دایره تنگ خستگی ها

قال ابومحمد العسکری: اذا نشطوا القلوب فادعوها و اذا نفرت فودعوها.
آنگاه که قلبها نشاط دارند از آنها کار بکشید و آنگاه که بی علاقه شدند پس راحت شان بگذارید، یعنی با آنها درگیر نشوید.
مکانیسم جسمی انسان و وظایف ارگانهای بدن به طور منظم و در طول روز از شکل مرحله استراحت به اشکال دیگر در حال تغییر است، حتی اگر اصولاً کار فیزیکی هم انجام نشود، خستگی و استراحت، مراحل چرخه هر ارگانیسم زنده است. در طول روز کاری یا بیکاری انسانها به طور ناخودآگاه خسته می شوند و به استراحت نیاز پیدا می کنند. کارها هم در دو مقوله قابل بحث هستند؛ یکی کار جسمی است که از انرژی و اطلاعات در جهت تولید و تحریک و تکمیل قطعات با استفاده از اندام جسمی انجام می گیرد و دیگری کار فکری است که با تهیه اطلاعات و به وسیله به کارگیری اطلاعات دیگر از طریق مغز و روان انجام می گیرد. انجام هریک از کارهای فکری یا جسمی باید بر اساس توانایی ها و انگیزه های فرد باشد. اگر فرد نتواند توازن بین این دو را برقرار نماید به زودی خسته شده و به استراحت نیاز پیدا می کند.
●خستگی چیست؟
خستگی، افت به کارگیری مهارتها در انجام کار است که با استراحت کافی مجدداً صعود می کند. به این جریان، خستگی بیولوژیکی گویند که طی آن انسان اگر کار کند یا نکند، مراحل را پشت سر می گذارد (یعنی کسی که کار هم نکند باز شب خسته است). این خستگی هرگز برای انسان مضر نیست تنها در صورتی مضر می گردد که حتی با استراحت انسان از بین نرود و به صورت مزمن گریبانگیر انسان گردد که در آن صورت مضر خواهد بود.
●منشأ خستگی
منشأ خستگی ها متعدد و متفاوتند اما به اختصار منابع خستگی را می توان چنین برشمرد: کسالت ناشی از بیماری ذاتی، کار زیاد، بی خوابی، بیماری جسمی، نگرانی، گرفتاری فردی، خانوادگی و اجتماعی، مشکلات اقتصادی و سیاسی، یکنواختی و عدم تنوع در کار، عجز و ناتوانی در یک کار، مشاهده مناظر نامطلوب، خیالپردازی، رفتار آزاردهنده همکاران و بسیاری موارد دیگر که هرکدام به نوعی موجبات کسالت و خستگی را برای انسان فراهم آورند. این عوامل را در ادارات و سازمانهای صنعتی به طور زیر می توان تقسیم بندی نمود:
* مسئولیت: بر سه قسم است که عبارتند از مسئولیت برای کارهای خود، مسئولیت برای کار دیگران و مسئولیت برای ایمنی دیگران. بسیاری از مدیران و سرپرستان، مسئولیت مشاغل و افراد مختلفی را بر دوش می گیرند که علاوه بر خستگی جسمی، خستگی فکری آن بسیار زیاد است و اگر مسئولین خارج از توانایی های خود بر خود فشار آورند مبتلا به خستگی مزمن می شوند که در این صورت قابل درمان نیست.
* فشارهای روانی: بسیاری از اشخاص به رغم داشتن مشاغل ساده در گیرودار فشارها و استرس های مختلف روحی و روانی غوطه ورند و حتی برخی کارهای آسان را بر خود سخت می گیرند و مشغله های فکری خود را بسیار زیاد می سازند که این افراد هم بسیار زود خسته می شوند.
* فشارهای عضلانی: که شامل کار عضلانی دینامیکی، استاتیکی و یک طرفه است. شخص در جهت برآورده ساختن مایحتاج زندگی به طور جبری، یا در محیطی کار می کند که مثلاً حمل و نقل اجسام و قطعات سنگین را باید انجام دهد که این موجب بروز خستگی می گردد.
* اثرات محیطی: عوامل محیطی چون آب و هوا، گرد و غبار محیط کار، گاز و بخار و رطوبت، تابش مداوم خورشید، ارتعاشات، حرارت، سروصدا، آلودگی های مختلف محیطی، بی نظمی و ... نیز موجب خستگی فرد می شود.
* مهارت: نداشتن مهارت لازم، آموزش ندیدن، عدم تجربه و سواد و توانایی فکری، برای مشاغلی که به مهارت نیاز دارند، شخص غیرماهر را به سرعت خسته می سازد.
