بازار جدید بازیافت زباله‌های الکترونیکی در ایران

هریک از ما در خانه خود از یکی از وسایل دیجیتالی نظیر کامپیوتر، پرینتر، تلویزیون، دوربین عکاسی و.... استفاده می‌کنیم.
وسایل دیجیتالی که هر از چند‌گاهی به دلیل پیشرفت تکنولوژی ما را وسوسه می‌کنند که آنها را عوض کرده و نسخه‌های جدیدتری از آنها را خریداری کنیم. اما آنچه در این میان توجه اکثر کاربران را به خود جلب می‌کند، این موضوع است که باید با آن وسایل قبلی چه کنیم.
در نگاه اول شاید این فکر را در ذهن بپرورانیم که ای کاش در کنار هریک از سطل‌های زباله در سطح شهر سطل‌های ویژه‌ای نیز برای بازیافت وسایل الکترونیکی وجود داشت تا این زباله‌ها در آنجا جمع‌آوری می‌شد. اما اگر کمی‌از خیال‌پردازی شیرین خود بیرون بیاییم با این حقیقت رو‌به‌رو می‌شویم که هنوز کشور ما در زمینه جمع‌آوری زباله‌های معمولی سطح شهر با مشکل مواجه است و این زباله‌ها با نظم و قوانین خاصی جمع‌آوری نمی‌شوند، چه برسد به اینکه در کنار زباله‌های خانگی زباله‌های الکترونیکی نیز جمع‌آوری شوند.
در حالی که بحث جمع‌آوری زباله‌های الکترونیکی در کشور ما یک بحث ناآشنا و جدید محسوب می‌شود. در اکثر کشورهای پیشرفته دنیا جمع‌آوری زباله‌های الکترونیکی به صورت قانونمند و به طور جدی جمع‌آوری می‌شود.
● ایران و زباله‌های الکترونیکی
عمر کوتاه تجهیزات کامپیوتری از یک طرف و تنوع طلبی مردم به استفاده از تجهیزات الکترونیکی جدید سبب شده است که رفته رفته بحث زباله‌های الکترونیکی به مشکل بزرگ دنیا تبدیل شود؛ مشکلی که کشورهای پیشرفته و بزرگ برای آن راه‌‌حلی یافته‌اند و با تصویب قانون خاص مربوط به آن و موظف شناساندن تولیدکنندگان به بازیافت محصولات تولید شده خود این مشکل را تا حدودی حل کرده اند.
قانون زباله‌های تجهیزات الکترونیکی و الکتریکی(WEEE) بازیافت زباله‌های الکترونیکی به میزان ‌چهار کیلوگرم‌ به ازای هر نفر را الزامی‌ می‌کند. به‌موجب این قانون تولیدکنندگان موظفند بودجه طرح‌های بازیافت را تامین کنند و خرده‌فروشان خدمات بازپس‌گیری را ‌در اختیار مشتریان قرار دهند‌. زباله‌های الکترونیکی که دستگاه‌های پی‌سی، کنسو‌ل‌بازی، مایکروویو و ماشین لباسشویی و..‌. را در برمی‌گیرند، امروزه به عنوان سریع‌ترین منبع تولید زباله در اتحادیه اروپا شناخته شده‌اند‌.
بحث بازیافت زباله‌های الکترونیکی در دنیا به صورت جدی شروع شده است، اما در کشور ما این موضوع هنوز به طور جدی مطرح نشده و طرح‌های داده شده نیز تنها در حد یک پیشنهاد مسکوت مانده است.
یکی از کارشناسان بازار رایانه‌ در مورد نحوه بازیافت وسائل الکترونیکی در کشور می‌گوید: «در تهران بعضی از افراد در امر خرید قطعات قدیمی‌و رایانه‌های مستهلک فعالیت می‌کنند و از طریق بازیافت این قطعات درآمدهای کلانی به دست می‌آورند. فعالیت این افراد در محله شوش تهران متمرکز است. فعالان این بازار با جدا کردن مس و طلای موجود در بعضی از قطعات رایانه و با فروش این مواد سود فراوانی به دست می‌آورند. در ضمن بسیاری از قطعات موجود در این رایانه‌های مستهلک سر از بازار لوازم الکترونیکی دست دوم درمی‌آورند.» همچنین وی در ادامه می‌گوید: «تعداد کثیری از این قطعات غیرقابل استفاده و بازیافت بوده و به صورت سنتی دفن می‌شوند که این امر به محیط زیست آسیب فراوانی می‌رساند و حتی در برخی موارد به آلوده کردن آب‌های زیرزمینی منجر می‌شود که عواقب ناگواری در پی خواهد داشت.»
