آموزش در روابط عمومی ایران ؛ اصلی که به فراموشی سپرده شده است

امروزه آموزش در هر رشته علمی و هنری یكی از ضروریات اساسی و بدون آن نمی‏توان مهارت‏ها و روشهای كاربردی و نوین علمی را ترویج داد. به طوریكه كانون حركت به سوی توسعه یافتگی و تداوم آن همواره در سایه آموزش صورت گرفته و سرمایه‏گذاریهای آموزشی در برنامه‏های كلان سیستم‏های اجتماعی و اقتصادی جایگاه ویژه‏ای را دارا هستند. این موضوع در مورد روابط عمومی سازمان‏ها نیز از اهمیت ویژه‏ای برخوردار است.
امروز بر خلاف گذشته سلسله وظایف و فعالیت‏های روابط عمومی در تبلیغات و ارتباطات رسانه‏ای خلاصه نمی‏شود و این فعالیت‏ها از گسترده فعالیت تبلیغاتی پا به عرصه فعالیت‏های برنامه‏ریزی، سازماندهی، پژوهشی و افكارسنجی نهاده است و بدون كسب آموزشهای لازم نمی‏توان به چنین رشدی رسید و روابط عمومی را در رسیدن به اهداف بلندمدت توانمند ساخت. )ابراهیمی دیزآبادی، ۴۳ :۱۳۷۵).
بررسیها نشان می‏دهد كه نخستین تشكل آموزشی دانشگاهی فنون روابط عمومی در جهان در سال ۱۹۲۰ در دانشگاه ایلینوی امریكا شكل گرفت. )قاضی، ۹ :۱۳۷۶).
در ایران نیز پس از تشكیل اولین واحد روابط عمومی به صورت نوین در سال ۱۳۳۰ نخستین اقدامات در جهت شناسایی و آموزش این رشته توسط شركت نفت با همكاری وزارت اطلاعات و جهانگردی شكل گرفت كه اقدام به برگزاری كلاسهای كوتاه مدت آموزشی و سمینار كردند. در همین راستا نخستین همایش روابط عمومی ایران (۳۰ آذر ۱۳۴۳) و دومین همایش روابط عمومی (۱۳ مهر ۱۳۴۴) در آبادان و كرمانشاه برگزار شد و در كلاسهای كوتاه مدت آن كارمندان روابط عمومی اصول، مقدمات و تكنیكهای روابط عمومی را فرا می‏گرفتند.
در سال ۱۳۴۶، مؤسسه عالی روابط عمومی تأسیس شد كه در سال ۱۳۵۰ نام آن به دانشكده علوم ارتباطات تغییر یافت كه فعالیت‏های آن تا سال ۵۷ ادامه داشت و هر ساله تعدادی لیسانس روابط عمومی از آن فارغ التحصیل می‏شدند. )قاضی، ۳۵ :۱۳۸۲).
آموزش دانشگاهی روابط عمومی با پیروزی انقلاب اسلامی ایران در سال ۵۸ مختل شد و در خود سازمانها نیز واحد روابط عمومی به دلیل كاركرد نامناسبش در رژیم گذشته مورد بی‏اعتنایی قرار گرفت. اما در سال ۱۳۶۳ در سمینار روابط عمومی با شركت مدیران روابط عمومی، مسئله آموزش در قالب یكی از كمیسیون‏های همایش قرار گرفت و مورد توجه واقع شد. )قاضی، ۵۴ :۱۳۸۲).
آموزش تخصصی و دانشگاهی روابط عمومی در سال ۱۳۶۹ با تلاش استادانی نظیر معتمدنژاد و نطقی، به عنوان شاخه‏ای از علوم ارتباطات اجتماعی بازگشایی شد و در گرایش روابط عمومی به پذیرش دانشجو پرداخت. )قاضی، ۱۵ :۷۶). وقفه ۲۰ ساله در آموزش دانشگاهی روابط عمومی )از ۱۳۵۸ تا ۱۳۶۹)، تاریخ آموزش تخصصی روابط عمومی را در ایران به ۲۰ سال تنزل داد و بالطبع روابط عمومی را از مسیر رشد و توسعه خود عقب انداخت.
