تخریب و نوسازی به جای مقاوم سازی

داستان تلخ و غم انگیز زلزله بارها در كشورمان تكرار شده است. پدیده ای كه هر بار رخ می دهد طومار زندگی هزاران انسان بی گناه را درهم می پیچد. گویی این بلای طبیعی در كشور ایران سرانجامی كاملا متفاوت با سایر كشورهای لرزه خیز جهان پیدا می كند.
در حالی كه هزینه های هنگفتی از سوی نهادها و ارگان های دولتی صرف امری همانند مقاوم سازی ساختمان های دولتی می شود، در نهایت نتیجه ای عایدمان نمی شود و همواره خسارات فراوان جانی و مالی را كه در پی خود هزاران بحران اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و حتی سیاسی را یدك می كشد متحمل می شویم. سرمایه گذاری در بخش آموزش و بهترین آمادگی ها نیز بازده چندانی ندارند چرا كه به عقیده بسیاری از كارشناسان در زمینه آموزش های مربوط به زلزله نیز راه را به خطا رفته ایم به نحوی كه آموزش های داده شده با واقعیت فاصله ای بس دراز دارد.
به راستی آیا مقاوم سازی ساختمان های دولتی به جز بیمارستان ها كه در هر شرایطی به آنها نیاز داریم با چنین روشی آن هم در شرایطی كه كارشناسان زلزله معتقدند این حركت با چنین روندی نقش چندانی در كاهش تلفات نخواهد داشت حركت حساب شده ای محسوب می شود
بدون تردید پاسخ دادن به چنین سئوالی نیازمند شناخت مردم و دولتمردان از پدیده ای چون زلزله است.
●نگرش مخرب
می كشد، تخریب می كند، از بین می برد و پس از آن چه باید كنیم نگرشی است كه متاسفانه در نگاه اكثریت جامعه بر زلزله رسوخ كرده و چنین نگرش ویران كننده ای در جای جای زندگی ما و حتی گاهی در طرح ها و برنامه های ارائه شده از سوی دولت و نهادهای دولتی كاملا مشهود است. تا جایی كه اكثر نگاه ها را فقط به بحث بعد از زلزله و جبران خسارت های ناشی از آن معطوف كرده است. در این میان ابزارهایی چون بیمه زلزله نیز بدون كوچك ترین مطالعه علمی در كشور اعمال می شوند. متاسفانه حتی در بیمه زلزله نیز دیدگاه فقط جبران خسارت است بدون توجه بدانید كه بیمه زلزله تا چه حد می تواند در جهت اصلاح شرایط ساخت و ساز و تشویق دست اندركاران امر ساخت و ساز در بهسازی لرزه ای مفید واقع شود.
●كمك های بلاعوض با نوشدارو
همواره شاهدیم كه دولت پس از وقوع زلزله اقدام به اعطای وام های بلاعوض به زلزله زدگان برای بازسازی واحدهای مسكونی می كند شكی نیست كه انجام چنین كاری اقدام مثبتی تلقی می شود. اما كارشناسان بر این باورند كه اگر همین وام های بلاعوض قبل از زلزله به مردم جهت نوسازی واگذار شود شاهد تلفات جانی سنگین نیز نخواهیم بود.
مهندس علیرضا سعیدی رئیس جمعیت كاهش خطرات زلزله ایران معتقد است با كمك های بلاعوض اینچنینی، مردم به ویژه در روستاها به سمت مقاوم سازی حركت نخواهند كرد. چرا كه آنها به دلیل بلاعوض نبودن وام قبل از زلزله تمایلی برای نوسازی منازل مسكونی خود نشان نمی دهند.
وی می افزاید: در این میان باید با حركت به سمت خصوصی سازی به نحوی برنامه ریزی كرد كه مردم خود به سمت مقاوم سازی حركت كنند علاوه بر آن در صورتی كه پیمانكاران بخش خصوصی تسهیلات لازم را برای انجام مقاوم سازی و بر عهده گرفتن مسئولیت نوسازی در اختیار داشته باشند، شاهد روند بهتری در نوسازی بافت های فرسوده و روستاهای كشورمان خواهیم بود.