●علل خستگی
خستگی یا ناشی از کار است یا ناشی از عدم تامین نیازها. معمولاً خستگی ناشی از کار و خستگی ناشی از عدم تامین نیازها با هم بر فرد غالب می شوند و حد و مرزی نمی توان بین آن دو قائل شد. خستگی که بر اثر شرایط کاری و مصرف انرژی ایجاد می شود، خستگی ناشی از کار است. خستگی ناشی از کار باید به وسیله استراحت چه در طول زمان کاری چه در منزل جبران گردد تا توانایی کاری و سلامت کارکنان به مخاطره نیفتد. خستگی ناشی از کار به صورتهای مختلف خود را نشان می دهد، احساس عدم اطمینان، بروز اشتباهات، احساس عدم امنیت، بی حوصلگی، تمایل به بدخلقی و ... .
همچنین هر وقت نیازهای روحی و روانی شخص تامین نگردد و شخص رضایت خود را از دست بدهد، خستگی بر او غلبه کرده و توان کاری او پایین می آید که این خستگی موجب بروز بداخلاقی و بی حوصلگی می گردد که علی(ع) در این خصوص می فرمایند: و خادع نفسک فی العباده و ارفق بها و لاتقهر، و خذ عفوها و نشاطها: با روان خود در کار عبادت خدعه کن و با آن مدارا کن و آن را درهم نشکن و بی علاقگی و نشاط آن را در نظر بگیر.
آنچه که مانع از بروز خستگی در محیط کار می شود توجه به میزان توانایی و تطابق آن با میزان کار است. برای طراحی کار لازم است توانایی ها و انگیزه ها دائماً مورد مطالعه قرار گیرند. در یک مرز مشخص و معین تاثیرگذاری توانایی ها و انگیزه ها می توانند در برابر یکدیگر قرار گیرند. کسی که کار کردن با توجه به توانایی های وی برایش خوشایند نیست، باید انگیزه های خود را تقویت و تحریک نماید، در غیر این صورت چنانچه این بی میلی دوام پیدا کند به خستگی و افسردگی منجر می شود. افرادی که کار کردن برایشان آسان است، می توانند انگیزه و امیال خود را ارضا شده ببینند ولی بعد از مدتی امکان دارد که اصولاً انگیزه های شخصی شان به خواب رود، کار جذابیت خود را از دست داده و کسل شوند. ناگفته نماند که انگیزه ها در شرایط خاص می توانند حتی به صورت منفی عمل کنند و یا اصولاً ارتباط خود را با وظایف کاری از دست بدهند.
شاید این سؤال پیش آید که در کشور ما که بهره وری را کمتر یا قریب به یک ساعت ذکر کرده اند آیا باز خستگی وجود دارد؟ در جواب باید بگوییم که خستگی تنها از کار زیاد ناشی نمی شود بلکه بیکاری خود نیز موجب خستگی است. اتفاقاً بیکاری موجب نگرانی، خیال پردازی و فشارهای روحی می گردد که آن بیشتر موجب خستگی می گردد.
تمرین و تکرار کار هم موجب خستگی می گردد. تکرار یک کار و انجام کارهای هم شکل و یا نزدیک به هم تحت شرایط کاری معین معمولاً به کوتاهتر شدن زمان کار، بهتر شدن کیفیت کار و به کارگیری توانایی کاری کمتر منجر خواهد شد، اگر تمرین و نهایتاً بالارفتن توان کاری با جذابیت و کششی همراه نشود، می تواند بر اثر ایجاد خستگی در فرد او را دچار افت نماید. جاذبه تمرین برای هر کاری فرق می کند و با تداوم تمرین کاهش پیدا نموده و بعد از هر وقفه یا استراحت، مجدداً بالا می رود.
●زمان کار
و جعلنا نومکم سباتا _ و جعلنا اللیل لباسا _ و جعلنا النهار معاشا .
و قرار دادیم خوابتان را آرامش _ و قرار دادیم شب را پوشش _ و قرار دادیم روز را معاش.
