هنر کاشیکاری

کاشی از دیدگاه مواد اولیه و شیوه‌ی ساخت با سفال خویشاوند است منسوب به شهر کاشان است و کهن‌ترین نمونه‌ی آن، آجر لعاب دار مربوط به زیگورات چغازنبیل در دوره‌ی ایلام میانه(۱۲۵۰ پیش از میلاد) می باشد که در دشت شوش باستان قرار دارد. در پایان سده‌ی ششم پیش از میلاد، در کاخ آپادانای داریوش در شوش، آجرهای لعاب‌دار بی همتایی در تزیینات کاخ به کار برده شدند که سربازان گارد جاویدان و سایر نقوش رایج در دربار هخامنشی را در کمال ظرافت و زیبایی نشان می‌دادند .
این صنعت در دوره‌ی اشکانیان رو به افول نهاد و گاه آجر لعاب‌دار در درپوش تابوت‌ها به کار رفت. در دوره ی ساسانیان، کاشی معرق از نوع مرغوب آن رواج پیدا کرد و در بناهای این دوره، به ویژه در کاخ بیشاپور و کاخ تیسفون، به کار برده شد.نقش های این کاشی ها عبارت از زنان چنگ زن، بافنده و دارنده‌ی گل و مردان سالخورده است که با قطعه‌های کوچک کاشی به رنگ‌های نارنجی، قهوه‌ای، زرد ، قرمز، گلی و آبی ، یشمی، شیری و خاکستری صورت گرفته و نشان دهنده‌ی کار دقیق و تنوع رنگ های رایج در دوره‌ی ساسانیان است.
کاشی در تزیینات سده‌های نخستین دوران اسلامی تاریخ ایران جای خود را به هنر گچ بری داد و برای نخستین بار در معماری دوره‌ی سلجوقیان رایج گردید، آن هم با رنگ فیروزه ای. در مدتی افزون بر یک سده در قلمروی سلجوقی کارآیی کاشی‌کاری گسترش یافت و در ابتدا جهت آراستن قسمت‌های فوقانی مناره ها و برجسته نمودن جملات مقدس مذهبی و آسان نمودن بازخوانی آن‌ها به کار می‌رفت. منار‌های سین، ساربان و مسجد علی در اصفهان، از نمونه‌های عالی این هنر در دوران سلجوقی به شمار می‌روند. کاشی کاری کامل، به معنای پوشانیدن تمام سطح بنا با قطعات کوچک کاشی به رنگ‌های مختلف ناگهان به وجود نیامد، آن گونه که از هنگام کاربری قطعات فیروزه‌ای کاشی در بناهای دور‌ه‌ی سلجوقی تا تکمیل کاشی‌کاری ۲۰۰ سال به درازا کشید.
این هنر از سده‌ی هفتم هجری به آستانه‌ی تکامل خود رسیده و در آرامگاه اولجایتو (گنبد سلطانیه) هم در سطوح درونی و هم در سطوح برونی و سر در خانقاه شیخ عبدالصمد نطنز به کار رفته است. به مرور زمان که کاشی جای خود را در تزیینات بناها باز می‌کرد، فن کاشی‌کاری و کاشی‌سازی نیز پیشرفت نمود و طرح‌های هندسی با تزیینات گل و بوته آمیخته شد، کم کم رنگ‌های شفاف نیز به کار برده شد.
از قرار معلوم مرکز کاشی‌سازی و کاشی‌کاری، اصفهان، کاشان، یزد و کرمان بوده است. به چهاررنگی که در گنبد سلطانیه به کار رفته، رنگ پنجم یعنی سبز و رنگ ششم یعنی قهوه‌ای، در نیمه ی سده ی هفتم هجری در اصفهان افزوده شد و رنگ هفتم ، یعنی زرد طلایی در پایان سده ی هفتم در کرمان دیده می‌شود. مسجد هفت شویه، امام زاده جعفر، مدرسه و بقعه‌ی بابا قاسم، مدرسه مظفری مسجد جامع در اصفهان و آرامگاه شیخ عبدالصمد در نطنز از نمونه های تکامل هنر کاشی‌کاری در این دوران (سده‌ی هفتم و هشتم ) به شمار می‌روند.
