زمینه‌ها و علل شکل‌گیری مشروطیت

تاریخ، سرگذشت و هویت بشر است و هیچ‌کس نمی‌تواند خودش را از هویتش جدا کند. این تاریخ از هویت ملت انفکاک ناپذیر است. هر رخداد و واقعه‌ای در تاریخ مقدمه و پایه وضعیتی جدید است. تاریخ ظرفی است که با زمان و گذر آن دگرگون می‌شود و پایان آن پایان زمان خواهد بود. وقایع و رخدادهای تاریخی و آنچه که در طی زمان بر بشر می‌گذرد در تاریخ خواهد ماند اگر در جایی ثبت نشوند چراکه ثبت وقایع در تاریخ به خودی خود صرفا مربوط به گذشته است ولی آثاری که بر حال و آینده دلالت می‌کند با زمان آن رخداد متفاوت خواهد بود. چنانکه گفته شد هیچ گذشته و تاریخی زوال نخواهد یافت مگر اینکه زمان حالی در پی آن نیامده باشد و اگر گذشته تکرار شود حال و آینده معنا پیدا نمی‌کند. به همین دلیل گذشته را ریشه حال می‌دانند و هویت‌یابی و ریشه‌یابی ملت‌ها را در گذشته جست‌وجو می‌کنند. هویت هر ملتی بسان درخت است هرچقدر تنه درخت (البته به دور از هرگونه تعصب) دارای ریشه باشد ماندگاری آن هم بیشتر خواهد بود، کمترین حسن این هویت‌یابی عبرت‌آموزی از آن است.
اما یکی از رخدادهای اساسی تاریخ معاصر ما که به‌زعم خیلی‌ها نقطه‌ای مهم و حساس به شمار می‌آید نهضت مشروطیت است اما مشروطه که «علت» خیلی از وقایع تاریخی بعد از خود است دارای مبانی و زمینه‌های گسترده‌ای است و اگرچه در برهه‌ای علت محسوب می‌شود اما در پیش از آن زمینه‌ها و علت‌ها این حرکت تاریخی را به وجود آوردند که حتی آن را تبدیل به معلول کردند. در تبیین و رابطه علمی این نقطه عطف تاریخی همین نکته کافی است که کماکان اختلاف و مناقشه بر سر علت‌یابی دارد، به نحوی که بعضی‌ها زمینه‌ها و علل داخلی را برجستگی بیشتری می‌دهند و برخی زمینه‌های خارجی را پررنگ‌تر می‌کنند. به بیان سیاسی نوک پیکان و قلم برخی استبدادستیزانه است و برخی دیگر استعمار را هدف قرار می‌دهند.
جمعی این نهضت را قیام مردم ایران علیه حکام خودکامه و مستبد می‌دانند در مقابل برخی دیگر همین حکام خودکامه را عامل خارجی‌ها و استعمار می‌دانند و به صورت ریشه‌ای‌تر به قضیه نگاه می‌کنند.
به هر ترتیب این نهضت مانند سایر حرکت‌های ملی مردم ایران یکی از محصولات ارزشمند تاریخ و هویت ملی ایرانیان است. ضمن اینکه از محاسن آن می‌توان بهره برد. عبرت‌ها و تلخی‌های آن هم برای مردم ما «حداقل در طول یک قرن» بسیار درس‌آموز بود. در هر صورت با اعتراف به اینکه در حرکت‌های سیاسی و اجتماعی نباید یک‌علتی برخورد کرد، با مروری کوتاه به چند عامل شکل‌گیری و پیدایش این پدیده تاریخی می‌توان عناصر اولیه و موثر این واقعه تاریخی را ردیابی کرد.
● عوامل موثر تاریخی و اهداف اولیه
۱) در سال ۱۳۱۵ برای بهبود وضعیت اقتصادی کشور سه نفر به استخدام درآمدند.
یکی از این سه نفر مسیونوز بلژیکی بود که ابتدا در سمت مدیرکل گمرک ایران شروع به کار کرد و به حالت مغرورانه‌ای به فرهنگ و مردم ایران به دیده حقارت نگریست. او بعد از مدتی که وزیر گمرکات ایران شد برخوردهای تبعیض‌آمیزی میان تجار مسلمان و مسیحی قائل می‌شد. با گذشت چند سال از فعالیت آنها سیطره بر امور اداری و مالی کشور پیدا کردند و این در حالی بود که بازتاب و انعکاس اعطای این امتیاز به خارجی‌ها در میان مردم چندان خوشایند نبود به نحوی که دنبال مستمسکی بودند که وارد میدان شوند و حتی زمانی که نوز بلژیکی در ایام محرم در یک مجلس رقص با لباس روحانیت ظاهر شد و از این مجلس عکس یادگاری می‌گیرد و در سطح شهر پخش می‌کند، صبر مردم لبریز شده و با اطلاع و همراهی علمای دینی وارد میدان می‌شوند.
