حجامت از گذشته تاامروز

افراد زیادی در طی سالیان اخیر له یا علیه حجامت سخن گفته اند. عده ای گفته اند كه حجامت یك امر اعتقادی است و چون سنت درمانی اسلام است نیاز به تحقیق و بررسی علمی ندارد و در سوی دیگر عده ای مخالفت را بدانجا رسانیده اند كه می گویند چون حجامت از آن طرف مرز نیامده و جایگاهی در طب رایج ندارد، اصلاً نباید مورد دقت و بررسی قرار گیرد. بنابراین حجامت نیز مثل برخی مباحث دیگر گرفتار افرادی كه بد دفاع می كنند و روشنفكران كه اصلاً دفاع نمی كنند شده است. به نظر می رسد برای رسیدن به قضاوت صحیح چاره ای نداریم جز اینكه از سیر تاریخی حجامت و جایگاه آن در گذشته اطلاع پیدا كرده و در قدم بعد به بررسی اثرات درمانی آن براساس اصول علمی امروز بپردازیم.
حجامت نام یك روش درمانی است كه براساس قدیمی ترین سند موجود از ۳۳۰۰ سال قبل از میلاد مسیح در مقدونیه انجام می شده است و بعدها از مقدونیه به یونان باستان رخنه كرده و در آن زمان شاخص پزشك بودن، حجامت كردن و داشتن ابزار آن بوده است.
برخی ذكر كرده اند كه اصول طب سوزنی و حجامت از آنجا گرفته شد كه در عصر ماقبل تاریخ متفكران متوجه شدند كه وقتی سربازی در میدان جنگ مورد اصابت سنگ، چاقو یا شمشیر قرار گرفته و زخمی برمی دارد، به علت همین زخم، بسیاری از بیماری های قبلی او بهبود می یابد. این كشف بزرگ به آنان آموخت كه با فرو بردن سوزن و تیغ زدن می توان برخی از امراض را شفا بخشید و به همین علت ۲۶۰۰ سال قبل از میلاد مسیح، سوزن های فلزی در چین و شاخ های حجامت در ایران وارد اصول درمان گردیده و طب سوزنی و حجامت رواج پیدا كرد. چینی ها در بدن ۶۰۰ نقطه اسرارآمیز پیدا كرده بودند و اطبای سنتی ایران نیز نقاط متعددی از نقاط بدن را برای حجامت پیدا كرده و هر ناحیه را برای معالجه یك مرض بخصوص حجامت می كردند. اوراق پاپیروس كه از عصر باستان به دست آمده نیز نشان می دهد كه حدود ۲۲۰۰ سال قبل از میلاد مسیح، حجامت امری رایج بوده است. همچنین در كتاب آیورودا (طب سنتی هند) كه مربوط به بیش از ۱۵۰۰ سال قبل از میلاد مسیح است، در مورد حجامت و اثرات درمانی آن بحث شده است. و اما بقراط كه حدود ۴۰۰ سال قبل از میلاد مسیح زندگی می كرده است، با روش های مختلف حجامت كاملاً آشنا بوده و در آثار خود به موارد استفاده و منع استفاده آن اشاره كرده است. جالینوس نیز ۱۲۰ سال بعد از میلاد مسیح مطالب متنوعی در مورد حجامت در آثار خود بیان كرده است. بنابراین حجامت در جهان سابقه ای دیرینه دارد. با ظهور اسلام، حجامت مورد تأیید و تأكید فراوان پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله و امامان معصوم علیهم السلام قرار گرفت. (بیش از ۶۰۰ روایت در مورد حجامت جمع آوری شده است).
پیامبر اكرم در روایتی كه در نهج الفصاحه آمده پنج چیز را از سنت های پیامبران الهی معرفی كرده اند كه عبارتند از: حیا، حلم، حجامت، مسواك و عطر زدن.
در روایت دیگری امام علی علیه السلام می فرماید: «ان الحجامه تصح البدن و تشد العقل». «به درستی كه حجامت بدن را سالم و عقل را نیرومند می گرداند».