مایه گرفتن از دو رنگ آبی روشن و سیر نه تنها در سده‌ی هشتم هجری بلکه در تمام دوره‌ی تیموریان و دهه‌های نخستین دوره‌ی صفویه رواج فراوانی داشت. در این جا باید اشار‌ه‌ای نیز به کاشی چلیپایی شکل و ستاره ای که فراوان در کاشان ساخته می‌شده است، داشت. این کاشی‌ها در کنار هم نصب می‌شده‌اند و مجموعه‌های خویشاوندی صورت می‌گرفته با نقوش گل و بوته، اسلیمی‌ها (در مساجد و آرامگاه‌ها)، پرندگان و حیوانات گوناگون چون اردک، در دوران صفویه به تدریج کاشی‌کاری به عنوان تنها عنصر تزیینی جهت فضاهای درونی و برونی بناها به کار گرفته شد و گنبد، ایوان‌ها، شبستان‌ها ودیوارهای جانبی و محراب‌ها با کاشی آراسته گشتند و در این زمان افزون بر رنگ‌های رایج در دوران پیشین، رنگ قهوه‌ای نیز وارد کاشی‌کاری شد و کاربرد رنگ زرد نیز در رنگ‌ها بیشتر گردید.
کاشی‌کاری این دوره، تا زمان پادشاهی شاه عباس نخست، از نوع کاشی معرق بود. به این شکل که ابتدا طرح نهایی را بر روی کاغذ پیاده نموده، سپس آن را بر روی کاشی چسبانده ، آن گاه بر اساس نوع طرح تقسیم‌بندی نموده، قطعات برش خورده را مطابق طرح نخستین در کنار یکدیگر چیده و از پشت با گچ به یکدیگر متصل می‌نمودند و بدین ترتیب ترکیب نهایی طرح شکل می‌گرفته است و می‌گیرد . در زمان پادشاهی شاه عباس بزرگ با اراده‌ی این پادشاه به ساخت بزرگ‌ترین مسجد عهد صفوی، یعنی مسجد جامع عباسی و شتاب و علاقه‌ی شاه در پایان دادن ساخت و تزیین آن، هنرمندان را بر آن داشت تا به ساخت کاشی هفت رنگ اقدام نمایند. بر روی کاشی هفت رنگ، بدون محدودیت، همه‌ی رنگ‌ها به طور هم زمان بر کاشی نقش می‌بندد.
این کاشی به دلیل گسترده تر بودن سطح آن می‌توانست بر سرعت تولید و نصب بیافزاید که با اندازه‌ی معمول آن (۲۲×۲۲ سانتی‌متر) در سطوح مسطح قابل استفاده بود. لیکن در سطوح منحنی کماکان از کاشی معرق استفاده می شد و می‌شود. در دوران قاجار رنگ‌هایی چون قرمز، صورتی و زرد تیره بر رنگ‌های پیشین افزوده شدند و هنر کاشی‌کاری نیز دچار افول در نوع و کیفیت کاشی‌سازی و کاشی‌کاری می‌گردید. هنرمندان نیز صلاح را در آن دیدند تا کارهای تزیینی ساده تر و آسان تر گردد و چنین شد که رفته رفته طرح‌های هندسی ، که از پایان دوره‌ی صفویه آغاز گشته بودند، در کاشی کاری‌ها بیشتر خودنمایی کردند و در ضمن کاشی کاری، جملات و واژه‌های مذهبی نیز به خط بنایی که به طرح‌های هندسی نزدیک است، نمایان شدند.

مهرنوش پنجه شاهی