ماگداپیشگا(۱) و جكوی. ال. اتانگ(۲)، استادان روابط عمومی استرلینگ انگلستان در مورد آموزش دانشگاهی روابط عمومی معتقدند كه آموزش روابط عمومی باید تكمیل و از درون انضباطپذیر شود و توسط دانشگاهیانی تدریس شود كه به راحتی به انضباطهای حرفه‏ای آشنایی دارند تا بدین ترتیب كمكی به فراگیری نظریات مختلف و تنوع و استنباط هر موقعیت خاص به دانشجویان باشد. اگر این كار در نظر گرفته شود دانشجویان برای جدی بودن ترغیب می‏شوند. آموزش روابط عمومی به سبك درون انضباطی طالب انعطاف‏پذیری منطقی از جانب دانشجو و دانشگاه است. بدین لحاظ این حوزه‏ای است كه در آن قابلیت انتقال یك آموزش عالی وجود دارد.
به نظر این دو استاد روابط عمومی در دانشگاه استرلینگ مسئولیت دانشگاهها در حوزه روابط عمومی به قرار زیر است:
۱) تعریف و بازكردن مفاهیمی كه در عمل مورد استفاده قرار می‏گیرد.
۲) شناسایی منابع و آراء در انعكاس اهمیت آنها به دنیایی كه ما در آن ساكن هستیم. در این میان نقش استادان روابط عمومی مطمئناً آفرینش اندیشه‏های روابط عمومی از طریق فلسفه اخلاق، رسانه‏های جدید، فلسفه زبان، جامعه‏شناسی، ارتباطات و مطالعات ملی و مدیریت و بازرگانی است. این مطلب نشان می‏دهد كه نقش و سهم مربی در فرآیند حرفه‏ای كردن روابط عمومی بسیار زیاد است. )مجله تحقیقات روابط عمومی، ۷۷.
توجه به آموزش دانشگاهی روابط عمومی در ایران با قدمتی ۳۷ ساله و آموزش آن طی ۲۷ سال )یعنی از سال ۱۳۴۴ تا ۱۳۵۸ و از سال ۱۳۶۹ تاكنون( گرچه حاكی از پیشینه مناسب آموزش روابط عمومی در كشور است. اما با وجود این سابقه مناسب آموزش روابط عمومی در ایران از ضعف‏های جدی رنج می‏برد.
● نقاط ضعف آموزش روابط عمومی در ایران:
بی‏تردید هرگونه اقدام برای تقویت و اصلاح نظام آموزشی روابط عمومی در ایران منوط به شناسایی دقیق ضعف آموزشی روابط عمومی است.
▪ در زیر نقاط ضعف روابط عمومی ایران آمده است:
۱) عدم استمرار در آموزش دانشگاهی:
یكی از عوامل ضعف در آموزش دانشگاهی روابط عمومی ایران علی‏رغم دیرینه بودن قدمت، عدم استمرار در آموزش روابط عمومی است. مطالعه تاریخ آموزش روابط عمومی در ایران نشان می‏دهد كه متأسفانه از سال ۱۳۵۸ با نظر شورای عالی انقلاب فرهنگی، آموزش روابط عمومی متوقف شد و این توقف تا سال ۱۳۶۹ ادامه داشت. با وجود از سرگیری آموزش دانشگاهی روابط عمومی در ایران، از سال ۱۳۶۹ هنوز هم نیاز به آموزش مستقل روابط عمومی كاملاً محسوس است.
۲) آغاز آموزش روابط عمومی در ایران بدون ایجاد امكانات لازم:
این مسئله باعث بروز مسائل جدی‏تر شده و عواملی نظیر نبود استادان روابط عمومی و منابع درسی لازم باعث ضعف‏های جدی در آموزش روابط عمومی شده است. به گونه‏ای كه هم اینك در كشور ما حتی یك كارشناس ارشد روابط عمومی وجود ندارد. در حالیكه ضرورت راه‏اندازی دوره كارشناسی ارشد برای ارتقاء سطح كیفی فعالیت‏های روابط عمومی كاملاً به چشم می‏خورد.
۳) سهم اندك دروس تخصصی روابط عمومی در مجموع دوره كارشناسی روابط عمومی:
بررسی تعداد واحدهای دوره كارشناسی روابط عمومی نشان می‏دهد كه از مجموع حدود ۱۴۴ واحد درسی این دوره صرفاً ۱۳/۸ درصد دروس، دروس تخصصی روابط عمومی هستند.