محققان معتقدند حالت جسمی و روانی انسان در ارائه توان کاری در طول روز متغیر است. مثلا در هنگامه صبح و قبل از ظهر به حداکثر می رسد. هنگام ظهر افت می کند، بعدازظهر به سوی حداکثر می رود و آنگاه با افت منظمی توأم است و در شب کاهش می یابد و در ساعات ۳ نیمه شب به حداقل خود می رسد. متأسفانه در برخی از صنایع به دلیل اضطرار کاری برخی از کارگران مجبورند تا صبح کار کنند. کار نوبتی طولانی در شیفت های شبانه به هیچ وجه مناسب نیست و عوارض تأثیرات ساعات مختلف هرچند ممکن است بر اثر عادت و تمرین کمی بهبود پیدا کند ولی هرگز قابل حذف شدن نیست، به خصوص در ساعاتی که افت توان کاری به حداقل خود می رسد و در همان زمان بایستی بازدهی برابر ساعات دیگر داشته باشد، امکان وقوع حوادث بسیار زیاد است.●خستگی های مزمن
یکی از علائم و آثار زندگی صنعتی، خستگی و خسته شدن های ممتد است که اگر مواظبت و مراقبت نگردد گاهی به خستگی مزمن تبدیل می شود که در این صورت باید به عنوان یک بیمار به فرد خسته توجه کرد و این بدترین حالت خستگی است. این بیماری در جوانان هم بروز می کند. در سازمان های صنعتی عوامل خسته کننده زیادی وجود دارد که برشمردن همه آنها مقدور نیست اما با دقت در زندگی کاری روزانه می توان علل خستگی خویش را به آسانی فهمید. غفلت از خود، توانایی ها، نیازها و شرایط کاری، باعث قرار گرفتن ما زیر فشار بیش از حد روانی می شود، بسیاری از ما مایل هستیم که فوق العاده فعال باشیم و از همین روی انرژی زیادی را در این راه صرف می کنیم و بی توجه به علائم و نشانه های جسمی هشداردهنده، به ادامه فعالیت می پردازیم،گاه آن قدر خودمان را غرق در مسائل مختلف می کنیم که بعضا به خود آسیب وارد می کنیم.اگر از خودمان مراقبت کنیم، به نیازهایمان توجه کنیم و به استراحت بپردازیم، مسلما قوای جسمی مان را بازسازی می کنیم و باید یاد بگیریم که یک جاهایی نه بگوییم و از انجام فعالیت بیش از حد، قبول سمت و شغل زیاد و پرمشغله و مواردی اینچنین خودداری کنیم.
●علائم خستگی
سندرم خستگی مزمن یک بیماری جدید نیست اما چندان هم از شناخت آن نگذشته است. جوانان مبتلا به خستگی احساسی مانند یک فرد ۶۵ ساله دارند و حتی در ایام استراحت و تعطیلات نیز احساس خستگی دارند. آنها اگر شب ها ۹ تا ۱۰ ساعت هم بخوابند باز هم صبح روز بعد احساس خستگی می کنند، این خستگی تمام زندگی آنها را تحت الشعاع قرار می دهد. انجام کارهای مورد علاقه شان دیگر برای شان غیرممکن به نظر می رسد. وقتی از کار به خانه بازمی گردند از زندگی لذت نمی برند، خانواده آنها از وضعیت آنها شکایت دارند و خود آنها نیز به این نتیجه می رسند که دچار مشکلی بیش از یک فشار روانی شده اند. در مقاله ای که اخیرا در مجله پزشکی آمریکا منتشر شده است آمده که ۲۱ درصد افرادی که به مراکز درمانی مراجعه می کنند دارای علائم این بیماری هستند. این سندرم در زنان شایع تر از مردان است و ۴۵ درصد افراد دارای این سندرم، گهگاه ناچار به بستری شدن هستند. حدود ۷۳ درصد آنها تب خفیف دارند. گره های لنفاوی شان متورم می شود، عضلات مفصل شان درد می گیرد، عرق ریزی شبانه دارند و در خواب و تمرکزشان اختلال وجود دارد. حدود ۵۰ درصد افرادی که مبتلا به سندرم خستگی مزمن هستند از افسردگی و اضطراب نیز شکایت دارند. برخی از آنها شدیدا از اشکالاتی که در فعالیت های روزانه آنها پیش آمده است، زجر می کشند و به عبارت دیگر آنها از خسته شدن، خسته شده اند.
