نیاسر، سرسبز و رؤیایی در دل کویر

شاید برای آنان که ایران و جاذبه های طبیعی ا ش را ندیده اند، تصور شهر چهار فصل سخت باشد اما برای ما شهر چهار فصل هم ملموس است و هم عادی! به عنوان مثال در خوزستان که گرما و خرماپزان آن در تابستان شهرت جهانی دارد، ما روستای سردسیر شیوند را داریم که در زمستان ها برفگیر است و تابستان ها خنک! همچنین اسم کرمان به عنوان شهری کویری و خشک به گوشمان آشناست اما در همان استان کویری باغی، به نام شاهزاده (شازده) وجود دارد که سرسبزی خاص و دلفریبی دارد و زمستان برفگیر آن اهالی منطقه را به خود می کشاند.
اگر اسم نیاسر را تاکنون نشنیده ایم به یقین اسم کاشان را شنیده ایم.گرمای کاشان و کویر خشک، اما زیبایی اش شهرت جهانی دارد. جالب این که نیاسر یکی از شهرهای کوهستانی و خوش آب و هوای همین دیار با مردمان خونگرم است که نیم ساعت با کاشان فاصله دارد و دل تشنه کویریان و رهگذران را به سوی خود می کشاند. بله، برای امروز می خواهیم از این منطقه خوش آب و هوای ایران بنویسم.
نیاسر در ۳۵ کیلومتری شمال غربی شهر کاشان و در منطقه ای کوهستانی در ارتفاعات کرکس واقع شده است. بانی نیاسر، اردشیر اول است. این شهر تاریخی به دلیل آثار ارزشمند ش مانند آتشکده، چشمه اسکندر (از قدیمی ترین چشمه های شناخته شده در ایران در ارتفاع یک هزار و ۶۸۰ مترمربع بالای دریا)، باغ تالار (متعلق به دوره صفویه) و غار نیاسر ( متعلق به دوره پارتیان) شهرت جهانی دارد. روستاییان به قسمت فوقانی روستا، «تا لار » و به قسمت پایینی «داراب» می گویند.
● چارتاقی یا آتشکده نیاسر
نیاسر علاوه بر غار، آبشار و گلاب که ممکن است در دیگر نقاط ایران نیز یافت شود، یک تقویم آفتابی ۲هزار ساله به نام چارتاقی دارد. چارتاقی، بنایی است مربع شکل با ۴ ستون اصلی و سقفی گنبدی شکل که کارکردی نجومی داشته و با توجه به نوع معماری خاص خود، آغاز فصول را با طلوع و غروب خورشید نشان می دهد. بنای چارتاقی نیاسر امروزه یکی از میعادگاه های علاقه مندان نجوم و ستاره شناسی در ایران است که در اوایل هر فصل برای رصد خورشید به نیاسر می آیند.
بازدید کنندگان چارتاقی ۲ دسته اند؛ دسته اول گردشگران علمی هستند که برای رصد خورشید در اوایل هر فصل به نیاسر می آیند و دسته دوم گردشگران تفریحی هستند که برای بازدید از شهر نیاسر و جاذبه هایش و آیین گلاب گیری به این شهر می آیند و به دلیل نزدیکی چارتاقی به نیاسر ساعت هایی را نیز به بازدید از این بنا اختصاص می دهند.
این بنای تاریخی از نظر بررسی شیوه های معماری در گذشته، شیوه بدیع و مبتکرانه ساخت طاق بدون قالب پیش ساخته، روش جالب تبدیل پلان مربع بنا به دایره گنبد آن، تناسب های هندسی متوازن و منحصربه فرد در طراحی آن و رعایت تناسب در اجزا، شگفت انگیز است. برای ساخت این بنا از سنگ های آهکی، رسوبی و ملات گچ استفاده شده است. سبکی سنگ های متخلخل و انعطاف پذیری ملات آن موجب تحمل زمین لرزه ها و پایداری بنا در طول ۲ هزار سال شده است. ۴ سوی این بنا به طورکامل باز بوده و هیچ گونه در و پنجره یا بازدارنده دیگری برای ورود به آن وجود ندارد و تا مدت ها بر پایه روایت های داستان گونه کتاب قم نامه احتمال داده می شد که این بنا آتشکده ای از زمان ساسانی باشد، اما تاکنون شواهد باستان شناختی آن را تأیید نکرده اند.
