نگاهی به گات، ریشه‌ها و کارکردها

آنچه امروز در اقتصاد جهانی به عنوان «ساز و كار تجارت جهانی» یا حذف تعرفه های ترجیحی مشاهده می شود معلول دوران ركود اقتصادی و كاهش مبادلات بین المللی دولت های بزرگ از سال ۱۹۳۰ به بعد و پس از جنگ جهانی دوم است.این گزارش نگاهی اجمالی دارد به مفاد گات كه زمینه شكل گیری سازمان تجارت جهانی بوده است.البته با توجه به كاركردهای این سازمان مخالفت ها و حمایت هایی را در جامعه جهانی مشاهده می كنیم.
به كارگیری تدابیری همچون حمایت از صنایع داخلی از طریق وضع تعرفه های گمركی سنگین، جلوگیری از ورود برخی كالاهای خاص و... در حدود سال های بعد از ۱۹۳۰ كه مواجه با دوران ركود اقتصادی وكاهش مبادلات بین المللی دولت های بزرگ بود، نتوانست مشكلات نظام تجارت بین المللی بعد از جنگ جهانی اول را برطرف كند.
پس از جنگ جهانی دوم، ایجاد سازمان های بین المللی، میان دول هم پیمان به منظور مقابله با وضعیت نابسامان اقتصادی و كاهش مشكلات مالی و تجاری، ضرورت پیدا كرد و منجر به تأسیس صندوق بین المللی پول و بانك جهانی ترمیم و توسعه شد.
كنفرانس برتن وودز در آمریكا، لزوم یك سازمان بین المللی بازرگانی را توصیه كرد. در اكتبر ۱۹۴۶ شورای اقتصادی و اجتماعی سازمان ملل بر مبنای این توصیه، تصمیم به تشكیل یك كنفرانس بازرگانی بین المللی گرفت. این كنفرانس كه از تاریخ ۱۹۴۷ تا مارس ۱۹۴۸ در هاوانا برگزار شد، منشوری را كه به منشور هاوانا معروف شد، به منظور تشكیل یك سازمان بین المللی بازرگانی تنظیم كرد. در سال ۱۹۴۷ همزمان با تهیه منشور هاوانا، نخستین كنفرانس درباره مسائل بازرگانی بین المللی در ژنو تشكیل شد و با مذاكره و هماهنگی با بخش بررسی و تداركاتی سازمان ملل، اقدام به تدارك یك سلسله تدابیری برای تنظیم روابط بازرگانی بین المللی، وضع امتیازات تعرفه ای و تنظیم معاهدات چندجانبه كرد كه به موافقتنامه عمومی تعرفه و تجارت (General Agreement on Tariff and Trade (GATT)) معروف شد.
این موافقتنامه را در سال ۱۹۴۷ ، ۲۳ كشور امضا كردند و از ۱۹۴۸‎/۱‎/۱ به اجرا گذاشته شد. از طرفی سازمان بازرگانی بین المللی كه باید منشور هاوانا را اجرا می كرد، به دلیل آن كه مجوز كاهش واردات را به كشورهایی كه تراز پرداخت هایشان دستخوش بحران شده بود، می داد و تحت الشعاع قرار گرفتن منافع ایالات متحده آمریكا، مورد انتقاد آن دولت قرار گرفت، از این رو، این سازمان دیگر تأسیس نشد و منشور هاوانا با وجود امضای ۵۳ كشور، در مراجع قانونی هیچ كشوری بجز لیبریا، مورد تصویب قرار نگرفت. شكست منشور هاوانا موجب توفیقی برای گات (GATT) شد.
كشورهایی بودند كه در ترسیم سیمایی برای تأسیس «سازمان تجارت بین المللی» (International Trade Organization ITO)، متعهد شدند. گات كه به میزان زیادی براساس قسمت هایی از پیش نویس ITO در ارتباط با سیاست های تجاری استوار شد، متضمن دستیابی سریع به آزادسازی تجارت بود و با اقدام های قانونی حداقلی كه فراهم شد، انتظار می رفت كه مسئولیت آن بزودی به ITO سپرده شود و زمانی كه این طرح مورد تصویب قرار نگرفت، گات به عنوان تنها سند بین المللی در رابطه با وضع قواعد تجاری، باقی گذاشته شد.
پس از به اجرا درآمدن، فعالیت های گات موجب تغییرات وسیعی در صحنه اقتصادی جهان شد. تغییراتی در رابطه با توان اقتصادی كشورها یا گروه كشورها، ضرورت توسعه جهان به عنوان یك عامل مهم در امور مالی بین المللی، تمایل به سوی گروه های اقتصادی منطقه ای، امتیازات، همچنین مشكلات پولی و پرداخت ها و نیز مشكلات پدید آمده ناشی از بدهی ها در دهه ،۸۰ نقش گات را همراه با كوشش های مداوم به منظور آزادسازی تجارت جهانی به عنوان یك تالار سخنرانی، جایی كه در آن چنین موضوع هایی می تواند مورد مباحثه قرار گرفته و اختلاف های پیش آمده حل وفصل شود، بیش از پیش اهمیت یافت.گات معاهده چندجانبه ای در ۳۸ ماده و تعداد زیادی ضمایم حاوی فهرست های تعرفه ای منضم به آن است كه شامل هزاران قلم تخفیفات گمركی بین كشورهای عضو می شود.