علی کامرانی از فعالان بازار خرید و فروش قطعات کامپیوتری نیز در این مورد می‌گوید: «با توجه به واردات رایانه‌های جدید و قطعات با کیفیت و کارآیی بالای این کالاها، قطعات قدیمی‌ از دور خارج می‌شوند و این امر بازار
پر سودی را برای بازیافت‌کنندگان رایانه و قطعات فرسوده به وجود آورده است.» وی در ادامه تصریح می‌کند: «خریداران قطعات قدیمی، مقاومت‌های درون قطعات را برای استفاده در تعمیر رایانه‌های معیوب به کار می‌گیرند از مس موجود در سیم‌ها و قطعات کامپیوتر و مقدار اندک طلای موجود در بعضی از این قطعات، هر یک از فعالان این بازار سالانه ۱۵ تا ۲۰میلیون تومان سود به دست می‌آورند.»
وی در ادامه می‌افزاید: «افزایش قیمت‌ها در بازار مس و طلا طی سال‌های گذشته سودآوری بازیافت قطعات رایانه را برای فعالان این بازار دو چندان کرده است.» در مقابل این اظهارنظرها یکی از فعالان بازار خرید و فروش قطعات دست دوم رایانه این بازار را فاقد سود می‌داند و می‌افزاید: «در حال حاضر بازار خرید و فروش قطعات رایانه ساکن است. به طور کلی قیمت خرید قطعات دست دوم و قدیمی ‌رایانه حدود یک چهارم قیمت قطعات جدید است، به همین دلیل فعالیت در این بازار به طور عادی سود خوبی در بر دارد.» وی تصریح می‌کند که رکود فعلی بازار خرید و فروش قطعات دست دوم رایانه سود حاصل از این کار را به حدود چهار تا پنج‌میلیون تومان در سال برای یک واحد فعال کاهش داده است.
● اقدامات صورت گرفته
باقربحری، رییس کمیسیون سخت‌افزار نظام صنفی رایانه‌ای در خصوص اقدامات کشور در حوزه زباله‌های الکترونیکی می‌گوید: «در ایران بیش از چهارمیلیون رایانه از دور خارج شده وجود دارد و این در حالی است که نه سازمان بازیافت و نه محیط‌زیست هنوز هیچ برنامه‌ای برای جمع‌آوری و‌بازیافت زباله‌های الکترونیکی ندارند و با توجه به این که هر رایانه رومیزی دارای ۳۲‌درصد پلاستیک، نزدیک به هفت‌درصد سرب، ۴۱‌‌درصد‌ آلومینیوم، ۶۱۰۰/۰‌‌درصد طلا، ۲/۰‌درصد آهن، ۹۸۱/۰‌‌درصد نقره و مقادیری فلزات سنگین و خطرناک مانند کادمیوم، جیوه و آرسنیک است، می‌‌توان محاسبه کرد بازیافت چهار‌ میلیون رایانه، به جداسازی چه حجم عظیمی از عناصر ارزشمند و عناصر خطرناک خواهد انجامید که می‌‌تواند علاوه بر صرفه اقتصادی، جلوی خطرات زیست‌محیطی را نیز بگیرد. بنابراین ‌دفن یا سوزاندن این زباله‌ها سبب ورود عناصر سنگین به آب‌های زیرزمینی و گازهای سمی به محیط زیست می‌‌شود.» بحری در ادامه می‌افزاید: «‌ ‌در سطح دنیا به لزوم تفکیک زباله‌های الکترونیکی از دیگر زباله‌ها اهمیت جدی داده می‌‌‌شود، ولی متاسفانه وجود مشکلات متعدد در تفکیک و بازیافت زباله‌های خطرناک در ایران مانع طرح مسائلی همچون زباله‌های الکترونیکی می‌‌شود.»
رییس کمیسیون سخت‌افزار نظام صنفی رایانه‌ای معتقد است:‌ «باید برنامه‌هایی برای استفاده مجدد از قطعات از دور خارج شده تدوین کرد، به عنوان مثال می‌توان از قطعات و مدارهای الکترونیکی در کارگاه‌های آموزشی و مدارس برای افزایش توان مهارت و یادگیری بهره برد.‌ به این طریق شاید بتوان جلوی هدر رفتن بخش زیادی از سرمایه ملی را گرفت.‌ چون قطعات الکترونیکی دارای عمر طولانی و پرهزینه است و می‌‌توان از آنها حتی در ساخت اسباب بازی نیز ‌استفاده کرد. »
بحری در ادامه تصریح می‌‌کند:‌ عمر مفید رایانه‌ها در دنیا سه سال است، ولی ما به ناچار از آنها بیشتر استفاده می‌‌کنیم.‌ یکی از مسائلی که باعث از دور خارج شدن رایانه‌ها می‌‌شود، ورود مداوم نرم افزارها و برنامه‌های به روزی است که رایانه‌های مدل پایین قادر به اجرای آنها نیستند.‌ به عبارت دیگر به ظاهر عمر رایانه به پایان رسیده است، در حالی که از بسیاری قطعات و اجزای آن می‌‌توان استفاده‌های مفید دیگری کرد. اما متاسفانه ما برای استفاده مجدد از رایانه‌های از دور خارج شده هیچ برنامه‌ای نداریم، حتی بسیاری از اداره‌ها و سازمان‌ها به این وسایل به چشم زباله هم نگاه نمی‌‌کنند و بخش عظیمی از اداره و سازمان را به انبار کردن این نوع رایانه‌ها اختصاص داده‌اند.‌ به اعتقاد بحری رایانه به صورت اجزای تفکیک شده وارد ایران می‌‌شود و ‌طبق برآوردها طی چند سال اخیر هر ساله یک‌میلیون و ۲۰۰‌‌هزار تا یک‌میلیون و ۵۰۰‌‌هزار رایانه در ایران مونتاژ شده است و با توجه به این که از سال ۱۳۷۰ ‌رایانه وارد ایران شده و اولین محموله تقریبا شامل ۱۰‌‌هزار رایانه بوده است، می‌‌توان محاسبه کرد که تاکنون به طور تقریبی چند رایانه وارد ایران شده است و از این تعداد چه میزان از دور خارج شده‌اند.