از این بنا، نخستین بار گزارش مختصری از سوی «هوتوم شیندلر» منتشر شد و سپس «آندره.پ.هاردی» باستان شناس فرانسوی، بررسی کوتاهی پیرامون آن انجام داد و گزارش آن در مجموعه «آثار ایران» از سوی «آندره گدار» منتشر شد.
آندره گدار، معمار و باستا ن شناس فرانسوی که ساختمان موزه ملی ایران کار اوست، این بنا را متعلق به دوره اردشیر بابکان می داند و کارکرد آتشگاهی آن را رد می کند. در سال ۱۳۸۰ خورشیدی نیز کاربرد این بنا و دیگر چارتاقی های ایران به عنوان یک تقویم آفتابی یا شاخص اندازه گیری با استفاده از تغییرات میل خورشید از سوی رضا مرادی غیاث آبادی شناسایی شد.
وی، ساختار تقویمی چارتاقی را به گونه ای می داند که در آغاز و میانه هر یک از فصل های سال پرتوهای خورشید بامدادی به شکلی خاص از میانه پایه های بنا دیده می شود. وی، عقیده دارد دقت محاسبات تقویمی در چارتاقی نیاسر در میان تقویم های آفتابی دنیا بی نظیر است. هم اکنون چارتاقی نیاسر تنها نمونه سالم باقیمانده از میان ده ها چارتاقی ایران است که کماکان کاربری رصدی خود را حفظ کرده است.
● آبشاری رؤیایی
چند متر پایین تر از چارتاقی نیاسر، چشمه تمیز و خنکی جریان می یابد و به روستا می رود. این چشمه که یک هزار و ۶۸۰ مترمربع بالاتر از سطح دریا قرار دارد، «اسکندریه» نام دارد. گویند اسکندربن فیلقوس به علم کشف الاسرار که از دانیال پیغمبر به او رسیده بود چون عبورش به آن قریه رسید دانست که در دل سنگ آبی بزرگ، مستور و پنهان است. حجاران را طلبید و در یک شبانه روز این چشمه را ساخت و احیا کرد و آن موضع که بالفعل باغ تالار است آن روز مضرب خیام و محل قیام اردوی کیوان پوی بود.
نظر به آن که جایی بسیار رفیع و با روح و صفا و از اطراف و جوانب به قدر ۲۰۰ ذرع مشرف به جلگه و همواری است و قاف تا قاف عالم در منظر نظر است، فرمان داد که باغ و عمارت و تالاری بنا کنند و چنان بوده که تمام آن آب به جدول های عریض از خیابان های آن باغ گردش کرده و به حوضخانه و از آنجا فرو رفته در پای تالار ۷ ذرع کوه را به اندازه ۲۰ ذرع در ۱۵ ذرع تراشیده و پست و هموار کرده حوضی بزرگ در دل سنگ تراشیده در وسط آن فواره ای که تمام آن ۴ سنگ آب به قدر یک ذرع جوشیده و از لب آن کوه از موضعی که تقریباً ۱۰۰ ذرع مسقط الحجر آن است مانند عمودی از بلور به پایین می ریزد و به نوعی آن آب صاف روشن از آن آبشار به نشیب ریزد که از ۲ فرسخ راه نمایان و صدای آن مانند رعد پرده گوش را پاره می کند.
از توصیفاتی که از کتاب تاریخ کاشان عنوان شد می توان حدس زد که قدمت این محل به دوره اسکندر بازمی گردد.
و در تاریخ قم به وصفی دیگر درباره تعداد آسیاب ها در آن زمان و در مسیر آب این آبشار چنین می نویسد: از جمله ۱۰ باب آسیاب معظم که یکی از آنها به واسطه وفور آب و عمق و ارتفاع تنوره و خوبی آلات و ادوات که در اوایل ابداع و ساخت داشت شبانه روزی یک هزار من بوزن شاه گندم خرد می کرد.