علمای دینی هم که این حرکت را توهین به دین اسلام و مردم مسلمان می‌دانستند، برای مقابله با این حرکت توهین‌آمیز با مردم همراه شدند.
۲) دو یکی دیگر از عوامل موثر این واقعه تاریخی تخریب قبرستان قدیمی بازار امیر تهران بود. در وسط بازار امیر «تهران قدیم» قبرستان کهنه‌ای وجود داشت که به دلیل بلااستفاده بودن آن و گذشت سالیان طولانی از عدم دفن اموات تازه در آن مجوز فروش آن داده شده بود که بانک استقراضی روسیه هم با استفاده از فرصت اقدام به خرید آن کرد. در هنگام خاکبرداری این بانک جسد تازه‌ای در محل گودبرداری یافت می‌شود و روس‌ها بدون توجه به واکنش مردم جسد را در درون چاهی می‌اندازند. زمانی که خبر حادثه به مردم می‌رسد مردم با تظاهرات به سمت بانک حرکت کرده و بانک را با خاک یکسان می‌کنند.
۳)‌ در ماه مبارک رمضان سال ۱۳۲۳ نیز اتفاقات متعددی در تهران رخ می‌دهد. چوب خوردن مجتهد کرمانی، اهانت مردم قزوین به علما، دستگیری شعاع‌السلطنه در فارس، اقدامات عسگر گاریچی در راه تهران- قم، گرانی قند در تهران (بعد از جنگ ژاپن)، سختگیری‌های بی‌دلیل علاءالدوله حاکم تهران و تنبیه تاجر خوشنام تهران (حاج سیدهاشم) از عوامل موثری بود که اوضاع را بحرانی می‌کرد طوری که اعتراضات و تجمعات متعددی را به‌وجود آورد به‌عنوان مثال تنبیه ۱۷ نفر تاجر (حاج سیدهاشم) اعتراض مردم را تا آنجا پیش می‌برد که بازار تعطیل می‌گردد و در نهایت مردم نیز در مسجد شاه تجمع و تحصن می‌نمایند. علما هم برای اعتراض به حکومت، با مردم و هدایت این حرکت روانه حضرت عبدالعظیم می‌شوند. شاید با این حرکت نطفه شکل‌گیری حرکت اعتدال‌گرایانه مشروطیت منعقد می‌گردد. تاثیر این تحصن در حدی است که شهر به حالت تعطیل درمی‌آید. به جهت حساسیت نقش علما در این حرکت اجتماعی (ثبت اسناد- رجوع مردم به ایشان) با این وضعیت شهر به حالت بحرانی دچار می‌گردد و به محض اطلاع شاه از این مسئله مذاکراتی بین نمایندگان دولت (شاه) و علما برگزار گردید و در طی آن خواسته‌های معترضین در چند بند به مظفرالدین‌شاه اعلام شد که اهم خواسته‌های ایشان در این موارد خلاصه می‌شد:
۱)‌ تاسیس عدالتخانه در تمام شهرهای ایران
۲) اجرای قوانین اسلام درباره مردم به صورت یکسان
۳) عزل مسیونوز
۴) عزل علاءالدوله از حکومت تهران
شاه هم به محض اطلاع از خواسته‌های مردم موافقت خود را از طریق عین‌الدوله به مردم ابلاغ کرد که مردم نیز به عنوان گام اساسی و پیروزی موجی از شعف و شادمانی از خود ابراز کردند.
اما با گذشت زمان و دخالت اجانب اجرای قسمت اعظم این خواسته‌های عدالت‌گرایانه نادیده گرفته شد که این بی‌توجهی موجب شد که روحانیت به جهت عدم اجرای مفاد قبلی جنبش عدالتخواهانه با خروج از تهران دست به اعتراض بزند.
خروج علما از تهران باعث ترس در میان مردم شد. مردم بدون پشتوانه نیز با تبلیغات خاصی هم که در بین آنها بود از سر بی‌پناهی به سفارت انگلستان رفته و در آنجا بست نشستند. فشار علمای نجف هم آغاز شد. این باعث استعفای عین‌الدوله صدراعظم شد که در نتیجه خواسته‌های جدید به شاه اعلام شد که عبارت بود از:
۱) بازگشت علما
۲) عزل عین‌الدوله
۳) افتتاح دارالشورا
۴) قصاص قاتلین
۵) عودت مطرودین شاه در همان روز. شاه نیز در ۱۴ جمادی‌الثانی فرمانی را در موافقت با این موارد به امضا رساند.

امیرعباس میرزاخانی

منبع : روزنامه کارگزاران