رییس کمیسیون سخت‌افزار نظام صنفی رایانه‌ای می‌‌گوید:‌ «با توجه به اهمیت بازیافت زباله‌های الکترونیکی، بعضی شرکت‌های بزرگ خود موظف به بازیافت کالاهای تولیدی‌شان شده‌اند.‌ مثل HP در ژاپن، هنگام فروش کالا مبلغی را نیز به عنوان بازیافت می‌‌گیرد تا بعد از اسقاطی شدن کالای الکترونیکی، آن را بار دیگر وارد چرخه بهره‌وری کند. متاسفانه از آنجا که اکثر نمایندگان این شرکت‌ها در ایران، نمایندگان غیرمستقیم و با واسطه هستند، بنابراین ارائه این خدمات شامل کشور ما نمی‌‌شود.
رضا عبدا...‌زاده، کارشناس سازمان بازیافت در مورد طرح‌های این سازمان برای جمع‌آوری زباله‌های الکترونیکی در کنار زباله‌های خانگی می‌گوید: «همان‌طور که می‌دانید از زباله‌های الکترونیکی به عنوان زباله‌های خطرناک یاد می‌شود؛ بنابراین به این راحتی هم نیست که در کنار زباله‌های خانگی ما دست به جمع‌آوری زباله‌های الکترونیکی بزنیم. در حال حاضر برنامه مدونی برای زباله‌های الکترونیکی وجود ندارد، ولی در کمیته بازیافت پسماند در حال برنامه ریزی هستیم.» وی در ادامه تصریح می‌کند که در حال حاضر اقدام به مطالعات و نظرسنجی‌هایی در این زمینه کرده‌ایم و با برنامه‌ریزی‌های انجام شده امیدواریم که بتوانیم از سال آیند طرح جمع‌آوری زباله‌های الکترونیکی را نیز در کنار زباله‌های معمولی انجام دهیم. همچنین مجموعه فعالیت‌هایی که ما انجام می‌دهیم هم می‌تواند ارزش زیست‌محیطی و هم ارزش اقتصادی بالایی داشته باشد.
● نزدیکی به مرز بحران
با گشت و گذاری در شهر، شاهد وجود صدها مرکز خرید و فروش ابزارآلات کامپیوتر، الکترونیکی و.... هستیم که هریک از این مغازه‌داران روزانه بیش از هزاران قطعه و محصول خود را به مراجعه‌کنندگان خود به فروش می‌رسانند و سود هنگفتی را نصیب خود می‌کنند. اما هیچگاه نه فروشنده و نه خریدار به این موضوع مهم فکر نمی‌کنند که درصورت پایان عمر مفید این ابزارهای الکترونیک با آن باید چه کنند.
با وجود سال‌ها همه‌گیر شدن کامپیوتر و لوازم جانبی آن در کشور هیچ نهادی‌درصدد پاسخگویی در مورد معضل زباله‌های الکترونیکی نبوده و تنها از سوی مسوولان محیط‌زیست و بازیافت کشور گفته شده است که طرحی برای نحوه برخورد با زباله‌های الکترونیکی در حال تدوین است طرحی که هنوز به پایان نرسیده و مشخص هم نیست که چه زمانی به پایان خواهد رسید و طی این مدت کاربران باید با ابزارآلات قدیمی ‌خود چه کنند. با ادامه این روند باید شاهد آن باشیم که این زباله‌ها نیز با دیگر پسماندها دفن شوند و از آنجا که در ساختار این زباله‌ها فلزات سنگین و مواد شیمیایی بسیار سمی‌ وجود دارند، رفته رفته این مواد به آب‌های زیر‌زمینی نفوذ کند و آن فاجعه‌ای که بیش از این توسط سازمان محیط‌زیست جهانی هشدارداده شده بود گریبان مردم را بگیرد.

سونیتا سراب‌پور

منبع : پایگاه اطلاع رسانی ITanalyze