در کتاب آیین میترا، نوشته مارتین ورمازرن نقل شده است که، پورفیر در کتابش از شخصی به نام اوبولوس روایت می کند که ستایش مهر در غارهای طبیعی انجام می گرفته است. نزدیک غار باید رودخانه ای جریان داشته باشد.
و در کتاب آیین مهر، نوشته شده که، آب در آیین میترا دارای اهمیت فراوانی است، یکی از آداب مهری دینان شست و شو و غسل بوده و برای شرکت در آیین ستایش مهر، افراد ملزم بودند تا مدت چند شبانه روز، مطابق با آدابی خود را شست و شو دهند و متحمل ضربات تازیانه شوند. در مهرابه ها یا چاه آب وجود داشت یا چشمه های جوشان، به همین دلیل کف مهرابه ها جوی حفر می کردند.
آبشار نیاسر مدرک دیگری است بر این نظریه که به احتمال غار معبدی بوده متعلق به پیروان آیین میترا.
هرساله در روز عید قربان اهالی محله سرکمر و برزه دون در قدیم در کنار چشمه اسکندریه و هم در محوطه مسجد امام حسن (ع)، گاوی قربانی کرده خون آن را بر آب می ریزند و همراه با آب از آبشار پایین ریخته و به باغ ها و مزارع می روند، زیرا اهالی اعتقاد بر این دارند که این خون موجب پربرکت شدن آب شده و از کم شدن آب جلوگیری می کند.
آب این چشمه بسیار زلال و همسان با آب چشمه سلیمانیه فین است و پس از خروج از دل کوه و در مسیری طولانی بعد از عبور از باغ تالار و باغ ها به صورت آبشار بسیار زیبایی به پایین و به سمت شهر حرکت می کند.
● غاری در دل کوه کرکس
غار نیاسر به طور کامل دست ساز بشر است (به جز یک یا ۲ حفره طبیعی نزدیک ورودی ها) و به جذاب بودن نیا سر افزوده است. به احتمال قریب به یقین غار یک معبد میترایی متعلق به دوره پارتیان (اشکانیان) بوده است. بیشتر معابد میترایی در تاریکی مطلق ساخته شده اند. در تمام قسمت های داخلی غار، بقایای کنده کاری ها روی دیوارها دیده می شود.
این غار از عجایب و نوادر آثار باستانی است و در حدود یک هز ار و ۸۰۰ تا ۲ هزار سال قبل در دل کوه کرکس و برفراز تپه های آهکی مشرف به نیاسر کاشان و احتمالاً با مقاصد آیینی و مذهبی به صورت تونل سنگی پرپیچ و خم با ابزارهای ابتدایی کنده شده است.
این غار که به «غار ویس» شهرت دارد، قرن ها نامکشوف ماند و در هیچ یک از متون تاریخی و آثار تحقیقی قرون گذشته با وجود ذکر سایر بناهای تاریخی منطقه نظیر آتشکده نیاسر (بنا شده از سوی اردشیر بابکان مؤسس سلسله ساسانیان) مورد اشاره قرار نگرفته است.
از شگفتی های این غار، انسان ساخت بودن آن است. کمبود هوا در هیچ نقطه ای از آن احساس نمی شود و حتی در عمیق ترین نقاط آن عمل تهویه به طور طبیعی انجام می شود. یکی از فرضیات درباره منشأ تاریخی این غار بیانگر این است که در ساخت آتشکده نیاسر از سنگ های تراشیده شده حاصل از کندن غار استفاده شده است. احتمالاً زمان حفر غار، پیش از ساخت آتشکده بوده است. غار از ۳ طبقه یعنی ۲ کانال، یک کانال حلقه ای شکل و یک کانال افقی تشکیل شده است. طول راهروها و اتاق های غار پیچیده نیاسر، تقریباً ۶۵۰ متر با ۴۵ چاه با عمق ۱۱۸ متر است. غار از ۲۳ اتاق با اندازه های مختلف با مساحت کلی ۱۷۶ مترمربع تشکیل شده است. نکته جالب آن است که هوای داخلی غار در هیچ نقطه ای تغییر عمده پیدا نمی کند و حتی در عمیق ترین نقطه غار به دلیل ورودی های متعدد، هوای تازه جریان دارد. تردد در داخل غار نیاسر بسیار مشکل است و در بسیاری از مسیرها باید به حالت خزیدن حرکت کرد و بلند ترین نقطه غار یک متر و ۷ سانتیمتر است.