در قرن ۱۶ میلادی، حجامت امری رایج در كشورهای اروپایی بود. پزشكان معروفی در این قرن از جمله Dallacroce، Fallopio و Vidius هركدام ابزار خاصی برای آن ابداع كرده بودند. از اوایل قرن بیستم تاكنون نیز حجامت عمدتاً از سوی مراكز درمان طبیعی (Heilpractiker) در آلمان انجام می شود و بعضی از پزشكان طب جدید هم به این امر مبادرت می ورزند.
این در مورد جایگاه و تاریخچه حجامت در جهان. اما در ایران نیز حجامت جایگاهی ویژه در فرهنگ مردم داشته و به عنوان سنتی مؤكد جزو اعتقادات مردم بوده است. بزرگسالان خود حجامت كرده و در بهاران كودكان خود را ملزم به انجام حجامت می كرده اند. مردم براساس توصیه رسول خدا صلی الله علیه و آله كه فرمود: «بهترین عید، عید حجامت است» عید خون گرفته، روز مشخصی از سال را برای این كار تعیین می كردند.
ابوعلی سینا در كتاب قانون، حجامت را از اركان درمان محسوب كرده و تقریباً برای درمان تمام بیماری ها حجامت و بادكش (Cupping) را تجویز كرده است. وی می گوید: «اگر حجامت بین دو كتف انجام گیرد، فوائدی به این شرح را دربردارد: گرانباری دو ابرو و سنگینی پلك ها را از بین می برد و گرمی چشم را رفع می كند، چرك كنار چشم را از میان برمی دارد و بوی بد دهان را می زداید. اگر حجامت بر یكی از دو رگ پشت گردن انجام شود، در زدودن حالت لرزه در سر و برای رخسار، گوش ها و چشم ها، گلو و بینی فوائدی دربردارد. حجامت بر ساق پا خون را تصفیه می كند و اگر خون حیض بند شده باشد (آمنوره) آن را باز می كند. حجامت در زیر زنخ (چانه) برای دندان ها، رخسار و گلو مفید است و دماغ و آرواره ها را تصفیه می كند. حجامت ناحیه كمر، برای رفع دمل ها و جوش های ران سودمند است و برای نقرس، بواسیر، پاغر (ستبر شدن ساق پا)، بادهای مثانه و رحم و خارش پشت فایده دارد. حجامت اگر در پایین زانو انجام شود، جهت دمل های بدخیم و زخم های مزمن در ساق و پا فایده دارد. حجامت بر قوزك پا برای حالات بند آوردن خون حیض، عرق النساء (سیاتالژی) و نقرس مفید است. زكریای رازی حجامت را به عنوان روش درمان زكام و آلرژی معرفی كرده می گوید: «اما كسانی كه رنج آنان از این بیماری افزون باشد، یعنی بدین گونه كه سوراخ های بینی بسته شده و خارش داشته باشد و عطسه فراوان گردیده و آب از بینی فروریزد، باید از داروهایی كه قبلاً معرفی كردم و نیز از راه رفتن و عرق كردن در حمام و حجامت از ناحیه پشت استفاده كنند».