●تعیین ضرب الاجل برای مقاوم سازی
محمدهادی جلیلی كارشناس ارشد سازه از دانشگاه تهران كه درباره مقاوم سازی و نحوه صحیح انجام آن به تحقیق پرداخته است، نیز در رابطه با كمك های بلاعوض دولت پس از زلزله می گوید: در صورتی كه دولت قبل از وقوع زلزله یك مدت زمان معین را برای دریافت وام بلاعوض مقاوم سازی مشخص كند و اعلام نماید كه پس از این مدت به افرادی كه نسبت به مقاوم سازی واحدهای مسكونی خود اقدام نكرده اند، چه قبل و چه بعد از زلزله هیچ گونه وام بلاعوضی تعلق نخواهد گرفت، شاهد جنب وجوش بیشتری میان مردم برای حركت به سمت مقاوم سازی و نوسازی خواهیم بود چرا كه با این كار مسئولیت نوسازی واحدهای مسكونی را با دادن تسهیلات بلاعوض به خود آنها واگذار كرده ایم.
●زمانی برای تجدید قوا
طبق آمارهای جهانی پس از وقوع زلزله و سپری شدن تب ویرانی مردم دوره ای به نام دوره فراموشی زلزله را تجربه می كنند.
مهندس مهدی وجودی كارشناس ارشد زلزله و از اعضای هیات مدیره جمعیت كاهش خطرات زلزله ایران می گوید: این زمان بهترین فرصت برای مدیران جهت آشناسازی مردم با واقعیت های زلزله است. چرا كه در این دوره مردم كمتر با مسئله زلزله برخوردهای احساسی خواهند داشت.
سعیدی اشاره می كند كه متاسفانه برخی از مردم كشور ما با اطلاعات ناقصی كه دریافت كرده اند احساس می كنند همه چیز را در مورد زلزله می دانند و همان آموزش های ابتدایی كه دیده اند در هنگام وقوع زلزله جان آنها را حفظ خواهد كرد.
مهندس مهدی سلامتی دیگر عضو جمعیت كاهش خطرات زلزله ایران نیز تاكید می كند كه افزایش میزان آگاهی مردم از زلزله امری حیاتی است حتی اگر موجب ایجاد كمی اضطراب منطقی در جامعه نیز باشد در این میان خانواده های ما نیازمند سناریویی هستند كه در آن هر خانواده برنامه مشخصی را برای قبل و بعد از زلزله داشته باشد.
●آموزش هایی كه با واقعیت كیلومترها فاصله دارند
شك نداریم آموزش صحیح و اصولی كه از طریق انجام مانورهای آموزشی زلزله و انتشار انواع كتاب ها، مجلات و لوح های فشرده به اقشار مختلف جامعه داده شود، نقش موثری در كاهش میزان تلفات ناشی از زلزله خواهد داشت، اما متاسفانه همانطور كه در ابتدای گزارش نیز اشاره كردیم آنچه كه امروز با صرف هزینه های كلان در زمینه زلزله آموزش داده می شود با واقعیت كیلومترها فاصله دارد.
سعیدی می گوید: آنچه كه امروز در مانورهای آمادگی در برابر زلزله در نقاط مختلف كشور و حتی در مدارس آموزش داده می شود، بیشتر جنبه نمایشی دارد تا جنبه واقعیت گرایی.
وی ترغیب دانش آموزان در مدارس برای رفتن زیر میزهای درس به هنگام وقوع زلزله در شرایطی كه اكثر میزهای كنونی در كلاس ها از پروفیل های سبك و ضعیف تهیه شده اند یك اشتباه واقعی توصیف می كند و می گوید: در شرایطی كه بخشی از ساختمان های مدارس ما را در كشور ساختمان های فرسوده تشكیل می دهند، آموزش جمع كردن مجروحان در وسط حیاط كه كاملا در محاصره ارتفاع حیاط قرار دارد امری منطقی به نظر نمی رسد در یك كلام چنین می توان گفت كه در مورد ابتدایی ترین رفتارهای خود در مقابل زلزله دچار ضعف اساسی هستیم.
