انسان‏شناسی پزشکی، مطالعه موردی ایدز

"انسان‏شناسی پزشکی" یکی از حوزه‏های کار در رشته انسان‏شناسی است که در طول سال تحصیلی ۸۶-۸۵ مورد توجه گروه علمی- تخصصی مطالعات انسان‏شناسی فرهنگی انجمن جامعه‏شناسی ایران قرار گرفته و در این راستا، نشستی با عنوان "مطالعه موردی ایدز" به این مبحث اختصاص یافت.
دکتر پیمان متین سخنران این نشست که در اردیبهشت ماه سال جاری برگزار شد، در مقدمه بحث خود، برای اشاره به اهمیت بیماری ایدز در سطح جهان، با استناد به آمار جهانی در این رابطه، اعلام کرد که روزی ۱۴ هزار نفر بر اثر این بیماری در دنیا می‏میرند و تا به امروز ۴۲ میلیون نفر به این دلیل کشته شده‏اند. این در شرایطی است که هنوز که هنوز است هیچ موفقیت قابل ذکری برای کنترل و درمان آن به دست نیامده است.
وی در اشاره‏ای کوتاه به تاریخچه این بیماری گفت: سال ۱۹۸۱ در لس‏آنجلس چند بیمار همجنس‏گرا به بیمارستان‏ها مراجعه کردند که مرض‏های بسیار نادری در قالب یک نوع سرطان پوستی و ذات الریه داشتند. پس از دو ماه تعداد این بیماران به ۲۶ نفر رسید. مسأله اینجا بود که در شرایطی که بر اساس مطالعات پزشکان، این بیماری‏ها عموماً در افرادی ایجاد می‏شد که سیستم ایمنی بد‏ن‏شان به دلیل استفاده از داورهای خاصی مانند داور‏های ضد سرطان، ضعیف است؛ افراد مراجعه کننده هیچ داروی خاصی مصرف نمی‏کردند. این موضوع توجه عده‏ای از محققان را به خود جلب کرد تا اینکه در نهایت دو سال بعد،‏ ویروسی از سلو‏ل‏های سیستم ایمنی افرادی که این سندرم را داشتند، شناسایی شد که در خانواده تب خال بود ولی جزء ویروس‏‏‏های فرمانده که قابلیت تکثیرشدن داشتند، حساب می‏شد. این ویروس به عنوان یک ویروس هوشمند شناخته شد چرا که اساساً در فرآیند کار خود، داخل سلول شده، یا آن را می‏کشد یا وادار می‏کند که مشابه او را تکثیر کند. از سوی دیگر،‏ این ویروس روی اصلی‏ترین سلول‏های سیستم ایمنی بدن می‏نشیند و به آنها آسیب می‏رساند.
متین افزود: از سال ۱۹۸۵ که این ویروس شناخته و رسماً به جهان معرفی شد، مسأله همجنس‏گرایی در حاشیه قرار گرفت و همه افراد ساکن در نقاط مختلف جهان به نوعی در معرض خطر ابتلا به آن قرار گرفتند.
وی در ادامه، با این توضیح که افرادی که این ویروس وارد بدن آن‏ها می‏شود، HIV مثبت خوانده شده و از زمانی که علائم بالینی در آنها شروع شد،‏ ایشان را مبتلا به ایدز می‏دانیم؛ خاطرنشان کرد: بنا بر آمار به دست آمده، عمده کشتار ایدز در میان گروه سنی بسیار حساسی که تولید نسل می‏کنند، رخ می‏دهد؛ چنان‏چه امروزه حدود ۵۷ میلیون مبتلا به HIV داریم.
به گفته این پژوهشگر، در این زمینه، کنترل در اروپای غربی‏، آمریکای شمالی، نیوزلند و استرالیا بسیار موفق بوده است. در کل خاورمیانه کشور بحرین در کنترل ایدز نسبتاً موفق عمل کرده و متأسفانه در این رابطه، کشور ایران در موقعیت بسیار وخیمی به سر می‏برد.
دکتر متین همچنین یادآوری کرد که ویروس ایدز از طریق مایعات بدن فرد مبتلا به خون بدن دیگری منتقل می‏شود اما در عمل اصلی‏ترین و مهم‏ترین راه انتقال خون به خون است و سه راه اصلی انتقال، از طریق خون، مادر به جنین و تزریق شناخته شده است. او گفت: وقتی HIV وارد بدن فرد شد، یک دوره نهفتگی آغاز می‏شود که در این دوره نشانه بیماری در آزمایشات خونی قابل تشخیص است و در دوره بعدی عوارض بالینی خود را نمایان کند.
وی افزود: متأسفانه تا به امروز، درمان ایدز قطعاً مشخص نشده ولی درمان‏های مورد استفاده، بسیار به افزایش طول عمر، امید زندگی و بهبودی بیمار کمک کرده است. واکسن ایدز نیز در شعارها، پیشگیری یا تغییر رفتار فردی یا گروهی عنوان شده است. نتایج تحقیقات نشان داده‏اند که هر قدر درجه رفاه بالاتر باشد، شرایط کنترل و پیشگیری سخت‏تر و امکان انتقال کمتر است.