۴) تعداد بسیار اندك دروس عملی دوره كارشناسی:
از میان تعداد كل واحدهای روابط عمومی تنها ۲۵ درصد عملی هستند و ۷۵ درصد دروس نظری را در بر می‏گیرد.
۵) فقدان درس كارورزی یا كارآموزی عملی:
یكی از نقاط ضعف همین مسئله است. مطالعه آموزش روابط عمومی ایران نشان می‏دهد كه پیش از پیروزی انقلاب اسلامی، كارآموزی عملی« به عنوان یكی از دروس روابط عمومی تدریس می‏شده و دانشجو در سال چهارم كارشناسی، در یك نیمسال تحصیلی، یك دوره كارآموزی عملی را در یكی از دفاتر روابط عمومی انجام می‏داد. اما این موضوع پس از راه‏اندازی مجدد آموزش روابط عمومی در سال ۶۹، این موضوع به بوته فراموشی سپرده شد.
۶) ناكافی بودن میزان پذیرش دانشجو:
بررسی تعداد فارغ‏التحصیلان روابط عمومی در ایران از سال ۱۳۴۶ تا ۱۳۷۷ نشان می‏دهد كه جمعاً ۱۴۹۴ نفر در این رشته فارغ‏التحصیل شده‏اند كه از این تعداد ۱۱۷۰ نفر پیش از انقلاب و ۳۲۴ نفر پس از پیروزی انقلاب اسلامی فارغ‏التحصیل شده‏اند. سهم دانشگاه علامه ۱۲۴۹ نفر و دانشگاه آزاد ۱۹۵ نفر بوده است. البته بعد از سال ۷۷ تاكنون این روند در دانشگاه علامه طباطبایی و آزاد اسلامی رو به افزایش بوده است.
۷) تأكید صرف بر مباحث نظری: الگوی آموزش روابط عمومی در ایران از الگوی اروپایی پیروی می‏كند و بیشتر در پی »انباشت متمركز معارف« است و از توجه لازم به آموزش عملی و یا مهارت غافل مانده است.
۸) نبود ارتباط بین مراكز آموزش با محیطهای عملی و كاربردی روابط عمومی.
۹) نبود و كمبود استادان و مدرسان روابط عمومی.
۱۰) ۱۰شیوه غلط گزینش دانشجوی روابط عمومی: در حال حاضر در گزینش دانشجویان روابط عمومی، علاقه و داشتن شخصیت ترغیبی و روحیه مردمی كمتر مورد توجه قرار می‏گیرد.
۱۱)فقدان استقلال در پذیرش دانشجو و آموزش روابط عمومی: عدم استقلال كارشناس روابط عمومی و آموزش آن در قالب رشته ارتباطات است كه این مسئله، امكان رسیدگی كامل به رشته درسی روابط عمومی را محدود می‏سازد. همچنین عدم گزینش دانشجو برای رشته روابط عمومی از جمله مسایل قابل طرح هستند.
۱۲) فقدان منابع آموزشی كافی.
۱۳) فقدان دپارتمان‏های روابط عمومی در دانشگاهها: در دانشگاه علامه و آزاد، دپارتمان روابط عمومی وجود ندارد و گروه ارتباطات بر این رشته نظارت می‏كند.
۱۴) عدم استفاده از تكنولوژی آموزشی كافی و جدید: متأسفانه دانشكده‏هایی كه در آنها روابط عمومی تدریس می‏شود، فقدان امكانات لازم برای آموزش دروس با استفاده از وسایل آموزشی و كمك آموزشی هستند.
۱۵) حذف پایان‏نامه از دوره كارشناسی: این مسئله امكان انجام یك پژوهش عمقی و گسترده را از دانشجو می‏گیرد. (رفیعی‏نژاد،۱۳۷۷:۳۶ ۲۹
نباید فراموش كرد كه روابط عمومی خود در یك سازمان وظیفه آموزش كاركنان اركان مختلف را بر عهده دارد و شاید به دلیل همان مشكلات اولیه در آموزش كاركنان روابط عمومی است كه كاركرد آموزشی آنان نیز به فراموشی سپرده شده است. (كتاب‏سال روابط عمومی، ۷۷ :۲۹)
از آن‏جا كه روابط عمومی به عنوان یك علم همیشه در حال تحول و دگرگونی است، آموزش كاركنان حال و آینده این حرفه و بهسازی توان علمی - تخصصی آنان، یكی از امور بسیار ضروری در روابط عمومی است و بایستی با كاربرد شیوه‏های مختلف كوشید تا كاركنان روابط عمومی پیوسته با آخرین مطالب علمی روز در زمینه‏های روابط عمومی و ارتباطات آشنا شوند. برای این منظور سازمانها باید با اشتراك با نشریات تخصصی روابط عمومی، برگزاری سخنرانی‏های تخصصی و همایش‏های آموزشی، انتشار نشریه‏های آموزشی ادواری یا موردی و برگزاری دوره‏های كوتاه مدت آموزشی كاركنان خود را با مباحث جدید و روز روابط عمومی آشنا سازند. )سفیدی، ۱۲۰ :۱۳۷۷).