حمام تاریخی و آسیاب آبی از دیگر آثار تاریخی این شهر هستند که نظر کارشناسان و تحقیقات به عمل آمده و نوع معماری به کار رفته در این بنا حکایت از آن دارد که این حمام و آسیاب در دوره صفویه بنا نهاده شده و وجه تسمیه آن نیز به همان دلیل است.
● مرکز مهم تولید گلاب
شهر نیاسر یکی از ۳ مرکز مهم تولید گل محمدی، گلاب و عرقیات گیاهی شهرستان کاشان و کشور است. چنین ویژگی کم نظیری به دلیل قرارگیری در دامنه شرقی کوه های کرکس و وجود چشمه پرآب اسکندریه و قنات های زیاد است که محدوده ای به وسعت ۸۰۰ هکتار را به زیر کشت برده و با گسترش روش های مدرن آبیاری و کشاورزی به میزان زیادی قابل گسترش است. وجود اختلاف ارتفاعی به میزان ۲۰۰ متر موجب ایجاد چشم اندازهای بی نظیر و بسیار زیبایی شده است. قطرات ریز آب با عطر گل و سبزه درمی آمیزد و بر گونه ها می نشیند و نوازشگر روح و جان می شود و بدین سان آبشار زیبای نیاسر رخ می نمایاند و تمام کویر را به سوی خویش می خواند.
محلات مسکونی شهر نیاسر در مساحتی بیش از ۸ هزار هکتار از باغ ها و گلستان های اراضی زراعی پراکنده شده است. غار تاریخی رئیس و لایه کهن زیرین آن، چارتاقی، بافت تاریخی با عناصر، فضاها، راسته ها و بناهای عمومی و مسکونی متعدد و گوناگون، باغ های گسترده، گلستان های زیبا و قرارگیری در دامنه کوه به همراه چشمه اسکندریه و آبشار معروف آن و باغ و کوشک تالار، این شهر را به یکی از شهرهای تاریخی و گردشگری کشور تبدیل کرده است.
● جذب کننده توریست
فاصله کم شهر نیاسر با شهرهای اصفهان، کاشان، قم و تهران، جاذب جمعیت بسیاری از این شهرها شده، هرچند که گردشگران خارجی بسیاری به همراه سایر ایرانی ها نیز از این شهر و جاذبه های آن بازدید می کنند به دلیل این که شهر نیاسر در حد وسیعی برای گردشگران و تورهای گردشگری داخلی و خارجی شناخته شده و همچنین به لحاظ ویژگی های متعددی که داراست، بتدریج با هجوم سرمایه داران، متقاضیان ساخت ویلا و سرمایه گذاران داخلی و خارجی روبه رو می شود.
از آنجا که ادامه زندگی شهر بدون وجود باغ ها و گلستان ها و محیط طبیعی آن ممکن نیست، شهرداری نیاسر با هماهنگی استانداری و سازمان مسکن و شهرسازی استان اصفهان از ساخت و ساز غیرعرف محلی در بافت مسکونی و ساخت و سازهای غیربومی در باغ ها، مزارع و گلستان ها جلوگیری کرده اما کماکان روزانه با فشار زیادی برای تملک و تخریب آنها روبه رو است.
● میراث معنوی نیاسر
شهر نیاسر یکی از مراکز سکونتی کهن سرزمین ایران است. آثار و بقایای بسیار همچون چارتاقی و غارنشینی و لایه زیرین آن نشانگر وجود تمدن و انجام آیین و آیین های کهن است. با ورود اسلام به ایران و مسلمان شدن ساکنان منطقه، برخی از آیین های کهن تداوم یافته یا در قالب آیین اسلامی و مذهبی نمود یافته اند.