●آیا تمام مشكل مقاوم سازی است
به راستی آیا با به سرانجام رسیدن پروژه های مقاوم سازی به نحوی كه هم اكنون طرح ریزی شده است در هنگام زلزله شاهد آنچه كه در بم اتفاق افتاد نخواهیم بود. و لااقل میزان تلفات جانی ما كاهش قابل ملاحظه ای را خواهد داشت
حقیقت اینجا است كه با شرایط كنونی مقاوم سازی تنها ۵ درصد مشكلات را به خود اختصاص داده است به این معنی كه مقاوم سازی تمام مشكل موجود ما در مقابل پدیده ویرانگری چون زلزله نیست بلكه نبود هدف گذاری صحیح پروژه های مقاوم سازی كشور است كه سبب می شود میزان تلفات فراوان جانی ما را رنج می دهد.
جلیلی در این باره با اشاره به فعالیت های دولت در زمینه مقاوم سازی ساختمان های دولتی می گوید: اكثر پروژه های مقاوم سازی دولتی هدف گذاری صحیحی نشده اند. تا جایی كه به جز بیمارستان ها، سایر پروژه های مقاوم سازی از دست رفتن هزینه محسوب می شود. ما باید ابتدا بكوشیم كه میزان تلفات خود را كاهش دهیم در حالی كه با روند فعلی میزان تلفات پس از زلزله كاهش چندانی نخواهد داشت.
سلامتی نیز اضافه می كند كه دولت می بایست ساختمان های ضروری در هر وزارتخانه را برای مقاوم سازی به وزارتخانه و نهاد مربوطه معرفی می كرد. در شرایط كنونی كه انتخاب ساختمان ها به وزارتخانه ها و نهادها سپرده شده، هر یك از وزارتخانه ها به دنبال حفظ ساختمان هایی كه به نظرشان حفظ آن ضروری است هستند در حالی كه برخی از ساختمان های انتخاب شده بودن یا نبودنشان پس از زلزله تاثیری ندارد و هزینه مقاوم سازی صرف شده برای آنها را می توان به ساختمان های ضروری تر اختصاص داد.
●مستندسازی ضعیف
بدون شك شناخت بنا یكی از عوامل مهمی است كه هزینه های مربوط به مقاوم سازی را در اختیار دارد.
سلامتی می گوید: متاسفانه در كشور ایران، حتی ساختمان های دولتی كه نهادها، مسئول ساخت آن می شوند، دارای مدارك كامل و مستقلی از زمان ساخت خود نیستند كه معرف آنها باشند و این خود هزینه های مربوط به مقاوم سازی را افزایش داده است چرا كه شناسایی ساختمان موردنظر هزینه های فراوانی را به خود اختصاص خواهد داد.
●باز هم نظارت ضعیف
آیا تا به حال به این نكته فكر كرده اید كه نیاز ساختمان های كنونی ما كه پس از تصویب آیین نامه های مربوط به زلزله ساخته شده اند، امری غیرمنطقی است... به راستی چرا ساختمان هایی كه می بایست بر طبق ضوابط و مقررات آیین نامه ای ساخته می شدند به نحوی اجرا می شوند كه نیاز مبرم به مقاوم سازی پیدا می كنند تا جایی كه وضعیت كنونی ساختمان های موجود نگرانی شدید كارشناسان امر زلزله را بر می انگیزد.
آری باز هم به مانند همیشه ضعف در نظارت بر اجرای ساختمان ها آزارمان می دهد. در این میان جای خالی سازمان نظام مهندسی ساختمان كه مسئولیت نظارت و انسجام بخشیدن و ارتقای سطح علمی جامعه مهندسی كشور را بر عهده دارد به چشم می خورد.