حكیم جرجانی نیز در كتاب ذخیره خوارزمشاهی كه اولین و مهم ترین كتاب طب سنتی به زبان فارسی است، فصل مشخصی را به حجامت اختصاص داده پیرامون قواعد و زمان مناسب آن سخن می گوید. به خاطر همین تأكید پیامبر اكرم و ائمه معصوم علیهم السلام بر انجام حجامت و استفاده فراگیر طبیبان صاحبنام سنتی از این شیوه درمانی، مردم ایران جایگاه ویژه ای برای آن قائل بودند به طوری كه دكتر پولاك طبیب ناصرالدین شاه در كتاب خود با عنوان «ایران و ایرانیان» كه در سال ۱۸۶۵ در آلمان منتشر شده است می گوید: «بین دو استخوان كتف تقریباً همه ایرانیان شیارهایی به چشم می خورد. در بدو امر خیال می كردم اینها آثار ضربه های چوب باشد تا این كه دیدم ضربه چوب را فقط بر كف پا می زنند و از این لحظه دیگر متوجه اثر حجامت شدم. جریان حجامت كردن در سراسر مشرق زمین یكسان است و همان است كه در مصر قدیم رایج بوده است. به خصوص اغلب حجامت را در مورد كودكان به كار می برند». لازم به ذكر است كه تحقیقات اخیر نشان داده است كه حجامت موجب تقویت سیستم ایمنی می شود و این مسأله بخصوص در مورد كودكان كه مستعد ابتلا به انواع امراض عفونی هستند حائز اهمیت است. زكریای رازی نیز در كتاب خود با عنوان جدری و حصبه توصیه می كند اطفال جهت پیشگیری از ابتلا به آبله حجامت شوند كه این خود نشان از اعتقاد اطبای سنتی بر نقش ایمنی زای حجامت است.دكتر پولاك در ادامه می گوید: «غیر از بین دو كتف در سایر قسمت های بدن نیز حجامت می كنند از جمله در پشت استخوان خاجی (حجامت كمر)، در مفاصل، روی طحال و...در اینجا ناگزیر از اعتراف به این مطلبم كه من در مدت ۳۰ سال اقامتم در ایران جز دو مورد هیچ عاقبت زیانباری از حجامت ندیدم و در این دو مورد هم دلاك را متهم می كردند كه ابزار كثیف به كار برده است» و اما حادثه مهم در مورد حجامت در ایران، مربوط به سال ۱۳۴۴ هجری شمسی است. در این سال و همزمان با وضع قانون نظارت بر درمان، به شكل گسترده ای با حجامت مبارزه شد و ژاندارم ها، حجام ها را در سراسر كشور دستگیر می كردند و بدین ترتیب این سنت درمانی پرسابقه بدون هیچ بررسی و تحقیق علمی، از روند رفتارهای سنتی جامعه خارج شد و تنها در مناطقی از كشور كه تحت تسلط كامل دولت نبود، اجرا می شد و بالاخره به تناسب فراگیر شدن طب شیمیایی در سراسر جهان و نفوذ فرهنگ استعماری در جوامع مختلف كه همراه با زدودن باورهای دینی و فرهنگی جوامع بود، حجامت منسوخ شد و روش های درمان دینی و سنتی از رفتارهای اجتماعی حذف شده و نسل های جدید نیز به تدریج آن را فراموش كردند. در سال ۱۳۶۴ در جمعی كه به انگیزه كشف یك روش درمانی ساده، ارزان و فراگیر تشكیل شده بود تا از طریق آن بتوان بخش عمده ای از مشكلات درمانی مردم جهان را درمان كرد سنت درمانی حجامت پیشنهاد و مورد توجه قرار گرفت و علی رغم جو فرهنگی و اجرایی نامناسب پیرامون حجامت، اطلاعات مربوط به آن ساماندهی و ابزارهای اجرای آن متناسب با شرایط روز طراحی شد و پس از طی مراحل مقدماتی پژوهشی در سال ۱۳۶۹ در قالب مؤسسه تحقیقات حجامت ایران به ثبت رسید. به تدریج پزشكان، عضو این مؤسسه شده و با مبانی و آثار درمانی حجامت آشنا شدند. سپس تعدادی از این پزشكان تحقیق پیرامون حجامت را موضوع پایان نامه خود قرار دادند. بعد از به دست آمدن نتایج علمی این پایان نامه ها، سایر پزشكان به صورت روزافزون به عضویت مؤسسه تحقیقات حجامت ایران درآمدند كه این روند همچنان ادامه دارد. به دنبال رواج انجام حجامت در مطب پزشكان و عدم وجود دیدگاه شفاف و واقع بینانه پیرامون آن در دستگاه اجرایی وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشكی، بخشنامه هایی مبنی بر ممنوعیت حجامت صادر و موجب برخوردها و ایجاد مشكلاتی