.
در سال ۱۹۵۰م، یک اخترشناس هلندی به نام «یان اورت» با مطالعه آماری چهل وشش دنباله دار بلند دوره(با دوره تناوب بیش از ۲۰۰سال) متوجه شد که این دنباله دارها از تمام جهات به سوی خورشید می آیند، بنابراین منبع شان باید کره ای پیرامون خورشید باشد و از آنجایی که مدار این دنباله دارها بسیار کشیده است پس این کره می بایست دور باشد. او این موضوع را مطرح کرد که خرده سیارات باقی مانده از سحابی اولیه منظومه شمسی به صورت کره ای، منبع دنباله دارها است. با محاسبات انجام شده این منطقه، که امروزه «ابر اورت» نامیده می شود، باید در فاصله ۲۰۰۰۰تا۱۰۰۰۰۰واحد نجومی باشد. شاید تعداد دنباله دارهای «ابر اورت» به دوتریلیون برسد. در طول عمر منظومه شمسی حدود ۵۰۰۰ستاره از محدوده کمتر از ۱۰۰۰۰۰واحد نجومی خورشید گذشته اند.
در چنین وضعی یا دنباله داری توانسته از مدار گردشش به دور خورشید خارج شده باشد و در فضای بین ستاره ای سرگردان شود و یا به سوی خورشید حرکت کند. بعضی دنباله دارها یا به خورشید برخورد می کنند و یا چنان نزدیک می شوند که منفجر می شوند. این دنباله دارها Sungrazers نامیده می شوند. اما دنباله دارهای کوتاه دوره، تقریبا در صفحه منظومه شمسی حرکت می کنند پس منبع آن ها نمی تواند «ابر اورت» باشد. اخترشناسان منبع آن ها را قرصی سطح در ورای مدار «نپتون» می دانند که ممکن است تا فاصله ۱۰۰واحد نجومی گسترده شده باشد. جمعیت این کمربند چندصدمیلیون تخمین زده می شود. حدود پانزده سال پیش دو اخترشناس سیاره ای از دانشگاه «هاروارد» موفق به کشف ۲۰عضو از اجرام این کمربند(کمربند کویی پر) شدند.
● کشف دنباله دارها
کاشفان دنباله دارها اغلب آن ها را در فواصل دور از خورشید کشف می کنند. معمولا در آن فاصله دنباله دار، دنباله واضحی ندارد و فقط گیسوی آن به شکل سحابی محو و کوچکی دیده می شود. پس از مطمئن شدن از اینکه جسم رصد شده سحابی یا کهکشان نیست، باید منتظر ماند تا جابجایی در آن مشاهده شود. ضمنا باید از نزدیک شدن دنباله دارهای تناوبی و مکان آن ها با اطلاع بود تا اشتباهی رخ ندهد. کشف دنباله دارها کار سخت و طاقت فرسایی است. آمارها نشان می دهد که معمولا هر رصدکننده(با امکانات مطلوب) برای کشف اولین دنباله دار خود بطور متوسط ۴۰۰ساعت کار رصدی انجام می دهد.
● رگبار شهاب یا شهاب باران
گاهی زمین از میان مدار بعضی دنباله دارها می گذرد. در این هنگام ذرات دور دنباله دار(مثل سنگ ها و...) زمین را بمباران می کنند و در جو زمین مشتعل می شوند.این پدیده را «رگبار شهاب» می نامند و شهاب های زیادی در زمان نسبتا کوتاهی در مسیرهای تقریبا موازی به جو زمین برخورد می کنند. زمان هر رگبارشهاب در هر سال را می توان پیشگویی کرد. نام رگبارهای شهاب برگرفته از صورت فلکی منشا آن ها است.
● دنباله دارهای معروف
▪ دنباله دار هالی:
دنباله دار هالی یک دنباله دار دوره ای(متشکل از گاز منجمد و غبار) است، که به دور خورشید می گردد. اولین بار در ۲۴۰قبل از میلاد در چین ثبت شد. اما «ادموند هالی» اولین کسی بود که دوره ای بودن آن را تشخیص داد. آخرین بار در ۱۹۸۶م، دیده شد و بار دیگر در ۲۰۶۱، مشاهده خواهد شد. دوره تناوب آن ۷۶ سال است.
▪ شومیکرلوی۹:
شومیکرلوی۹ یک دنباله دار با دوره تناوب کوتاه است که توسط زوج «کارولین شومیکر» و «دیوید لوی» کشف شد. وقتی دنباله دار به «مشتری» بسیار نزدیک شد نیروهای جاذبه ای مشتری بخشی از آن را از آن جدا کردند و قطعات جدا شده آن در طی ۶ روز در ماه جولای ۱۹۹۴ به مشتری اصابت کردند که اشتعال بزرگ اتمسفر مشتری از زمین دیده می شد.
▪ دنباله دار لینیر:
دنباله دار «لینیر»، دنباله داری بود که وقتی به خورشید نزدیک شده از بین رفت. هسته منجمد دنباله دار وقتی که از نزدیکی خورشید در جولای ۲۰۰۰ عبور می کرد تجزیه شد. گرمای زیاد خورشید و از بین رفتن این دنباله دار موثرتر از نیروهای جاذبه ای خورشید بود.

منبع : روزنامه ابتکار