دكتر احمدرضا سرحدی دبیر سابق سازمان نظام مهندسی ساختمان استان تهران با اشاره به اینكه این سازمان در شهرهای بزرگ و به ویژه در تهران فاقد هر گونه قدرت نظارتی است می گوید: متاسفانه مهندسان نیز دل خوشی از عملكرد این سازمان ندارند و تنها به دلیل اجباری بودن عضویت در این سازمان است كه با پرداختن حق عضویت به این سازمان اقدام به عضو شدن در آن می كنند. از طرفی قانون نظام مهندسی ساختمان به گونه ای طراحی شده كه تنها مختص ساخت و ساز در بخش خصوصی بوده و توان نظارت و كنترل پروژه های دولتی و ملی را ندارد. متاسفانه نكته رنج آور این است كه برخی از مهندسان نیز به دلیل نبود یك سازمان حامی، معیارهای مهندسی را زیر پا می گذارند. به همین دلیل نیز امروز آنچه كه در كشورمان ساخته می شود كمتر از مقداری كه باید از اصول آیین نامه ای بهره ببرد، بهره مند می شود چرا كه همواره جای خالی یك دستگاه نظارت قوی در بخش ساخت و ساز به چشم می خورد و این امری است كه مهندسان ناظر به تنهایی در آن مقصر نیستند چرا كه آنها به تنهایی و بدون داشتن حامی توانایی عملی كردن توان فنی خود را نخواهند داشت.
سعیدی توانمندی مهندسان را تنها راه توانمند شدن بخش ساخت و ساز كشور ذكر می كند و می گوید: به رغم آنكه هم اكنون در كشور مهندسان با تجربه ای را در اختیار داریم، شرایط به گونه ای رقم خورده است كه دست اندركاران ساخت و ساز برگه های مهندسی امضا شده را از دست دلالان تهیه می كنند تا جایی كه ممكن است ناظر حتی یك مرتبه نیز برای نظارت بر نحوه ساخت در محل مورد نظر حاضر نشود و این واقعیتی است كه نمی توان آن را پنهان كرد. در این میان طرح مهندس مجری یكی از طرح های خوبی است كه در صورت اجرا كمك بسیار بالایی به كیفیت ساخت و ساز خواهد كرد.
●مقاوم سازی هزینه اضافی نیست
حتما تا به حال شنیده اید كه در برنامه های تبلیغاتی و یا پوسترهایی كه از سوی سازمان های مسئول ترویج فرهنگ مقاوم سازی منتشر شده است، اعلام كرده اند كه مقاوم سازی تنها درصد اندك هزینه اضافی را در ساخت و ساز ساختمان شما در برخواهد داشت.
آری همین نگاه غلط به مقاوم سازی است كه هزینه های آن را اضافی می داند. به راستی آیا خوب ساختن و طبق مقررات آیین نامه ای پیش رفتن، از دست دادن سرمایه است آیا صرف تنها ۱۰ الی ۱۵ درصد هزینه در هر ساختمانی كه در هنگام وقوع حوادثی چون زلزله حافظ جان هزاران انسان بی گناه خواهد بود و علاوه بر آن جلوی خسارات فراوان اقتصادی را نیز خواهد گرفت، صرف هزینه اضافی است
واقعیت اینجاست كه این هزینه و صرف آن برای هر ساختمانی الزامی است. هزینه ای كه برای فراموش كردن آن، هزینه به مراتب سنگین تری به نام جان خود را خواهیم پرداخت.
●و در پایان، تخریب و نوسازی به جای مقاوم سازی
شكی نیست كه در شرایط كنونی تخریب و نوسازی تنها راه باقی مانده پیش روی اكثر بافت های فرسوده كشور است چرا كه اصولا مقاوم سازی برای چنین ساختمان هایی عملی نیست. در چنین شرایطی مردم ایران نیز هر چه سریع تر باید خود را با تغییرات هماهنگ كرده و با عزم تمام به سمت نوسازی واحدهای مسكونی خویش پیش بروند. در این میان تسهیلات بلاعوض دولتی كه پیش از وقوع زلزله و به نحو صحیحی در اختیار مردم قرار گیرد، نقش اساسی و حیاتی را بر عهده خواهد داشت.
از سوی دیگر تربیت افراد متخصص و ماهر در كنار حركت به سوی صنعت ساختمان سازی مدرن، مطابق با استانداردهای پیشرفته از جمله اهدافی هستند كه باید در جهت آنها گام برداشت. بیایید حركت كردن پیش از زلزله را بیاموزیم و این بار جلوتر از آن گام برداریم.

حسین خدادادی حدادان

منبع : روزنامه شرق