● گات از دیدگاه گات
گات تنها سند چندجانبه ای بود كه در آن ضوابط موافقت شده ای برای تجارت بین المللی وضع شد و به عنوان هیأتی بین المللی در ارتباط با مذاكره درباره كاهش موانع تجاری و سایر اقدام هایی كه رقابت را تحریف می كند همچنین در زمینه روابط تجاری بین المللی انجام وظیفه كرد. گات متضمن مجموعه ای از قواعد بود به همراه تالار سخنرانی كه در آن كشورها بتوانند با یكدیگر به مذاكره پرداخته و بر مسائل تجاری شان فائق آمده و برای گسترش موقعیت های تجاری جهانی اقدام كنند.
پس از جنگ جهانی دوم، رشد ده چندان در حجم تجارت بین المللی، ادامه بارزی از موفقیت را برای گات رقم زد. گات بر این دیدگاه استوار بود كه تمایل به فراهم كردن یك فضای تجاری بین المللی مطمئن و قابل پیش بینی داشته كه در آن بخش صنعت و تجارت، خصوصی و عمومی، اعتماد به سرمایه گذاری پیدا كرده و ایجاد اشتغال و تجارت كنند. از طرف دیگر توسل به دولت ها نشان داده است كه موجب كاهش اعتماد به تجارت شده، قیمت ها را افزایش داده، سرمایه گذاری ها را كند و به چشم انداز كلی رشد و توسعه اقتصادی زیان وارد كرده است.
● رئوس موافقتنامه عمومی تعرفه و تجارت
گات موافقتنامه چند جانبه ای بود كه در چهار بخش و ۳۸ ماده بر مبنای آزادسازی تجارت و رعایت اصل عدم تبعیض، كاهش تعرفه های گمركی، عدم استفاده از محدودیت های مقداری و ... استوار شده بود.
در حقیقت گات برای نیل به اهدافش بر تجارت جهانی بدون تبعیض، تبدیل موانع غیر تعرفه ای به تعرفه ای، انجام مذاكرات تجاری به منظور كاهش تعرفه ها و جلوگیری از آسیب رسانی به منافع تجاری دیگر اعضا تكیه داشت. خلاصه ای از مفاد گات در زیر می آید:
▪ ماده ۱- ماده كلیدی تضمین كننده اصل كامله الوداد در میان تمامی اعضا است. به این مفهوم كه هر گونه كمك، مقرر كردن امتیاز یا معافیت اعطایی به یكی از اعضا بدون قید و شرط به دیگر اعضا تسری می یابد.
▪ ماده ۲- مربوط به كاهش تعرفه های گمركی (طبق ضمایم) است. ضروری است هر عضو هنگامی كه به گات ملحق می شود، قواعد بخش را «با كامل ترین وجه بدون تناقض» به كار برد.
▪ ماده ۳- مالیات های داخلی و سایر اقدام هایی را كه در رابطه با مبادلات تجاری تبعیض آمیز باشد منع می كند.
▪ ماده ۴- (مربوط به فیلم های سینما توگرافی است)
▪ ماده ۵- در ارتباط با آزادی ترانزیت است.
▪ ماده ۶- در خصوص اقدام های آنتی دامپینگ و حقوق های گمركی جبرانی و خنثی كننده است.
▪ ماده ۷- ناظر است بر چگونگی ارزش گذاری كالاها در گمركات
▪ ماده ۸- درباره كاهش تعدد عوارض بوده و این كه عوارض و هزینه ها به گونه ای نباشند كه نشانگر حمایت غیر مستقیم از محصولات داخلی تلقی شوند و همچنین مرتبط است با كاهش تشریفات ورود كالاها. این ماده تأكید دارد بر این كه هیچ متعاهدی برای نقض جزئی مقررات گمركی یا الزامات دیگر بویژه در مواردی كه به سادگی قابل اصلاح بوده و سوء نیتی در كار نباشد، مورد جرایم سنگین، قرار نگیرد.
▪ ماده ۲۴- مقرر می دارد كه چگونه اتحادیه های گمركی و مناطق تجاری آزاد ممكن است مستثنیاتی بر اصل كامله الوداد به وجودآورند.
▪ ماده ۲۵- مفاد این ماده عمل كشورهای عضو در رابطه با موارد عدم اجرای الزاماتی را مقرر می دارد.