متین در بخش دوم سخنرانی خود، به طرح مباحث جامعه‏شناسی و انسان‏شناسی در رابطه با این بیماری پرداخت و با تأکید بر مسأله پیشگیری به عنوان اصلی‏ترین موضوع این حوزه‏ها، گفت: مسائل فرهنگی در پیشگیری و جلوگیری از انتقال بیماری سلاح بسیار مناسبی شناخته شده است؛ در نتیجه به نظر ما با توجه به روش‏شناسی انسان‏شناسی که تفاوت اندکی با روش‏شناسی پزشکی دارد، می‏توان به سراغ استخراج و تحلیل داده‏ها رفت. از سوی دیگر، در انسان‏شناسی پزشکی علاوه بر ابزارهایی که در اختیار پژوهشگر قرار می‏گیرد، او آزادنه می‏تواند کارهای دیگری را نیز انجام دهد. در این زمینه، ابزار پیشگیری در روابط جنسی مهم‏ترین عاملی است که می‏توان روی آن فرهنگ سازی کرد. این در حالی است که تابو بودن حرف زدن در این باره و تبلیغ بر روی آن، در جوامعی مانند جامعه ما به مشکل عظیمی تبدیل شده است.
وی افزود: در پژوهش در این زمینه از حوزه انسان‏شناسی پزشکی، انتخاب میدان تحقیق، رفتن به آن میدان و انتخاب افراد مورد پژوهش با روش‏های انسان‏شناسی بسیار مشکل است اما به نظر می‏رسد ورود به این حوزه و تلاش در جهت آن، دستاوردهای مفیدی را برای جامعه انسانی در بر داشته باشد.
او در پایان بحث خود، با اشاره به مطالعه تطبیقی به عنوان یکی از روش‏های کارآمد در مطالعه انسان‏شناختی بیماری ایدز، به تحقیقی که اکنون در حال انجام است، اشاره کرد که طی آن، یک روستا در کردستان ایران و یک روستا در فرانسه مورد مطالعه قرار گرفته‏اند.
پس از سخنرانی دکتر متین، دکتر ناصر فکوهی عضو هیأت علمی گروه انسان‏شناسی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران، به ذکر توضیحات دیگری در این زمینه پرداخت و گفت: اکنون مسأله ایدز به عنوان یک بیماری بسیار خاص، نزد انسان‏شناسان از حوزه انسان‏شناسی پزشکی نیز فراتر است؛ چنان چه حتی محققانی از چندین حوزه دیگر در این باره وارد مطالعه شده‏اند. به عنوان مثال در میان گروهی از تاریخ‏دانان این پرسش مطرح شده که آیا بیماری ایدز واقعاً بیماری جدیدی است یا در طول تاریخ وجود داشته است. همچنین سوسیوبیولوژیست‏ها نیز از دیگر کسانی بودند که به این حوزه وارد شده و مباحث گسترده‏ای را در مورد این بیماری مطرح کرده‏اند.
وی افزود: نکته دیگر این است که ایدز ابتدا یک بیماری غربی بوده که در طول ۲۰ سال به یک بیماری جهان سومی و عمدتاً‏ آفریقایی تبدیل شده است. چنان چه اکنون ۲۵ درصد کل جوان‏های نقاطی در آفریقا مبتلا به ایدز هستند. همین امر باعث شده که به تدریج موضوعات انسان‏شناسی کاربردی در مورد مسائل مختلف مربوط به این بیماری، مانند دارو، مطرح شده و مورد توجه و استقبال قرار گیرد؛ چرا که به عنوان مثال، به یک تعبیر، ۲۰ میلیون مبتلای HIV مثبت در کشورهای توسعه یافته برای شرکت‏های ثروتمند دارویی، به منزله ۲۰ میلیون مشتری شناخته می‏شوند. داروهای ایدز داروهای بسیار گران‏قیمتی است و شرکت‏های دارویی دلیل این مسأله را پژوهش‏های پر هزینه در مورد این بیماری می‏دانند. به همین دلیل، ‏برخی در کشورهای آفریقایی، داروهای مشابه با قیمت‏های پایین‏تر تولید کرده و بدین وسیله به رقبایی برای شرکت‏های فعال در این زمینه تبدیل شدند که طبیعتاً این امر واکنش آنها را برانگیخت. نتیجه این بحث آن است که بیماری ایدز برای بسیاری افراد یک مسأله اقتصادی است. همان طور که امروز قاچاق داروهای ضد سرطان و اجزاء بدن انسان‏ها نیز به مسائلی اقتصادی تبدیل شده است. بنابراین پدیده‏ای مانند بیماری ایدز، اقتصاد، سیاست و حوزه‏های مختلف اجتماعی را درگیر می‏کند که به نظر می‏رسد در این شرایط، حوزه‏ای مانند انسان‏شناسی کاربردی می‏تواند بسیار مؤثر عمل‏ کند.

منبع : انجمن جامعه شناسی ایران