شد كه منجر به تشكیل ۷ پرونده قضایی علیه مجریان حجامت و محققین آن شد و تعداد زیادی از پزشكان نیز به دادگاه فراخوانده و محاكمه ولی اكثراً تبرئه شدند. سرانجام به دنبال خلاف شرع شناخته شدن بخشنامه های وزارت بهداشت و ابطال آنها توسط دیوان عدالت اداری، انجام حجامت در كشور رسمیت كامل یافت و به عنوان آخرین خبر وزارت بهداشت نیز اعلام آمادگی كرده است تا برای پزشكان پروانه انجام حجامت صادر نماید. اما از بعد علمی طی سال های اخیر و به دنبال تجدید حیات حجامت به عنوان یك شیوه درمانی، پزشكان و متخصصان متعددی در مورد آن تحقیق و اظهارنظر كرده اند كه در اینجا تنها دو مورد به عنوان نمونه ذكر می شود:
۱- نقش حجامت در درمان عوارض جانبازان شیمیایی:
دكتر كدیور فوق تخصص در جراحی قلب و عروق می گوید: «خود من در موقع جنگ ایران و عراق در سال ۱۳۶۳ در مجروحین عزیز شیمیایی شده با گاز خردل و ادم حاد ریوی و تورم شدید نسوج اندام مختلف، عمل حجامت را توأم با انداختن زالو به اعضای مبتلا، در چند بیمار آلوده به سم خردل و كلر به كار بردم و نتیجه موفقیت آمیز بود. در جنگ ویتنام نیز در مجروحین و مبتلایان به ادم حاد ریوی حاصل از مصرف Agent orange=Dioxins عمل حجامت و فلبوتوبی نجات بخش بوده و شخصاً در چند بیمار مبتلا به ادم حاد ریوی به كار بردم».
۲- تحقیقات جدید حجامت در آلمان:
یوهان آبل (johann Abele) پزشك آلمانی در كتاب خود با عنوان «حجامت شیوه درمان آزمون شده» كه در سال ۱۹۹۷ چاپ شده در مورد حجامت می گوید: «من اعتقاد راسخ دارم كه نه تنها امروز بلكه برای همیشه، امر حجامت را در درمان بیماری ها نباید نادیده گرفت. حجامت پدیده ای است كه دخالت در خود تنظیم كردن كار و عملكرد بدن انسان دارد. امری كه هرگز با روش های دیگر نمی توان آن را جایگزین كرد... مطالعات ما نشان می دهد كه در آلمان می توان ۷۵ درصد بیماری ها را با شیوه های درمان طبیعی از جمله حجامت مداوا كرد». وی در كتاب خود از بیمارانی نام می برد كه تنها با یك بار حجامت بیماری چندین ساله شان بهبود یافته و می افزاید: «جان كلام این است كه چگونه می توان شیوه درمانی كه قادر است در كوتاه ترین زمان، بدون عوارض سوء جانبی و هزینه گران و وقتگیر باعث بهبود در یك مرحله شود را به این علت كه متعلق به دوران قرون وسطی است نادیده گرفت و از كاربرد آن صرف نظر كرد؟» وی ضمن مقایسه حجامت با سایر روش های درمانی اظهار می دارد: «پزشكی كه با اثرات و كاربرد بادكش و حجامت در درمان بیمار ی های گوناگون آشناست، در برخورد با هر نوع بیماری بدون تردید، ابتدا در اندیشه انجام حجامت است و بعد درمان های دیگر زیرا در عمل و در شرایط امروزی و با تعدد مراجعات ثابت شده كه بادكش و حجامت آسان ترین و سریع ترین روش درمان است». یوهان آبل در كتاب خود به بررسی و تحقیق در مورد اثرات حجامت در مواضع مختلف بدن پرداخته است كه در این قسمت به طور خلاصه به بیان برخی از نتایج تحقیقات وی می پردازیم:
الف - حجامت در ناحیه سه گوشه شانه: از این ناحیه تمامی آسیب و التهابات ناحیه سر را می توان معالجه نمود. همچنین حجامت در این نقطه موجب درمان التهاب حلق و عفونت لوزه می شود. حجامت در این ناحیه برای درمان Epicondilitis و درد و تورم مفاصل كلاویكولار مؤثر است و موجب تسریع گردش خون در غده تیروئید می شود... كسانی كه دچار افسردگی بوده و خلق و خوی مساعدی ندارند را باید در این ناحیه تحت ماساژ و بادكش قرار داد. فردی كه به مدت چهار هفته دچار Tonsilitis و اكستراسیستول بود و با توجه به مصرف قابل ملاحظه ای از آنتی بیوتیك ها مداوا نگردیده بود، یك روز بعد از حجامت در این ناحیه، به آرامش و بهبودی قلب خود دست یافت و یك هفته پس از آن، عفونت وی برطرف شد.