▪ مواد ۲۶ تا ۳۵ قواعدی در باره اداره خودگات هستند.
● مذاكرات تجاری
۱) نخستین دور مذاكرات تجاری با عنوان دور ژنو در سال ۱۹۴۷ در شهر ژنو برگزار و منجر به تأسیس گات شد.
۲) دور آنسی (فرانسه) در سال ۱۹۴۹ با هدف كاهش تعرفه ها برگزار شد.
۳) دور توركوای (انگلیس) در سال ۱۹۵۱ با هدف كاهش تعرفه ها برگزار شد.
۴) دور ژنو در سال ۱۹۵۶ با هدف كاهش تعرفه ها برگزار شد.
۵) دور دیلن در سال های ۱۹۶۲- ۱۹۶۰ با هدف كاهش تعرفه ها برگزار شد.
۶) دور كندی در سال های ۱۹۶۷- ۱۹۶۲ با هدف كاهش تعرفه ها و مروری بر پاره ای اصول برگزار شد.
۷) دور توكیو با شركت ۹۹ كشور در سال های ۱۹۷۹- ۱۹۷۳ با هدف كاهش كلی تعرفه ها
۸) دور اروگوئه: دور اروگوئه از سال ۱۹۸۶ شروع و باید در سال ۱۹۹۰ خاتمه می یافت، اما تا ۱۹۹۴ به درازا انجامید. مذاكرات دور اروگوئه كه از لحاظ موضوع ها در تاریخ گات بی سابقه است، ۱۵ محور مرتبط با تجارت را شامل می شود:
۱) تعرفه ها
۲) موانع غیر تعرفه ای
۳) محصولات دارای منشأ طبیعی
۴) محصولات گرمسیری
۵) منسوجات و پوشاك
۶) محصولات كشاورزی
۷) مقررات مربوط به اقدام های دامپینگ
۸) شروط فرار
۹) یارانه ها
۱۰) حمایت از مالكیت فكری
۱۱) سرمایه گذاری های مرتبط با تجارت
۱۲) حل و فصل اختلاف های تجاری
۱۳) تجارت خدمات
۱۴) تجدید نظر در برخی از اصول و مقررات گات
۱۵) عملكرد گات
گرچه مذاكرات دور اروگوئه به درازا انجامید و فراز و نشیب های زیادی را پشت سر گذاشت و بروز اختلاف تعرفه ها و توافق های زیادی را تجربه كرد، اما در نهایت هنگامی كه وزیران ۱۲۵ كشوری كه در مراحل نهایی مذاكرات حضور داشتند در آوریل ۱۹۹۴ در كشور مراكش قرار داد نهایی این دور مذاكرات را امضا و سازمان تجارت جهانی را (Word Trade Organization WTO) تأسیس كردند و بزرگ ترین اصلاحات در نظام تجارت بین المللی از زمان جنگ جهانی دوم به بعد را نوید دادند.
تحولات شگرف اقتصادی و گسترش مبادلات بازرگانی بین المللی كه تغییراتی در نظام تجارت جهانی را می طلبید، منجر به تأسیس سازمان تجارت جهانی شد. بر همین اساس میان این سازمان و گات تفاوت های وجود دارد. در واقع می توان چنین بیان كرد كه سازمان تجارت جهانی، گات است به علاوه موارد دیگر.
گات یك نهاد كوچك بود و هرگز از لحاظ حقوقی به عنوان یك سازمان بین المللی شناخته نشده بود، در حالی كه سازمان تجارت جهانی كه اكنون جایگزین گات شده، یك سازمان بین المللی است كه در چارچوب توافق های گات و موافقتنامه سازمان تجارت جهانی و برخی توافق های دیگر عمل می كند. علاوه بر این گات تنها با تجارت كالاها مرتبط بود. اما موافقتنامه سازمان تجارت جهانی، تجارت خدمات و سرمایه های معنوی را نیز شامل می شود.
این سازمان كه به عنوان یك مجمع بین المللی، زمینه حقوقی برای سیاست های تجاری بین المللی فراهم می كند، ۳ هدف عمده را مد نظر دارد:
۱) كمك به جریان تجارت و داد و ستد آزاد
۲) دستیابی به آزادسازی تدریجی و مداوم تجارت از طریق مذاكره
۳) تأسیس یك نظام مهم حل و فصل اختلاف های تجاری
اصول بنیادی كه مبنای تمامی موافقتنامه های سازمان تجارت جهانی قرار گرفته و هدف آن بنیانگذاری نظام تجارت چند جانبه است عبارتند از:
▪ اصل عدم تبعیض
▪ اصل تجارت آزاد
▪ اصل تشویق رقابت
▪ برخی اصول دیگر كه برای كشورهای كمتر توسعه یافته در نظر گرفته شده است.

سیدقاسم تجلی فر

منبع : روزنامه ایران