آیین منطقه نیاسر آمیخته با میراث گرانبهای باستان و اعتقادات مذهبی است. در سرزمین خداپرستانی که پرستش خداوند را به پیامبری زرتشت آغاز کرده و ایمان را با اسلام آوردن به کمال رسانده اند، آیین ها ریشه ای بس کهن دارد. در جای جای نیاسر، در رفتار و آداب و رسوم مردم، در شادی هایشان، در جشن هایشان، در اندیشیدن و ساختن و زیستن آنها و بر سر مزارهای عزیزانشان، در همه جا می توان ردپایی از آیین را دید.
میراث باستان نیاسر از غار شگفت انگیز «وییس» گرفته تا چارتاقی نیاسر با آیین مردمان آن عجین است. اعیاد و جشن های ملی آنان همچون نوروز، شب یلدا، چهارشنبه سوری و سیزده بدر و اعیاد مذهبی شان، مانند عید مبعث و ۱۵ شعبان و عید قربان و...
آیین سوگواری سالار شهیدان، مراسم آیینی- مذهبی قالیشویان، آیین نخل گردانی در ۲۱ رمضان و بسیاری از مراسم دیگر ریشه و محتوای آیینی و اعتقادی دارد و این شاخصه هویت ملی در سرزمین ایران، همواره در بستر زمان و در پهنه مکان مردمانی بوده اند که خوب می اندیشیدند، خوب می ساختند و خوب می زیستند و آنگاه که چشم فرو بسته و رخت از این جهان برمی بستند، میراثی ماندگار را از خویش به یادگار می گذاشتند. آنچه امروز با عنوان میراث فرهنگی نمود عینی و کالبدی یافته، تبلور آیین و فرهنگ مردمانی است که تفکر و پژوهش آن انسان امروزی را مسحور می کند. هر آنچه از پیشینیان مانده سراسر رمز و راز و شگفتی است. آنچه مانده کالبدی بی جان نیست و روح حاکم بر آن، اعتقادها، باورها، سنت ها و مراسم هر جامعه است که دست ساخته های آدمی همچون بسیاری زمینه های دیگر محل تجلی آن است. بدین ترتیب حضور این روح جانبخش را در صنایع دستی کهن مکان های چون نیاسر نمی توان نادیده انگاشت، هرچند که این حضور امروزه بشدت رنگ باخته و در بسیاری موارد رو به نابودی می رود.
در کوچه پس کوچه های نیاسرکه قدم می زنیم، شاید نخستین چیزی که نگاه را به سوی خود می برد، در منازل است با ۲کوبه، یکی مردانه، دیگری زنانه، برای رعایت سنت، حفظ حریم خانه، احترام به امنیت حضور زن! در کنار کوبه ها گل میخ های آهنی
جا خوش کرده اند، گل میخ هایی درآمده به صورت گل های ۸ پر، ۱۲ پر، ۱۶ پر، ۲۴ پر که همگی نشانگر حضور آناهیتا (الهه آب ها) از گذشته های دور در زندگی آدمی هستند. این گل ها روی سنگ مزارها نیز حاضرند و گاهی نیز به شکل ظرف کوچک آب تا پرندگان بنوشند، گرچه برخی عنوان می کنند که این حفره های کوچک محل گذاشتن شمع است. شمسه نماد خورشید، مظهر پرستش مهرپرستان، در میان گل های قالی نشان داده می شود. پنجره های چوبی مشبک نیز گاه به شکل شمسه درآمده اند و شیشه های شفافشان، نور خورشید را به اهل خانه پیشکش می کنند. گشت و گذار در دنیای صنایع دستی نیاسر ما را به شگفتی وامی دارد که چگونه مراسم ها و سنت ها از این همه سال های دور، راه پیموده و به اینک رسیده اند چگونه نیاکان ما به باورهایشان شکل بخشیده اند و آنچه که می ساختند با اندیشه های دینی و اعتقادی شان پیوند داشته است. تاریخ معماری نیاسر با معماری آیینی آغاز شده و با فراز و نشیب هایی تا به امروز ادامه یافته است.

آمن خادمی

منبع : روزنامه ایران