ب - ناحیه صفرا و كبد:
حجامت در این ناحیه عبور صفرا در مسیر خود را تسهیل می كند و در مورد سندروم post cholecystectomy سریعاً موجب بهبودی می شود كه كمتر روش درمانی با حجامت از این نظر قابل مقایسه است. حجامت در این ناحیه همچنین اثرات درمانی بر آب مروارید و سینوزیت مزمن دارد.
ج - ناحیه ریه:
حجامت در این ناحیه موجب تسهیل گردش خون ریوی و آسان شدن عملكرد قلب شده و در مواردی مثل برونشیت، آسم و نیز عفونت ریه مؤثر است. كسانی كه دچار عفونت های ریه هستند با حجامت مداوا می شوند. تجربیات Bochmann-Hufeland حاكی از مؤثر بودن حجامت در مبتلایان به پنومونی با تب بالا است.
د - ناحیه كلیه و مثانه:
بعد از حجامت ناحیه صفرا مهم ترین نقطه برای پاكیزه كردن بدن از مایعات مضر، این ناحیه است. حجامت در این ناحیه انسداد در لوله های گلومرولار و استاز عروقی را برطرف می سازد و در نتیجه بیماری های كلیه و بسیاری از بیماری های مرتبط با عملكرد كلیه ها درمان می شوند. برخی دیگر از اثرات درمانی حجامت در این ناحیه عبارت است از: اكلامپسی، آسم و داغ شدن بدن هنگام یائسگی.
ه - ناحیه لگن خاصره كوچك و تخمدان ها:
برخی از اثرات حجامت در این ناحیه عبارتست از: تنظیم سیستم مثانه و كیسه صفرا، تقویت جریان خون در لگن كوچك و تقویت غدد جنسی، بهبود آرتروز كمر، باسن و زانو، درمان ناراحتی های دوران یائسگی، فشار خون بالا، دیسمنوره و آمنوره، بیماری های پروستات، هموروئید و...
و - ناحیه كنترل فشار خون بالا:
حجامت در این نقطه برای رفع درد كمر و فشار خون بالا مطلوب است. معمولاً فشار خون بین ۳۰-۱۰ میلیمتر جیوه كاهش می یابد و برای ماه ها بدون تغییر می ماند لذا از میزان داروی مصرفی بیمار می توان كاست. همچنین با انجام حجامت در این ناحیه معمولاً سرگیجه، وزوز گوش و مشاهده اجسام فنری در جلو چشم رفع می شوند. دكتر یوهان آبل در كتاب خود همچنین به بیان و توضیح موارد متعددی از بیماران كه با حجامت درمان شده اند پرداخته كه توضیح همه آنها در اینجا میسر نیست و علاقه مندان می توانند به ترجمه این كتاب مراجعه كنند.
برگرفته از سایت انجمن درمانگران ایران

دكتر رضا منتظر ـ عضو هیأت علمی مؤسسه تحقیقات حجامت ایران

منبع : روزنامه ایران