● وضعیت كارشناسی روابط عمومی در ایران
یكی از مسایل اساسی مرتبط با توسعه آموزش روابط عمومی در سازمانها، مبحث كارشناسی روابط عمومی است. در تعریف كارشناسی روابط عمومی باید گفت كه كارشناس كسی است كه مهارت‏های لازم یعنی آموزش دانشگاهی و حرفه‏ای را آموخته باشد و دارای درجه لیسانس در این رشته باشد.
بعضی از صاحب‏نظران روابط عمومی، كارشناس روابط عمومی را فردی می‏دانند كه برای انجام وظیفه در امور روابط عمومی استخدام شده باشد و بتواند سه وظیفه مهم در تولید اطلاعات و انعكاس آن به مخاطبان، »تصویرسازی مثبت از سازمان« و »معرفی خدمات یا كالاهای سازمان« را انجام دهد. )مفیدی، ۲۳۷ :۷۷).
گرچه آمار مشخصی از تعداد كاركنان و كارشناسان روابط عمومی در سطح كشور و حتی تهران در دسترس نیست. »اما پیش‏بینی می‏شود كه در حال حاضر بیش از ۱۰۰ هزار نفر در روابط عمومی دستگاههای دولتی در سراسر كشور مشغول به كار باشند. )سفیدی، ۱۶ :۷۷).
اطلاعات حاصل از نتایج یك تحقیق در مورد ۴۰ واحد روابط عمومی وزارتخانه‏ها و سازمانهای مستقل درسطح كشور نشان می‏دهد كه از مجموع ۸۳۵ نفر كارمند آنها، ۳۴۲ نفر كارشناس دارای درجه لیسانس هستند كه از بین آنها تنها ۱۰۳ نفر دارای لیسانس در رشته ارتباطات و رشته‏های وابسته هستند. بدین معنی كه از كل كاركنان این روابط عمومی‏ها، ۶۹ درصد فاقد تحصیلات عالی، هستند كه باید آن را نقطه ضعف اول روابط عمومی‏ها ذكر كرد. ثانیاً از همین تعداد كارشناس، ۳۰ درصد دارای »تحصیلات مرتبط« هستند.
براساس نتایج این تحقیق، تنها ۱۲/۳ درصد كاركنان روابط عمومی‏های كشور را كارشناسان متخصص تشكیل می‏دهند، این در حالی است كه در كشورهایی كه روابط عمومی از توسعه مناسبی برخوردار است، این نسبت به بالای ۸۰ درصد می‏رسد. به این ترتیب، به نظر می‏رسد یكی از ضعف‏های اساسی در نظام روابط عمومی ایران، كمبود كارشناس روابط عمومی است. در همین جا مناسب است به یكی از مسایل قابل توجه در آموزش دانشگاهی روابط عمومی اشاره كرد و آن عدم پیش‏بینی تحصیلات تكمیلی برای رشته روابط عمومی است. اما در شرایط كنونی و با بازگشایی دانشكده علوم ارتباطات، انتظار می‏رود علاوه بر دوره كارشناسی، دوره كارشناسی ارشد آن نیز دایر شود تا خلاء موجود در تربیت كارشناسان آموزش دیده و حرفه‏ای پر شود.
یكی از مسایل دیگر مرتبط با كارشناسان در روابط عمومی این است كه یك نوع ناهماهنگی بین تخصص آنان با پست‏هایی است كه در آن كار می‏كنند. برای مثال در بعضی از روابط عمومی‏ها كارشناس ارتباطات پس از كارشناس امور اداری مشغول به فعالیت هستند. )

منصور ساعی