●روش های جلوگیری
آیا می توان در برابر عوامل خسته کننده مقاومت کرد؟ در جواب باید گفت: آری. اگر تعادل نیروی حیات بدن را حفظ کنیم و فشارهای وارده بر بدن را تنظیم نماییم می توانیم از بروز خستگی های مزمن جلوگیری کنیم. خستگی اگر مزمن نباشد مشکلی برای فرد ایجاد نمی کند و با استراحتی کوتاه رفع می گردد اما اگر خستگی به حدی برسد که تعادل نیروی حیات فرد را برهم بزند در این صورت خستگی با استراحت درمان نمی شود و فرد دچار عارضه خستگی مزمن می گردد. طبق نظریه هومیوپاتی نیروی حیات یک انرژی هوشیار است که از بسیاری از اعمال بدن ناشی می شود و آنها را سازماندهی و تعادل می بخشد و بدن را از بیماری ها حفظ می کند. این نیرو ممکن است دچار عدم تعادل شود. این عدم تعادل ممکن است ناشی از عوامل مختلفی باشد، مثل استرس، رژیم غذایی ناکافی، فقدان فعالیت ورزشی، ضربه روحی و صدمات مختلف. همچنین ممکن است این عدم تعادل در نیروی حیات ارثی باشد. در چنین حالتی فرد بیشتر مستعد ابتلا به بیماری هاست. در سندرم خستگی مزمن نیروی حیات قادر به برقراری تعادل در نیروی حیات ارثی نمی باشد. در چنین حالتی فرد بیشتر مستعد ابتلا به بیماری هاست. در سندرم خستگی مزمن نیروی حیات قادر به برقرار تعادل بعد از ابتلا به بیماری حاد نیست. فرد هرگز به طور کامل بهبود نمی یابد و نیروی حیات نمی تواند در بدن وی تعادل کامل برقرار کند. بدین ترتیب بیماری وی مزمن می شود. البته می توان به کمک درمان های طبیعی از ایجاد و پیشرفت سندرم خستگی مزمن جلوگیری نمود. جهت جلوگیری از خستگی های مزمن روش های مختلفی وجود دارد ازجمله:
* مقابله با استرس ها: استرس یک پاسخ روانشناختی و جسمی به درخواست های ممتد و مفرطی است که فراتر از توانایی فرد برای کنار آمدن با آن باشد. به بیان ساده تر، استرس، فشار یا واقعه ای است که عملکرد یا تعادل و ثبات طبیعی را مختل می سازد و زمانی ایجاد می شود که فرد یک درخواست بیرونی را فراتر از ظرفیت خود برای کنار آمدن با آن درک کند. استرس ها در صورت کنترل نشدن، خطری بزرگ برای سلامت و کیفیت زندگی می باشند. محققین مطرح نموده اند که ۹۰ درصد بیماری ها به نوعی با استرس مرتبط هستند. فلذا توصیه می گردد اجازه ندهید که به طور مزمن تحت تأثیر استرس در محیط کار یا در خانه واقع شوید.
* ورزش مستمر: در جهت افزایش و تقویت قوای عضلات و روح و روان، ورزش مستمر بسیار مؤثر می باشد زیرا به طور شگفت انگیزی از خستگی و خسته شدن جلوگیری می کند پس هر شبانه روز حداقل یک ربع تا نیم ساعت به طور منظم ورزش کنید.
* استراحت کافی: بعد از هر کار سخت و خسته کننده ای مدتی استراحت کنید و از انجام کار مداوم مشقت بار به شدت پرهیز نمایید البته به خواب خود نیز توجه کنید زیرا بی خوابی عامل بسیاری از بیماری ها و خستگی هاست. در ادارات کشورهای پیشرفته به دلیل بهره وری بالا به امر خواب و استراحت نیمروزی توجه زیادی می شود. البته علاوه بر تأکید منابع فقهی ما بر خواب قیلوله، روانشناسان کانادایی پس از ۲۰ سال تحقیق اعلام کردند خواب نیمروزی کارکنان ادارات، شرکت ها و کارخانه ها می تواند کارایی آنها را افزایش دهد و هم اکنون بسیاری از کارخانه های کانادا و همچنین راه آهن این کشور اتاق هایی برای خواب نیمروز کارکنان در نظر گرفته اند.
* توجه به تغذیه مناسب: از پرخوری و کم خوری باید اجتناب نمود زیرا موجب عدم تعادل قوای اندام های بدن می گردد. باید متناسب با کار و تلاش به تقویت جسم توجه گردد و فراموش نشود که تغذیه مناسب در تقویت دستگاه ایمنی بدن مفید است.
منابع:
۱- رضوی، مرتضی (۱۳۷۹)، دانش ایمنی در اسلام. تهران، مرکز تحقیقات و تعلیمات حفاظت و بهداشت کار.
۲- علی ابن ابیطالب علیه السلام (۱۳۸۰) نهج البلاغه، ترجمه: محمدتقی جعفری. تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، مؤسسه تدوین و نشر آثار علامه جعفری.
۳- قرآن مجید. سوره نبا آیه های ۹ ۱۰،و ۱۱
۴- ممقانیان، محمد (۱۳۷۰)، مهندسی فاکتورهای انسانی. تهران: مؤسسه مطالعات و برنامه ریزی آموزشی سازمان گسترش و نوسازی صنایع ایران.
۵- مجلسی، محمد باقر (۱۳۶۲) بحارالانوار. قم: مکتبه الاسلامیه، جلد ۷۰.
راشد جعفرپور

منبع : روزنامه همشهری